نووسینی: عەبدولحسێن شەعبان
وەرگێڕانی: بەهادین جەلال
ئەگەر ناوچەی عەرەبی بە فرەكلتووریی ناسراو بێت بە هەموو شێوەو ناوەڕۆكەكانییەوە، جا ئەم فرەییە ئایینی یان ئیتنی یان بنەماڵەیی و زمانەوانی بێت، ئەوا لە رابردوودا ئەم فرەییە سەرچاوەی هێزو دەوڵەمەندی و داهێنانی بێ سنوور بووە، بەڵام ئەمڕۆكە بۆتە سەرچاوەی نیگەرانی و ململانێ و شەڕو پێكدادان، بە تایبەتیش هەڵكشانی شەپۆلی دەمارگیری و پەڕگیری، كە دواتر تەنیا توندوتیژی و تیرۆری لێكەوتەوە. ئەم فرەیی و بەشداریكردن و لێبووردەییە ناوونیشانی دیدارێكی فیكری و رۆشنبیری و مافناسیی بوو كە لە پەرلەمانی لوبنان لە شاری بەیروت بە بەشداریی چوار لایەنی كارا رێكخرا.
یەكەمیان: یەكێتیی پەرلەمانی عەرەبی، كە پێشتر لە كۆنگرەی 23ی رۆژی 10-11ی نیسانی 2016 كە لە قاهیرە بەسترا ، بڕیاری دابوو بە وەستانەوە بەڕووی پەڕگیری و نەبوونی لێبووردەیی و هاندان بۆ كلتووری ئاشتی و دیالۆگ.
دووەم: ناوەندی دیموكراسی و بنیاتنانی ئاشتی: كە بارەگاكەی لە ئێرلەندای باكوورە لۆرد ئەلدردایی كە سەرۆكی حزبی هاوپەیمانە لە ئێرلەندای باكوور لە ئێستادا سەرۆكییەتی و پزیشكێكی سایكۆلۆژییشە لە بلفاست، ئەو پیاوە سەرۆكایەتیی ئەو وتووێژانەی كرد كە لە ئەنجامدا كۆمەڵەی باڵای لێكەوتەوە لە ساڵی 1998.
سێیەم: دەزگای وێیستمنستەر دەربارەی دیموكراسی: ئەم دەزگایە ئەزموونێكی دەوڵەمەندی هەیە لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی دەربارەی رۆشنبیریی دیموكراسی.
چوارەم: تۆڕی لێبووردەیی عەرەبی: ئەو تۆڕە چەندین كەسایەتیی ناوداری عەرەبی لەخۆدەگرێت و بە درێژایی هەشت ساڵدا چالاكیی زۆری بەرچاوی لە بواری بڵاوكردنەوەی كلتوریی لێبووردەیی و ناتوندوتیژی بڵاوكردۆتەوە.
ئەگەر فرەیی تەنیا مانای جیاكاریی نەبێت بە هەموو جۆرەكانییەوە، بەڵكو داننان بێت بە مافی جیاوازیبوون كە ئەمەیان گرنگە، وێڕای داننان بە پرەنسیبەكانی یەكسانی و هاووڵاتیبوون و مافەكانی یەكسانیی مرۆڤ ، بەڵام بەشداریكردن واتا داننان بە مافی جیاوازی،وتا بەرامبەر مرۆڤە و بەشداریدەكات لە مرۆڤایەتی و ماف لەگەڵ كەسانی دیكەدا، بۆیە پێویست بە جیاوازی یان پەراوێزخستن و پشتگوێخستن ناكات دژی بەرامبەر، جا بە هر هۆیەك بێت، چ ئایینی یان ئیتنی یان زمانەوانی یان بنەماڵەیی بێت، یانیش بە هۆی رەنگ و رەگەزو سەرجەلەی كۆمەڵایەتی بێت، لەكاتێكدا داننان بە پرەنسیبەكانی لێبوردەیی بریتییە لە داننانی پێشوەختە بە بوونی جیاوازیی، هیچ كەسێكیش ئەو راستییە تەواوەی لا نییە، كە ئەویش رووی دیكەی یەكسانی و پابەندبوونە بە مافەكان و قبووڵكردنی یەكدی.
ئەمڕۆ فرەیی لە جیهانی عەرەبیدا رووبەڕووی تەحەددیگەلێكی هەمەجۆر دەبێتەوە، رووی یەكەمی ئەرێنییە، مەبەست فرەییە لەچوارچێوەی یەكێتی، رووەكەی دیكەی نەرێنییە، كە بریتییە لە داخراوی و دەمارگیری و حەزركدن بە دووركەوتنەوەو گۆشەگیر، هۆیەكی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ چەوسانەوەو پەراوێزخستن كە گرووپە رۆشنبیری و ئایینی و نەتەوەیی و زمانەوانییەكان دووچاری هاتوون.
بەم شێوەیە فرەیی لەگەڵ یەكێتیدا بەرەو رووی بەلاوەنان دەبێتەوە، هەروەك تۆتالیتاری و یەكێتیی لەگەڵ پاراستنی تایبەتمەندی رووبەڕووی دابەشكاری و ئاسۆتەسكیی دەبێتەوە. چونكە دتننەنان بە فرەیی و نكۆڵیكردن لە بنەماكانی بەشداریكردن و سووكایەتیكردن بە لێبووردەیی، دەبێتە هۆی هەڕەشە بۆ سەر یەكێتی و هانی داخراویش دەدات، بە لاوازكردنی توخمەكانی ناسنامەی كۆمەڵگەو خاڵە هاوبەشەكانی مرۆڤایەتی، ئەمەشپەلدەكێشێت بۆ ململانێ و شەڕو پێكدادان و دواتر بە نەرێنی بۆ سەر هەمووان دەشكێتەوە، هاوكات ئاسانكاریی بۆ هێزە دەرەكییەكان دەكات تاكو بیقۆزنەوەو بە ناونیشانی جیاجیا دەستتتێوەردان لە كاروبارەكانیان بكەن.
هەروەكو تۆماس هۆبز دەڵێت دەكرێت شەڕی ناوخۆ ببێتە جۆرێك لە خودوێرانكاریی ، چونكە توندوتیژی تەنیا بەرامبەرەكە كاول ناكات بەڵكو خودیش وێران دەكات، ئەگەریش زیاتر پەرەی سەند ئەوا هەموو بنەماكانی پەرەپێدان لەبەین دەبات و دەبێتە هۆی لەقكردنی ئاشتی و ئاسایش و ژینگەیەكی بەپیت بۆ بڵاوبوونەوەی تاوان و گەندەڵی دارایی و كارگێڕی و هەموو ئەوانەی پەوەستن بەپێشێلكردنی حوكمی یاسا و پەكخستنی ژیانی مەدەنی و ئاشتی و ئاسایی.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ زانینی زۆر لە هۆكارەكانی شەڕو ململانێی ناوخۆ، دەبینین كە بە پلەی یەكەم بریتییە لە داننەنان بە فرە كلتووریی و نكوێیكردن لە پرەنسیبی شەراكەت و بەشداریكردن و داننەنان بە پرەنسیبەكانی لێبووردەیی، بە گوتەی فەیلەسووفی فەرەنسی فۆلتێر كە مرۆڤ هەڵەیە، بۆیە پێویستە هەموومان لەگەڵ یەكدی لێبووردە بین، چونكە دەمارگیری تەنیا دووڕوو و یاخیبوو بەرهەم دەهێنت.
دەبینین كە حەزو ئاەزووی خۆ بەچاك زانین و خۆ بە سەركەوتوو زانین و قۆرخكردنی راستی و زۆر پاساوی دیكە ، بوونەت هۆی دەسەڵاتخوازی و قبوڵنەكردنی حەق لە جیاوازیدا، ئەمەش بۆیتە هۆی تێكچوونی پەوەندییە مرۆییەكان، چ بە ناوی ئایین یان نەتەوە یان ئایینزایی یان ئایدیۆلۆژییەت یان رەگەز یان رەنگ یان زمان یان سەرجەلەی كۆمەڵایەتی، لە كاتێكدا مرۆڤ بە یەكسانیی دروستكراون، بە تایبەتیش لە كەرامەتی مرۆڤایەتیدا.
زۆر لە ئەزموونەكانی جیهان بۆ بنیاتنانی ئاشتی و لەوانەش ڕەزموونی دەوڵەمەندی ئێرلەندای باكوور سەلماندوویانە كە دیالۆگ تاكە رێگەی كاریگەرو سەركەوتووە بۆ گەیشتن بە ئاشتی، لەوێ وتووێژو دیالۆگ 30 ساڵ بەردەوام بوو، تا گەیشتنە رێككەوتنی كۆتایی هێنان بە ململانێی چەكداری، هەروەها ئەزموونی دیالۆگی كۆڵۆمبیا ررەنگدانەوەی وانەیەكی گرنگە لەم بوارەدا، دیالۆگ لە وڵاتە 4 ساڵ بەردەوام بوو تا گەیشتنە ئاگربەستی شەڕی ناوخۆ كە 52 ساڵ درێژەی كێشا، بۆیە سەرۆكی كۆڵۆمبیا خوان مانوێل سنتۆۆس خەڵاتی نۆبلی پێبڕا، ئەم ململانێ چەكدارییە بووە هۆی كوشتنی 220 هەزار هاووڵاتی و بەفیڕۆدانی سامانی وڵات و پەكخستنی پەرەپێدان و كاولكردنی ژینگە.
دیراسەكردنی ئەزموونی ئەمریكای لاتین و باشووری ئەفریقیا و ئەزموونەكانی ئەوروپای رژهەڵات تایبەت بە گواستنەوەی دیموكراسی و دادپەروەریی گواستنەوە زۆر بە سوودە بۆ وڵاتانی عەرەبی كە ئەم جۆرە كێشانەیان هەیە، مەبەستیش لەمەدا سوودوەرگرتنە لەم ئەزموونانە، هەرچەندە هەر وڵاتێك تایبەتمەندیی خۆی هەیە، ئەزموونی مەغریب بۆ دادپەروەری گواستنەوە لەگەڵ ئەزموونی تونس جودایە، هەروەك چۆن هەردوو ئەزموونی پۆڵۆنیا و هەنگاریاش لە ئەزموونەكەی ئەڵمانیای دیموكراسی جودایە.
داننان بە فرەیی پێش هەموو شتێك و یەكەم جار پێویستی بە سازانی كۆمەڵگەیی و سیاسیی هەیە، دواتر سازانی دەستووری و یاسایی، وێڕای سازانی بەهازانیی لەرێی دامەزراوە پەرەوەردەیی و ئاینییەكانەوە، كە ئەمەش زەمینەیەكی هاوبەش و هاوتەریب بۆ پرەنسیبەكانی شەراكەت فەراهەم دەكات كە پڕی بێت لە بەهاكانی لێبووردەیی و داننان بە بەرامبەر، ئەمەش پێویستی بەوەی كە گەنجان بخرێنە ناو ئەم پرۆسەیەوە، هروەها بیرۆكەی پەروەردەكردن لەسەر دیالۆگ و قبووڵكردنی جیاوازی و فرەیی گشتاندنی بۆ بكرێت، هلوكات ئاشتبوونەوە لە گەڵ خود بەر لە ئاشتبوونەوە لەگەڵ یەكدی، چونكە دەبێت پردێك بۆ لێكگەیشتن لەگەڵ بەرامبەردا, پێموانییە كە ئەم جۆرە بابەتانە تەنیا لە رێی كتێب و خوێندنەوە دەست بكەون، بەڵكو مرۆڤ پێویستی بە ئەزموونێكی پراكتیكی هەیە كە پێكەوەژیانی هاوبەش لەخۆبگرێت، وێڕای دیالۆگێكی ئامانجدار، بۆیە ئەمە یەكێك بوو لە بڕیارەكانی دیدارەكە، كە خۆئامادەكردنە بۆ كۆنگرەیەكی هاوبەش كە پەرلەمانتاران و ئەكادیمیست و پەروەردكارو پیاوانی ئایینی دامەزراوە مەدەنی و چلالكوانانی سیاسی بەشداری تێدا بكەن، ئەمەش بۆ باسكردنی كێشەكانی فرەكلتووری و نەتەوەیی و ئایینی.