دیپلۆماسییەتی سەركردە
د. سەردار موسی شەریف سندی
ئەوەی بابەتی سەرەوە بۆ من رووندەكاتەوە، ئاماژەیەكە بە كۆمەڵێك فاكتەر كە پێكەوە هۆكار بوون بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لە دوای هێرشی داعش بووە بە یەكێك لە پایتەختەكانی سیاسی و ستراتیژێكی سەرەكیی شەڕی دژی تیرۆر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بە شێوەیەك كە ترافیكی سیاسیی دیپلۆماسی و لەشكەریی هەولێر لەم ماوەیە بە لە بەر چاوگرتنی پێگەی یاسایی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتی، ئاماژەیەكە بەوەی دەوڵەتە دیفاكتۆیەكان لە ژێر ناوی ئەكتەری دەوڵەتی هەرێمایەتی لە رووی جیو- پۆلەتیكی و ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە، جێگای بایەخ و پێگەی تایبەتن، هەرێمی كوردستانیش وێنەی هەرە بەرچاوە لەم بوارەوە. سەرباری ئەوەی بووەتە شوێنی حەوانەی ملیۆنان ئاوارەی عەرەب و پێكهاتەكانی دیكەی كۆمەڵگەی دەوڵەتانی عێراق و سووریا، هەرێمی كوردستان بە گرتنەبەری سیاسەتێكی سەردەمییانەو لەپێكهاتەی كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان كە زۆرینەیان موسڵمانن، بەڵام جیاوازی ئایینی نەبووەتە هۆی پێكدادان و پەروەردەی فاكتەری پاڵنەر بو بەرهەمهێنانی توندوتیژی لەم رووەوە. بەپێچەوانەوە نەتەوەی موسڵمانی كورد بێ گوێدانە پشتێنەی ئایینی، ژیانێكی بێ هاوتای ئاشتیخوازو سەقامگیری پێكەوەژیانی لەگەڵ هاووڵاتییانی خاوەن بیروباوەڕی ئایینی جیاواز هەڵبژاردووە. لە لایەكی دیكەوە بە هۆی بوونی خواستێكی بەربڵاو بە شێوەیەكی ئاشكرا، كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستان خوازیاری بونیادنانی پێوەندیی تایبەتە لەگەڵ كۆمەڵگەی رۆژئاوا، بەتایبەتی ئەمریكا و ئەوروپا. هەر ئەم تایبەتمەندییانەشی یەكێكە لە هۆكارەكانی پاڵنەر بو دروستبوونی پاڵپشتی لەسەر ئاستی جیهان لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی لەم ماوەیەی كە شەڕی داعش یەخەی هەرێمی كوردستانی گرتووە، بەرەوە پێشڤەچوونی پشتگیری بێوێنە لە هاندان بۆ دروستبوون و دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان كە ئێستا دەنگێكە لە هەموو كاتێك بەرزتر، شەفافتر و بەهێزترە. فاكتەرێكی دیكەی بەهێز كە گرینگە بۆ كۆمەڵگەی كوردی ئاماژەی پێبكرێت، ئەویش دیدوبۆچوونی بەرپرسانی ئیدارەكانی پێشووی ئەم دەوڵەتانەیە كە جێگای خوێندنەوەی قووڵە، بەتایبەتی ئەمریكا، بریتانیا و فەڕەنسا و ئیسرائیل و بگرە هەنگاریا، واتە لە وتارە جیاوازەكانیان ئاماژەیان بە پێویستی و پشتگیریی لە كورد لە پێناو راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كورد كردووە.
بۆیە، كاتێك بیرۆكەی دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان لە جیهانی پێشكەوتوو تاوتوێ و گەڵاڵە دەكرێت و بابەتەكە بوەوتە مژار و ئەجێندای راگەیاندنەكانی ئەم كۆمەڵگەیەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش. لێرە مەبەست راگەیاندنی كۆمەڵگەكانی توركی، فارسی وعەرەبییە، دەكرێت وەكو كوردێك ساكارانە بپرسین: بۆچی ئەم بابەتە بەم شێوەیە بووەتە مژاری راگەیاندن؟ لە خوێندنەوەیەكی ساكارانە، ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە، یەكەم: لە ئێستادا دیوارەكانی شەرمی سایكۆلۆژیی سیاسیی سەبارەت بە مافی رەوای نەتەوەی كوردو بوونی بە خاوەن كیانی سەربەخۆ، بە شێوەیەكی جددی لەلایەن زۆرێك لە دەوڵەتانی هەرێمی رۆژهەڵات و تەنانەت رۆژئاواوە رووخێندراون، دووەم: خۆگونجاندنێكی بێ وێنە لەئارادایە بو ئەو رۆژەی دەوڵەتی كوردی دێتە راگەیاندن لەسەر ئاستی جیهان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی.
لەم پەراوێزە، جێگای خۆیەتی ئاماژە بە سەردانی ئەم دواییەی سەرۆك بارزانی لەگەڵ شاندێكی گەورەی سەركردایەتیی كوردی بۆ بەغدا بكرێت. هەر چەندە كۆمەڵێك دەزگای راگەیاندن هەوڵی ئەوەیان دا كە لە بایەخی سەردانەكە كەم بكەنەوە، بەڵام ئەمەیان بۆ نەچووە سەر، چونكە هەم بەڕێز سەڵاحەدین بەهادین و هەمیش بەڕێز حەمەی حاجی مەحمود راستییەكانیان دركاند، كە ئەویش ئەوە بوو: بەڵێ لەگەڵ بەغدا سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی دانوستاندن كراوە و میكانیزمیش بۆ ئەم مەبەستە دەستنیشان كراون، كە پێكهێنانی لێژنەی دوولایەنەیە لەناوبەینی هەولێر-بەغدا بۆ ئەم مەبەستە. ئەوەی لایەنە دژبەرەكانی بارزانی بۆیان گرینگ بوو، پێوەندی بە كەشوهەوای سیاسیی ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، ئەویش تاوانباركردنی پارتی وەكو لایەنی سەرەكی لە پەیدابوونی قەیرانی سیاسی و ئابووری. ئەمەش دوورە لە هەموو پێوەرێكی ئەخلاقی و سیاسی. بەڵام پارتی چی دەكات لە وەڵامی ئەم هەڵسوكەوتە؟ سەركردایەتی پارتی بە دانپێدانان بە كەموكوڕیی حوكمداری، لە بەرپرسیارییەتی هەڵنەهاتووەو مەیدانی بۆ موزایەدەچییەكانی سیاسی چۆڵ نەكردووە، چونكە لە تەرمینۆلۆژیای سیاسیی پارتیدا، چارەنووسی نەتەوەیەك نادرێت بە دەست كۆمەڵێك (هەرزەكاری) سیاسییەوە. هەروەها پارتی بە خەریكبوون بە پرۆژەیەكی گەورەتر لە ئیستفزازات و موزایداتی راگەیاندنی لایەنەكان، هەولێری كردووە بە پایتەختی هاوتەریب لەگەڵ بەغدا كە رێگا و دەروازەی پردی پێوەندیی دیپلۆماسیی كوردییە لە ناو بەینی كۆشكەكانی سپی، ئەلیزە و پایتەختەكانی ئەنقەرە، تاران و بەغدا. لەم رووەوە سەرۆك بارزانی هەوڵەكانی چڕكردووەتەوە لە پێناو پاراستنی سەقامگیری و ئاسایش لە هەرێمی كوردستان لە لایەك و لە لایەكی دیكەوە بە گرێدانی ئاسایشی پایتەختە ناوبراوەكان بە ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە، ئەوەشی بە گوێیاندا داوە، جا لە كۆبوونەوە دووقۆڵییەكان بێت، یان لە رێگای دیپلۆماسی و راگەیاندن بێت، كە بێ دەوڵەتی كوردی و دانپێدانان بە مافە رەواكانی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەقامگیری دەبێتە دەستەواژەیەكی بێ واتا كە باسی بكرێت. بۆیە لە نەخشەی ژیوپۆلەتیكیی ناوچەكە، لەسەر ئاستی جیهانی و هەرێمایەتیش ئەم بیرۆكەیە دروست بووە كە دروستبونی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی دەبێتە ئامرازێكی بووژێنەر بۆ سەقامگیریی ئاسایش و هاوسەنگیی هێز لە نێوان ئەكتەرە سەرەكییەكانی ناوچەكە. رەنگە دەوڵەتی كوردی لە كورتخایەندا لە بەرژەوەندییان نەبێت، بەڵام لە درێژخایەن ئەوان پێویستییان بە دەوڵەتی كوردی هەیە. بۆیە ناكرێت لەم ناوچەیە مافی نەتەوەو جوگرافیای كەلتووری- نەتەوەیی كورد كە بەشێكی سەرەكیی پێكهێنراوەی جوگرافیا و سنووری كۆمەڵێك دەوڵەتە پشتگوێ بخرێت.
بۆیە، بانگەشەی سەرۆك بارزانی «سەربەخۆییمان دەوێت، نەك جیابوونەوە» بە نیسبەت سەركردایەتی كورد ئەم بابەتە كوتایی پێهاتووە، ئەم دەربڕینەش هەڵقوڵاوی سیاسەتی سەرۆك بارزانی-یە كە دەیەوێت بەشێوەیەك سەربەخۆیی كوردستان بێتە راگەیاندن، كە نموونەی بەرزی رەوشتپاكی بێت بۆ پێكەوەژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەم ناوچەیە. ئەمەش دیسانەوە هەمان خاڵی جەوهەرییە لە تەرمینۆلۆژیای سیاسیی پارتی كە واقیعگەرانەتر خواستەكانی بەرزدەكاتەوە كە شیاوی جێبەجێكردن بن. بوونی عێراق بە دەوڵەتێكی فرە هەرێمی و نیمچە سەربەخۆی سیاسی، ئابووری و لەشكری لەژێر هەر چەترێك، باشترین بژاردەیە لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی نەتەوەكانی عێراق. لە لایەكی دیكەوە سەرۆك بارزانی جیابوونەوەی خستووەتە ناو كەوانەی چەند فورمۆلێكی سیاسی و یاسایی، كە ئەویش پێكهاتووە لەم چەند هەنگاوە: یەكەم پێنگاڤ: هاوشانكردنی «سەروەریی نەتەوەیی» پێكهاتەكانی عێراقە لەگەڵ یەكتر كە بریتییە لە كوردو عەرەب. ئەمەش بە واتایەكی دیكە رەفزی «سەروەریی نەتەوەی عەرەبی»یە بە سەر «سەروەریی نەتەوەیی كوردی» كە بنەمایەكی دەستووری عێراقی ساڵی 2005ـە كە ئاماژە بە پێكهاتنی عێراق لە دوو نەتەوەی كورد و عەرەب دەكات.
بۆیە بەر لە جیابوونەوە لە عێراق بە شێوەیەكی كۆتایی، ئەم قوناغە پێویستی بە گۆڕانكاریكردن لە ستراكتۆری نەخشەی سیاسیی عێراق، واتە تەوافوقی سیاسی هەیە، هاوشێوەی هەمان میكانیزمی پەیڕەوكراو لە داڕشتنی دەستووری عێراقیی پەسەندكراو لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2005. بۆیە لە دوای شەڕی رزگاركردنی موسڵ كورد چیدیكە بەوە رازی نابێت بگەڕێتەوە خاڵی سفری ساڵی 2003. واتە بە نیسبەت كورد و سەرۆك بارزانی دەرفەتی دیكەی لەبار نەماوە بۆ دووبارە كردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی عێراق كە تۆمەتبارە بە پێشێلكردنی بەرپرسیاریەتی یاسایی و سیاسی بەرامبەر بە نەتەوەی كورد. بژاردەكان دیار و روونن. وەكو كۆكەرەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت، سەربەخۆیی كوردستان فاكتەری بەهێز دەبێت بۆ پێگەی بەغدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێچەوانەشی راستە، ئەگەر رێگری لە سەربەخۆیی كوردستان بكەن. دەبێت شیعە لە عێراق گرینگی بە سەربەخۆیی خۆیان بدەن لە پێناوی نەبوون بە پاشكۆ بۆ هێزێكی تایبەت و جێبەجێكردنی ئەجێندایەكی تایبەت بۆ پەرەپێدان بە بیروبۆچوونی شیعەگەرایی بۆ حوكمداری كە بریتییە لە پاوانخوازیی ئایینی و سەپاندنی هزرێكی ئایدیۆلۆژیی وەها لەسەر كۆی جومگەكانی دەوڵەتداری و كۆمەڵگەو لەلایەكی دیكەوە پێشێلكردنی مافە رەواكانی نەتەوەو كەمایەتییەكانی دیكە لە عێراق. لە لایەكی دیكەوە بەپێی داتای وێنەكراو ئەوەمان بو دەردەكەوێت كە پشتگیری لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی و بوونی ئەم دەستەواژەیە بە تەوەرەی بابەتی دانوستاندنی لایەنە سیاسی، شرۆڤەكاران و بڕیاردەران، گەیشتووەتە ئاستێك كە ناتوانرێت خۆیانی لێبدزنەوە، كاتێك باسی نەخشەی رۆژهەڵات و گۆڕانكارییەكانی پێویست دەكرێ كە بە سەر ئەم نەخشەیەدا بێتەكردن.
*توێژەری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان-
زانكۆی دهۆك
