وەرگێڕانی/ بەهادین جەلال.....بە پاساوی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، حكومەتی توركیا هێزی سەربازی رەوانەی عێراق كرد، ئەو دوو پاساوەی توركیا رەوایەتیی پێ دەدات تاكو بەرگری لە خاك و هاووڵاتیانی خۆی بكات لە دژی تیرۆریستان، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەو پاساوانە مافیان پێ نادات سەروەریی و سنووری نێودەوڵەتی وڵاتێكی دیكە ببەزێنێت. ئەگەر سەروەریی عێراق لەئێستادا تا رادەیەك بەهۆی ئەو هەموو رووداوو ئاستەنگ و ئاڵۆزیانە جێگیر نەبێت، هەروەها خاكێكی زۆری بە تایبەتیش لە موسڵ و هەندێ شوێنی دیكەی رۆژئاوا تا ئێستا لەژێر دەسەڵاتی داعشدا مابن، هاوكات قەڵەمڕەویی ئێران و دەەسەڵاتی بەسەر سیاسەتی عێراقدا بوونی هەبێت، بەڵام ئەمانە هەموویان نابنە پاساوێك بۆ توركیا كە بێت و سەروەریی عێراق پێشێل بكات، بە بیانووی ئەوەی كە وڵاتانی دیكە بە هەمان شێوە پێشێلیان كردووە.
ئەم جۆرە پاساوانە مانای گەڕانەوەیە بۆ یاسای نەریتیی نێودەوڵەتی كە رێگەی مافی بەشداریكردنی لە شەڕ و هێرش بردنی پێ دەدات بە پاساوی پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان، بەڵام ئەم جۆرە هەوڵانە زۆر كۆن بوونە تەنانەت بەسەرچوونە، بە تایبەتیش دوای دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان.
رەجەب تەیب ئوردوغانی سەرۆكی توركیا هەوڵی داوە بەدوای سەنەدێكی یاساییدا بگەڕێت كە پشتگیریی لە داواكانی توركیا بكات، ئەویش بە خوێندنەوەی سەنەدەكە جارێكی دیكە و خۆپارێزیی لەمەڕ پەیماننامەی لۆزان كە لە ساڵی 1923 واژۆكراوە، بە پێی ئەو پەیماننامەیە سنوور لەنێوان توركیای تازەو وڵاتانی دراوسێ كێشرا لەسەر پاشماوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی كە بەپێی رێكەوتننامەی نهێنی سایكس پیكۆ لە ساڵی 1916 و دەرئەنجامەكانی جەنگی یەكەمی جیهان دابەشكرا.
ئەردۆغان دەڵێت: كێشەی بنەڕەتی لە موسڵ بریتییە لە بنیادنانەوەی ناوچەكە بەپێی پلانێك كە تێیدا جێبەجێ بكرێت، ئەمەش لە بەرژەوەندیی توركیادا نییە، تەنانەت هەڕەشێشە بۆ مانەوەی ئەو وڵاتە، لەوەش زیاتر ئۆردوغان دەربارەی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر گوتی: (( چاوەڕوان ناكەین تا ئەو كاتەی رێكخراوە تیرۆریستەكان لە دەرگای توركیا دەدەن و دێنە ژوورەوە، بۆیە لەئێستاوە لە هەر شوێنێك بن راویان دەنێین و لەناویان دەبەین،هەروەها دەڵێت: بوونی هێزەكانی توركیا لە ناوچەی باشیكی نزیكی موسڵ لەپێناو پاراستنی سەربەخۆیی و ئاییندەمانە.
ئەردۆغان مافی خۆیەتی كاتێ دەیەوێت پارێزگاری لە وڵاتەكەی بكات، بەڵام پێویستە پابەند بێت بە شێوە یاساییەكان و دەستدرێژیی نەكردنە سەر مافی كەسانی دیكە، ئەمەش وا دەخوازێت كە هاوكاریی وڵاتانی دراوسێ بكات، بەتایبەتیش عێراق و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لەپەیوەندی بە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، بەڵام كاتێ بڕیاری تاكلایەنە دەردەكات و بێ راوێژكردن بە حكومەتی عێراق دێتە نێو خاكی ئەو وڵاتەوە ، ئەمەیان كێشەكان ئاڵۆزتردەكات، هەروەها هاوكار نابێت بۆ یەكخستنی هەوڵەكان لەپێناو لەناوبردنی تیرۆریستان.
ئەردۆغان تەنیا بەمە نەوەستا، بەڵكو هەڕەشەی لە عێراق و سوریا كرد كاتێ گوتی: دەستمان بە جێبەجێكردنی پلانەكەمان كرد، ئەو ئاگرەی كە هەوڵی كردنەوەی دەدەن لە ئێمە زیاتر خۆتان دەسووتێنێت، ئەو لەبیری نەچوو لە سەروبەندی ئەو هەڵچوون و حەماسەی دوور لە دیبلۆماسییەت و رێسا یاساییەكانی نێودەوڵەتی و نەریتی، كە بێت رەخنە لە لۆزان بگرێت، ئەو دەڵێت ئەو پەیماننامەیە بەسەر توركیادا سەپێنرابوو وەك چۆن پەیماننامەی سیڤەر لە ساڵی 1920 بەسەر وڵاتەكەدا سەپێنرابوو.
پەیماننامەی لۆزان سنووری چەند وڵاتێكی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانی دیاریكردبوو، وەك بولگاریاو یۆنان و قوبرس و دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی عەرەبی كە بۆ ماوەی چوار سەدە حوكمڕانیی كردن، كەواتە چۆن دەكرێت كۆنەكە بێنینەوە دۆخی جارانی؟ ئایا ئەمە ئارەزووەكانی واقیعی ئێستا پێشێل ناكات؟ لەوەتەی سەدەیەكە جیهان زۆر گۆڕاوە، ئەمە تەنیا پەیوەندی بە دەوڵەتانی ناوچەكەوە نییە، بەڵكو ئەوروپاو ئاسیاو ئەفریقیا و ئەمریكاش دەگرێتەوە، ئەگەر ئەمە سەرگرێت، ئەوا شەڕو ئاگری ناكۆكیی زۆر سەرهەڵدەدات، ئەو كات هەموو جیهان دەگرێتەوە.
كەواتە جارێكی دیكە بڵاوكردنەوەی نەخشەكانی تازە(كۆن)ی توركیا لەلایەن رۆژنامەی( دیلیلیش) كە رۆژنامەیەكی لایەنگری سەرۆك توركیایە واتای چی دەگەیەنێت، ئەو نەخشانە بەشەكانی عێراق و سوریاو بولگاریاو ئەرمینیا و جیۆرجیا دەخەنە پاڵ توركیا؟ دیارە كە كەركوك و موسڵ و هەولێرو حەلەب و ئیدلب و حەسەكە لە پێشەوەی ئەو ناوچانەوەن، ئایا ئەو شتە قەیرانی بەدواوە نایەت، كە بریتییە لە قەیرانی بیركردنەوەو واقیع؟
دەتوانین بڵێین كە ئەو راوبۆچوونانە هەندێ جار بەپێی هاوسەنگیی هێز دەردەكەوتن و بزردەبوون، هەر چەند عێراق لاواز بووبێت، بە تایبەتیش لەسەردەمی شەڕی عێراق- ئێران و دوای داگیركاریی ئەمریكا، هەروەها هەرچەند سوریا لاواز بووبێت و دابەشبووبێت هەروەك ئەمڕۆ دەیبینین بە هۆی كوشتاری ناوخۆوە، ئەوا ئەو داخوازییانە زیاترسەردەردەهێنن، وێڕای بەرزبوونەوەی ئاستی هەستی خۆبەزلزانینی نەتەوەیی.
ئەو گوتارەی سەركردایەتیی توركیا كە بە دەنگێكی بەرزەوە رایدەگەیەنن و زیاتر پەڕگیری پێوە دیاربوو دوای هەوڵی كودەتا سەربازییەكەی مانگی تەمووزی 2016ی توركیا، كە لە ناواخنیدا ئارەزوویەك بە ئاراستەی سەرنجڕاكێشان بۆ دەرەوە هاتە ئاراوە تاكو سەرنج لەسەر كێشە ناوخۆییە ئاڵۆزەكان لابەرێت، ئەمەش یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی توندبوونی ئەو كێشەیە لەم ماوەی دواییدا، هەروەها دەكرێ لە هەوڵی ئەنكەرا بگەین كە مەبەستی وروژاندنی هەستی نەتەوەیی توركمانە بە پاساوی پاراستنیان، بە تایبەتیش لە تەلەعفەر كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی توركمانن، جگە لە كەركوك كە رێژەیەك توركمانی تێدایە.
پاراستنی توركمان و گروپە رۆشنبیرییەكانی دیكە ئەركە، كە پێویستە توركیا پێوەی پابەند بێت ئەگەر ویستی بەدیبهێنێت، ئەویش بە ئاگاداركردنەوەی حكومەتی عێراق كە رێز لە مافی مرۆڤ بگرێت و دان بە پرەنسیبەكانی یەكسانی و هاووڵاتیبووندا بنێت و جیاوازیی نەكات و پشت بە پرەنسیبەكانی بەشداریكردن و شەراكەتی راستەقینە ببەستێت، هەروەها داوا لە دەستەو رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بكات فشار بۆ ئەم مەبەستە بخەنەگەڕ، ئەوەش بەوە دەبێت كە پێش هەموو شتێك توركیا رێز لە مافەكانی كوردی وڵاتەكەی بگرێت، هەروەها داخوازییە رەواكانیان بێنێتە دی لە ئۆتۆنۆمی و خودبەڕێوەبەری، هاوكات رێگیان پێ بدات زمانی خۆیان بە فەرمی بەكاربێنن و پێی بخوێنن و مافە سیاسییەكانی خۆیان بە تەواوی پیادەبكەن، ئەمەش لە دەستووردا بیچەسپێنێت و هەموو گروپ و پێكهاتەكانی دیكەی وەك عەرەبیش مافی رۆشنبیریی خۆیان پیادەبكەن. من پێموایە كە ترسی سەركردایەتيی توركیا لە تەقینەوەی كێشەی كورد لەو وڵاتەدا دوابەدوای رزگاركردنی موسڵ و یەكلاییكردنەوەی ململانێ لە سوریا و داخوازییەكانی كورد لەو دوو وڵاتە بەشێوەی ئۆتۆنۆمی یان لامەركەزییەت یاخود فیدڕالییەت، ئەمانە هەموویان هۆكارن بۆ ئەوەی كە توركیا هان بدەن ئەم گوتارە توندە بەكاربێنێت لەجیاتی گەڕان بەدوای هاوكاریكردن بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەلایەك، هەروەها دۆزینەوەی یەكلاییكردنەوە بۆ ئەو كێشانەی پەیوەستن بە كێشەو ناسنامەی نەتەوەیی لەلایەكی دیكەوە.
داواكردن بۆ چاوخشاندنەوە بە پەیماننامەی لۆزان و دەرهاویشتەكانی كارتێكی دۆڕراو نییە بە تەنیا، بەڵكو مەسەلەیەكی پەسندكراويش نییە، چونكە نزیكەی یەك سەدە بەسەر یەكلاییكردنەوەی و چەسپاندنی شاری موسڵ تێپەڕیوە كە بەشێكە لە عێراق، ئەنجومەنی كۆمەڵەی گەلان لە 30ی ئەیلولی ساڵی 1924 لیژنەیەكی نێونەتەوەیی بۆ لێكۆڵینەوە پێكهێنابوو، ئەم لیژنەیە پەیوەندی لەگەڵ لایەنە تایبەتمەندەكان كردبوو، هەروەها سەردانی لەندەن و ئەنكەرا و دیمەشق و بەغداو موسڵیشی كردبوو، لەو شوێنانەشدا دیدارو چاوپێكەوتنی لەگەڵ كەسایەتی و پیاوماقووڵ و خەڵكی دەڤەرەكە كردبوو، بۆیە لە كۆتایی ساڵی 1925دا بڕیاری دا كە موسڵ بخرێتە سەر عێراق لەبەر هەندێ تایبەتمەندیی جوگرافی و نەتەوەیی و مێژوویی و ئابووری و سەربازی و سیاسی هەروەكو لە راپۆرتەكەیدا ئاماژەی پێدابوو، دواتر خودی توركیا دوای چەند دەستكارییەكی كەم واژۆی كردبوو، لەو ماوەیەشدا واژۆشی لەسەر رێكەوتننامەی عێراق- توركیا- بەریتانیا كردبوو.