یەكێتیی نێوان هەردوو نەتەوەی كوردو عەرەب لە دەوڵەتی عێراق ئارەزوومەندانە نەبووە، بەڵكو یەكێتیی زۆرەملێ بووە لەلایەن كۆلۆنیالیزمی رۆژئاواوە كە هەمیشە بە دوای بەرژەوەندییە ستراتیژیی و سیاسییەكانیدا گەڕاوە لە ناوچەكەدا، مافی ریفراندۆمیان بە كورد نەداوە تا گوزارشت لە حەزی راستەقینەی خۆی بكات و ئاییندەو چارەنووسی خۆی دیاری بكات، هۆیەكەشی لەبەر ئەوەیە كە كۆلۆنیالیزمی رۆژئاوا چاك دەزانێت گەلی كورد هەمیشە دەنگ بە (نەخێر) دەدات بۆ هەر یەكێتییەك كە بەسەریدا بسەپێنرێت، بەڵكو كورد دەوڵەتی سەربەخۆی دەوێت وەك هەموو گەلانی دیكە، دەرفەتێكی زێڕینیش بۆ كورد هاتە پێشەوە لە پەیماننامەی سیڤەر The Treaty of Sevres لە ساڵی 1920، دوای هەرەسی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەبەردەم هاوپەیمانان لە جەنگی یەكەمی جیهاندا، كاتێ لەم پەیماننامەیە رێككەوتن كرا لەسەر ئەوەی كوردستان سەربەخۆیی وەربگرێت بەپێی هەردوو بەندی( 62-63) ئەم بەندە بە دەق دەڵێت: (ئەگەر هاتوو ساڵێك دوای جێبەجێ كردنی رێكەوتننامەكە ئەو كوردانەی لەو ناوچەیە نیشتەجێن كە ماددەی (62) دیاریكردووە داوایان پێشكەش كۆمەڵەی گەلان كردو گوتیان كە زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەكە حەز لە سەربەخۆبوون لە توركیا دەكەن و لە حاڵەتی داننانی كۆمەڵەی گەلان كە ئەو دانیشتوانە توانای ژیانێكی سەربەخۆیان هەیە و ئەو سەربەخۆییەیان پێ بدات، ئەوا توركیا بەڵێن دەدات كە ئەم راسپاردەیە قبوڵ بكات و دەستبەرداری هەموو مافێك دەبێت لە ناوچەكەدا، رێكارەكانی وردەكاریی وازهێنانی توركیا لەو مافانەش دەبێتە بابەتێك بۆ رێكەوتننامەیەكی جودا لەنێوان گەورە هاوپەیمانان و توركیا ئەنجام دەدرێت)، بەڵام حكومەتی ئەتاتورك ئەو پەیماننامەیەی رەتكردەوەو بە پاساوی ئەوەی دژی مافی توركیایە، دواتر پەیماننامەی لۆزان The Treaty of Lausanne ی ساڵی 1923 شوێنی سیڤەری گرتەوە كە كۆتایی بوو بۆ دەوڵەتی كوردی، دەوڵەتانی رۆژئاواش لەبەر بەرژەوەندیی خۆیان فێڵیان لە كورد كرد، بەم شێوەیە كورد بووە قوربانیی ئەو پەیماننامە بەدناوانەی مێژوو.
لەم وتارەدا زیاتر باس لە عێراق دەكەین، یەكێتیی زۆرەملێی نێوان كوردو عەرەب لە عێراق وەك كۆكردنەوەی نێوان پێكناكۆكەكانە، چونكە جیاوازیی ریشەیی هەیە لە زمان و كەلتوورو مێژوو و شارستانی و چۆنێتی تێگەیشتن لە ئایین، هەر یەكێتییەك بەم شێوەیە بێت هەرەس دەهێنێت، چ بە ئاشتی بێت یان بە شەڕ، بۆ نموونە لە حاڵەتی یەكەمدا یەكێتیی نێوان چیك و سلۆفاكیا كە 75 ساڵ بەردەوام بوو هەرەسی هێناو لە ساڵی1993 جیابوونەوە، دواتر لە 2004 چوونە نێو یەكێتیی ئەوروپاوە، نموونەی حاڵەتی دووەم جیابوونەوەی ئەریتیریایە لە ئەسیوبیا، كە ململانێیەكە 30 ساڵ بەردەوام بوو، تا ئەریتیریا ساڵی 1993 سەربەخۆبوو، نموونەی دیكە زۆرن دواتر باسیان دەكەین.
ئێمەی كورد لە بوونمان لە عێراقدا تەنیا شەڕو وێرانكاری و كوشتن و گۆڕی بەكۆمەڵ و ئەنفال و كیمیاوی و تەعریب و ئاوارەیی و تەبعیسمان دەستكەوتووە، بەڵكو ئێمە ئەو هێرشە لەناكاوەی كرایە سەر كوردستان لەلایەن داعشەوە بە بەرپرسیارێتیی حكومەتی عێراقی دەزانین بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، هەر ئەویش هۆكاری كەوتنی موسڵ بوو، كاتێ هەموو چەكە پێشكەوتووەكان كە بایی ملیاران دۆلار بوون رادەستی كردن و دواتر دژی كوردستان بەكاریان هێنا، ئەگەر سەربەخۆ بووینایە دەمانتوانی كوردستان لە داعش بپارێزین، ئەم سیاسەتە هەڵەیەی بەغدا لەوەتەی بڕینی بودجە لە 2014 هەر بەردەوامەو لەوەش خراپتر پێشمەرگە قارەمانەكان شەڕی داعشیان دەكرد بەڵام بەغدا ناڕازی بوو بە رادەستكردنی ئەو چەكەی كە لە دەرەوە دەهات بۆ پێشمەرگە.
ئێمە گەیشتووینەتە ئەو قۆناخە كە ناكرێ پاشگەزببینەوە لەو بڕیارە مێژووییەی كە چارەنووسی گەلی كوردستان دیاریدەكات، ئەم بڕیارە موڵكی حزبێكی دیاریكراو نییە بەڵكو بڕیارێكی جەماوەرییە، بۆیە پێویستە گەل بڕیار بدات وەك گەلانی جیهان، چەندین دەوڵەتیش لە رێی ریفراندۆمەوە سەربەخۆ بوونە. سەربەخۆیی و جیابوونەوە شتێكی سرووشتییە و بیدعە یان تاوان نییە، هیچ هێزێك لە دنیا نییە بتوانێت بەرامبەر ئیرادەی گەلان رابوەستێت، هەرچی تەگەرە یان ئاستەنێگ هەبێت رۆژێك دێت گەل رایانماڵێت، چەندین نموونەی ئەو دەوڵەتانەمان بینی كە سەربەخۆ بوون وێڕای ئاستەنگ و لەمپەرەكان.
پەنابردن بۆ ریفراندۆم تۆڵەسەندنەوە نییە لە بەغدا وەك هەندێ كەس وای بۆ دەچێت، هەروەها دابەشكردنی عێراقیش نییە، بەڵكو مەبەست لێی زانینی رای گەلی كوردستانە تایبەت بە چارەنووسی خۆی، ئایا دەتەوێ لەگەڵ عێراق بمێنیتەوە یان سەربەخۆ بیت، بێ گومان هەموو حزبەكانی عێراق ریفراندۆمی كوردستانیان قبووڵ نییە، حزبە سوننییەكان رەتی دەكەنەوە كە لە خەیاڵی خۆیاندا تا ئێستاش خەون بە گەڕانەوە دەبینن بۆ عێراقێكی سەنتڕاڵی بەهێز، نازانن واقیعەكە گۆڕاوەو شتەكان جیاوازبوونە و هاوسەنگی هێزەكان لاسەنگ بووە، هەندێ دەوڵەت خەریكە نامێنن و هەندێكیش دابەش دەبن و هەندێكی دیكەش نوقمی كێشە ناوخۆییەكانن، كوردستانی ئێستا لەگەڵ ئەوەی پێش رووخانی رژێم جیاوازە، ئەگەر سامانی سرووشتی نەدۆزرابایەوە لە كوردستان رەنگە نەماندەتوانی بەرەو رووی تەحەددییە مەترسیدارەكان بوەستینەوە، حكومەتی كوردستان توانی گەورەترین كۆمپانیای جیهان لە ئەمریكاو دەوڵەتانی عەرەبی بهێنێتە وڵات، دواترینیان گرێبەست بوو لەگەڵ زلترین كۆمپانیای رووسی( رۆزنێفت)، بەڵام حزبە شیعییەكان لەبەر هۆیەكی بێ مانا رەتی دەكەنەوە، ئەویش گوایە سوننە بۆ چەند دەیەیەك حوكمی عێراقیان كردووەو وڵات دابەش نەبووە، كەواتە چۆن رێگە بدەن بە دابەشكردن لە حوكمڕانیی خۆیاندا كە دوو دەیە نابێت، عەمار حەكیم لە كۆبوونەوەی لەگەڵ فراكسیۆنەكەماندا لە بەغدا ئەمەی پێ راگەیاندین، چونكە ناتوانن بەرەو رووی ئیرادەی گەلی كوردستان بوەستنەوە بە پاساوی پارێزگاریكردن لە یەكێتیی عێراق، ئەو عێراقەی كە كۆلۆنیالیزمی رۆژاوا لەبەر بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی دابەشی كردبوو، ئەگەر بەڕاستی موسڵمانن ئایا لە رووی شەرعەوە دەكرێ ئازادییەكانی خەڵك بخنكێنن، كێ ئەو مافەی پێداون لەبەردەم ئیرادەی گەلی كوردستان بوەستنەوە؟ چەندین جار گوێمان لێتان بووە كە كۆلۆنیالیزم مەترسییە بۆ سەر ئیسلام و موسڵمانان و دەیەوێت وڵاتی موسڵمانان دابەش بكات، پێتان دەڵێم ئایا ئەو كۆڵۆنیالیزمە كافرە- بە بۆچوونی ئێوە- دەوڵەتی عێراقی درووست نەكردووە و دوو نەتەوەی زۆر جیاوازی لە یەك وڵات كۆنەكردۆتەوە؟ ئەدی بۆچی ئەو شتەتان لا پیرۆزە كە كۆڵۆنیالیزم دروستیكردووە؟ دەبوو ئەو دەوڵەتەتان رەتكردبایەوە كە ئەو درووستی كردووە، بۆچی بۆ دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی حەڵاڵە سەربەخۆبن، كەچی بۆ كورد حەرامە دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێت ئەگەر نیگەرانن بۆ ئاییندەی نەتەوەی عەرەب ئێمە بەشێك نین لەو نەتەوەیە، ئەگەر بۆ نەتەوەی ئیسلامیش، شتێك نییە ناوی نەتەوەی ئیسلام بێت، بەڵكو دەوڵەتی ئیسلامی هەیە، كاتێكیش دەوڵەتانی عەرەبی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سەربەخۆ بوون بۆچی كەس باسی مەترسیی دابەشكردنی نەكرد؟ هەروەها كاتێ بەنگلادیش لە پاكستان و باشووری سودان لە سودان سەربەخۆ بوون كەس باسی ئەو مەترسییەی نەكرد، بۆچی مەترسییەكە تەنیا لە سەربەخۆیی كوردستانە؟
رازی بووین بە قەدەرمان كە لەگەڵ عێراقدا بین و چیمان لە عێراق پێبڕاوە، ئەو هەموو گۆڕە بەكۆمەڵانەو ئەنفال و راگواستن و بەعەرەبكردن و بەبەعسیكردن و كارەساتی هەڵەبجەو بارزان و بالیسان و بادینان و گەرمیان، دواتر گوتمان با لاپەڕەكانی ئەو مێژووە تاریكە لەبیربكەین كاتێ رژێمی سەدام رووخا، دەمانتوانی یەكسەر دوای ئەوە دەوڵەت رابگەیەنین، چونكە حكومەت و سوپاو دەزگاكان هەرەسیان هێنابوو، ئەوانەی ئێستا حوكمی بەغدا دەكەن لە دەرەوە دەژیان و هیچیان نەبوو، كورد یارمەتی دان بگەڕێنەوە، بەر لە كەوتنی رژێم و دواتریش رێككەوتین وەك براو شەریك لە عێراقی تازەدا بژین، بەڵام پێچەوانە بوو، هەڕەشە لە كورد كرا بە كۆمەڵكوژییەكی دیكە و بودجەی لە ساڵی 2014 بڕا، ئەوانە ئەو مێژووەیان لەبیركرد كە رێككەوتین و یارمەتیمان دان بۆ بنیاتنانی دەوڵەت و نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی.
سەرەڕای ئەو مەینەتییەش، سەركردایەتیی كورد پێی باش بوو بەردەوام گفتوگۆ لەگەڵ بەغدا بكات، بەڵام بەغدا دەیەوێت كوردستان بچووك بكاتەوەو وەك پارێزگاكان مامەڵەی لەگەڵدا بكات، ئەمەش پێچەوانەی دەستوورە، بە راستی ئەو چینەی دوای كەوتن حوكمی بەغدایان كرد شكستخواردوو بوون، هیچیان پێشكەش پارێزگاكانی شیعە نەكردو پێشبینیش ناكرێت پێشكەشی پارێزگا سوننییەكانی بكەن، ئەوە كوردستانیش هەر نا، بەڵكو پیلانی بەرامبەر كوردستان گێڕا لە بڕینی بودجەو مووچە، لەوەش مەترسیدارتر چەكدارنەكردنی پێشمەرگە كە بەشێكە لە دامەزراوەی وەزارەتی بەرگریی عێراق، ئەو چەكە پێشكەوتووانەی لە دەرەوە بۆ پێشمەرگە دەهات، رادەستی نەدەكرد، بەڵكو رادەستی حەشدی شەعبی دەكرا.
ریفراندۆم زۆر پێویستە بۆ ئەوەی حەزو ئارەزووی گەلەكەمان بزانین، دواتر ریفراندۆم شەرعییەت بە سەربەخۆیی دەدات، تا سبەی نەگوترێت سەربەخۆیی بڕیارێكی سیاسییە و سەركردایەتی بەسەر گەلیدا سەپاندی، مەرجیش نییە بۆ هەموو سەربەخۆییەك ریفراندۆم هەبێت، زۆر لە دەوڵەتان بێ ریفراندۆم سەربەخۆبوونە، بەڵام پێموایە كە ریفراندۆم چاكترو راستترە بۆ بەشەرعیكردن و پیادەكردنی پرەنسیپەكانی دیموكراسی، ئەمەش چەند نموونەیەكە:
1- (57) دەوڵەت لە بەریتانیاوە سەربەخۆبوون، دواترینیان سكۆتلەندا بوو، كە لە 2014 ریفراندۆمی كرد بەڵام زۆرینەیان مانەوەیان لەگەڵ بەریتانیا هەڵبژارد و جیابوونەوەیان رەتكردەوە، بەڵام لە كۆتایی 2018 جارێكی دیكە ریفراندۆم دەكەنەوە، نیكولا ستۆرگن سەرۆك وەزیرانی سكۆتلەندا داوای لە حكومەتی بەریتانیا كردووە كە ریفراندۆمی دووەم بكەنەوە وەك هەوڵدانێك بۆ جیابوونەوە لە بەریتانیا دوای ئەوەی لە ساڵی 1707 وە لەگەڵ بەریتانیا یەكێتییان پێكهێناوە، دیارە چەندین جاری دیكەش تا بەدیهێنانی سەربەخۆیی لەسەر داوای گەل دووبارەدەبێتەوە.
2- جیابوونەوەی ئەمریكا لە بەریتانیا ساڵی 1776 دوای شەڕێكی خوێناوی كە 8 ساڵی خایاند، ئەویش دوای واژۆكردنی پەیماننامەی پاریس لە نێوان هەردوو دەوڵەت كە بەریتانیا دانی بە سەربەخۆیی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا نا.
3- تەیمووری رۆژهەڵات East Timor كە كۆلۆنییەكی پورتوگالی بوو تا ساڵی 1975 دواتر سەربەخۆیی راگەیاند، بەڵام دواتر كەوتە ژێر دەسەڵاتی ئەندەنوسیا، لە 1999 سەرۆكی ئەندەنوسیا رازی بوو بە چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان ریفراندۆم لە تەیموری رۆژهەڵات بكرێت، گەلی تەیموور زۆر بە پەرۆشەوە بەشداریكرد، 5-78% دەنگی بە سەربەخۆیی دا، لە 2002 بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، چاكتر نییە حوكمڕانانی بەغدا چاو لە سەرۆكی ئەندەنوسیا بكەن، بە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانم گوت: بۆچی ئەو دەستپێشخەرییە ناكەیت، كە دەبێتە مێژوویەكی پرشنگدار بۆ تۆ، لە راستیدا نەوێرا، چونكە ئەمە خۆكوژیی سیاسییە لەناو هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعەدا، ئەگەر ئێمە چاوەڕوانی بەغدا بكەین ئەمە بكات زۆر ئەستەمە، كە ئۆپۆزسیۆن بوون رەتیاندەكردەوە، ئەدی كە لە دەسەڵات بن چۆن رازی دەبن، ئێمە چاوەڕوانی بەغدا ناكەین و مافی سروشتیی خۆمانە، هیچ ماددەیەكی دەستووری نییە رێگە بگرێت، ئێمە كە گفتوگۆ لەگەڵ بەغدا دەكەین بۆ رازیبوون نییە، بەڵكو بۆ ئەوەیە بزانێت، ئەگەر رازی بوو باشترە، ئەگەر نا، مانای ئەوە نییە نایكەین، مەرجیش نییە دوای ریفراندۆم دەوڵەت رابگەیەنین، بەڵام هەر دەبێ رایبگەیەنین، پێموایە نزیكەو دواناكەوێت وەك دەوڵەتانی دیكە، ئەمە وەك گرێبەستی هاوسەرگیرییە لەنێوان كوڕێك و كچێكدا، كە خۆشەویستییەكی پاك كۆی كردوونەتەوەو ئاهەنگی گواستنەوە دواناكەوێت، گەلی كوردستانیش بە ریفراندۆمێك قایل نابێت كە بەرهەمی راستەقینەی لێ نەكەوێتەوە.
4- پاكستان و بەنگلادیش، پاكستان ساڵی 1946 لە هیندستان جیابۆوە، دواتر لە 1971 بەنگلادیش جیابۆوە.
5- كاتێ لە ساڵی 1991 یەكێتیی سۆڤیەت هەرەسی هێنا، بوو بە 15 دەوڵەت( بیلاڕووسیا، ئۆكرانیا، ئیستۆنیا، لاتڤیا، لیتوانیا، كازاخستان، توركمانستان، ئۆزبەكستان، ئەرمەنستان، ئازربایجان، جیۆرجیا، مۆڵدۆڤا، تاجیكستان، قیرغستان، روسیای فیدڕال).
6- یۆگسلافیا، یەكێتیی یۆگسلافیا هەڵوەشایەوە، سلۆڤینیاو كرواتیاو بۆسنیا و مەكدۆنیای لێ جیابۆوە، جگە لە سربیا و مۆنتی نیگرۆ كە لە چوارچێوەی كۆماری یۆگسلافیای فیدراڵدا مانەوە كە لە 1992 راگەیاندرا، لەوەتەی ساڵی 1998 كۆماری مۆنتی نیگرۆ هەوڵی سەربەخۆیی دەدات، بەڵام بەلگرادو یەكێتیی ئەوروپا ناچاریان كرد كە لە 2003دا بێتە نێو ئەزموونێكەوە بۆ ئاشتبوونەوە بە ناوی یەكێتیی سربیا و مۆنتی نیگرۆ، بەڵام ئەو ئەزموونە بە ریفراندۆمێكی میللی بۆ سەربەخۆیی كۆتایی هات، لە 2006 سەربەخۆ بوو و رێژەی دەنگ بۆ سەربەخۆیی 5-55% بوو، بەڵام كۆسۆڤۆ كە سەر بە سربیا بوو، لە 1990 ەوە داوای جیابوونەوەی كردووە و 7 ساڵ هەوڵی دا، تا لە 2008دا بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ.
7- سەنگافورە لە ساڵی 1963 لە دەوڵەتانی كۆمنوێلسی بەریتانی جیابۆوەو دوای چەند مانگێكی هەمان ساڵ چووە نێو مالیزیاوە، ئەو یەكگرتنەوەیە دوای دەنگدانی ساڵی 1962 هات، دواتر لە 1965 پەرلەمانی مالیزیا سەنگافورەی دەركرد، (لی كوان یو) بوو بە یەكەم سەرۆك وەزیرانی سەنگافورەو یوسف بن ئیسحاقیش بوو بە سەرۆك كۆمار.
8- لەو دەوڵەتانەی كە سەربەخۆبوون یان لەیەكدی جیابوونەوە، سوید و نەروێژ ساڵی 1905 دوای ریفراندۆمی نیشتمانی، دانیمارك و نەروێژ ساڵی 1914، جارێكی دیكە دانیمارك و ئایسلاند ساڵی 1944 و سینیگال لە یەكێتیی مالی ساڵی 1960، جامایكا لە دوورگەكانی هیندی رۆژئاوا ساڵی 1991.
9- باشووری سودان كە گەل پەنای بۆ ریفراندۆم برد، بە رێژەی 83-98% دەنگی بۆ جیابوونەوە لە سودان دا، لە ساڵی 2011 بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ. بۆیە لە ئاییندەدا سێ ریفراندۆم ئەنجام دەدرێت، ریفراندۆمی كوردستان لە 25-9-2017 و هەرێمی كاتەلۆنیای ئیسپانیا لە 1-10-2017، بەڵام ریفراندۆمی ئیسكۆتلەندا لە كۆتایی ساڵی 2018 و سەرەتای ساڵی 2019 ئەنجام دەدرێت، ئەوەی كاتەلۆنیا ئیسپانیا بە توندی دژی سەربەخۆیی ئەو هەرێمەیە، لە ساڵی 2014 ئەو هەرێمە ریفراندۆمێكی رەمزی كرد لە سەردەمی سەرۆك ئارتۆر ماس، بەڵام دادگای دەستووریی ئیسپانیا بەتوندی رەتی كردەوە، چونكە هەڕەشەیە بۆ یەكێتیی ئیسپانیا، سەرۆكی كاتەلۆنیاش حوكمدرا، بەڵام سەرۆكی ئێستا كارلس بۆدجمۆن سوورە لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم ئەم جارە لە تشرینی یەكەمی ئەم ساڵ، ئەگەر كاتەلۆنیا سەركەوت، ئەوا دواتر هەرێمی باسك داوای ریفراندۆم دەكات، ئەو كاتە ئیسپانیا هەڵدەوەشێتەوە، ئەوەی پەیوەستە بە ریفراندۆمی كوردستان بڕیارەو پاشگەزبوونەوەی نییە، لە 2005 ریفراندۆمێكی نافەرمی و میللیمان كرد ئەنجامەكەشی 8-98% بوو، ئەمەش گوزارشت لە ئارەزووی راستەقینەی گەلی كوردستان دەكات بۆ سەربەخۆبوون، ریفراندۆمی داهاتوو فەرمی دەبێت و رووبەڕووی سەختی و ئاستەنگی ناوخۆیی و دەرەكی دەبێتەوە، بەڵام پێموایە پێویستە بە شێوەیەكی ئاسایی و واقیعیانە مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، زیاتر خەڵكەكە هان بدەین و تێیان بگەیەنین كە ریفراندۆم پرسێكی نیشتمانیی چارەنووسسازە، پەیوەست نییە بە حزبێك یان لایەنێكی دیاریكراو، هەلێكی زێڕینی مێژووییەو دووبارە نابێتەوە، دڵنیام كە سەربەخۆیی سنووری كۆتایی دادەنێت بۆ هەموو كێشەو مەینەتی و قەیرانەكانی ناوخۆیی و دەرەكی گەلەكەمان.