ناكرێ هەر یەك لە ئێمە بێت و بەدەر لە خودی موسڵمانان باس لە ئیسلام بكات، یان باسی بوون و چالاكیی سیاسی و تێگەیشتنی موسڵمانان نەكات لەهەمبەر ئایین، یاخود بەرامبەر كەسانی دیكە، جا ئەوانە دیندار بن، یان نا، چونكە ئەم بابەتە پەیوەستە بە هەندێ هاوبەشبوونی مرۆییەوە كە هەموو ئادەمیزاد بەیەكەوە كۆدەكاتەوە. ئەم باسە سەردەكێشێت بۆ هەندێ هەڵسوكەوتی توندوتیژی و چەند كردەوەیەكی تیرۆریستی كە بە شێوەیەكی مەترسیدارو ترسناك لە وڵاتانی عەرەبی بڵاوبۆتەوە، نموونەی ئەمانەش ئەو كردەوانەن كە رێكخراوەكانی ئەلقاعیدەو داعش و بەرەی نوسرە ئەنجامیان داوە، ئەمە وێڕای هەندێ ئاراستەی دەمارگرژیی و پەڕگیریی كە بە ناوی ئیسلامەوە ئەنجام دەدرێت.
كەم كەس لە ئیسلامییەكان دێن و قسەیەكت بەسەردا دەسەپێنن بە پاساوی پابەندبوونی گەیشتن بە كاروانی شارستانی و پێشكەوتنی مرۆیی، لەكاتێكدا زۆرینەیان، بەتایبەتیش نوخبەی ئایینی لەنێو گۆماوی تایفەگەری و ریزبەندیی ئایینزاییدا نقوم بوونە بەدەر لە بازنەی نیشتمان و نیشتمانپەروەریدا، جارێك بە پاساوی ستەملێكراوی یان بە پاساوی زۆرینە، جاری واش هەیە بە بیانووی ئەوەی كە ئەوان لە كەسانی دیكە باشترن، چ بە شانازیكردن بە كەمایەتی یان زۆرینەوە، یاخود بەوەی كە گەرەكیانە بگەڕێنەوە بۆ نەژاد و رابردووی خۆیان.
تا ئێستا عەقڵییەتی شوراو خەندەق باڵی بەسەر مێشكی زۆربەی ئیسلامییەكاندا كێشاوە، ئەمە درێژكراوەی كەلتووری شەڕی ساردە بە شێوە قێزەوەنەكەی، ئەویش لەمیانی ئەوەی كام شت حەڵاڵەو كامە حەرام، كامە پیرۆزەو كامەش گڵاو، بنەمای ئەم كارەش تەنیا جیاكردنەوەی هاووڵاتییەكە لە یەكێكی دیكە، بەپێی ئایین، یان ئایینزا، یان تایفەگەری، یان ئیتن، یان زمان، یان رەگەز، یان نەژادی كۆمەڵایەتی، بۆیە ئەگەر ئەو دیدو تێڕوانین و رەفتارە نەگۆڕدرێت دەربارەی ناسنامەو سیماو تایبەتمەندییەكانی خەڵك، ئەوا كۆمەڵگەكانمان ناتوانن هیچ پێشكەوتنێك بەدی بێنن لەسەر بنەمای پرەنسیپەكانی هاووڵاتیبوون و شەراكەت و بەشداریكردن، كە بە بەهاكانی ئازادی و یەكسانی و دادپەروەری زیاتر بەهێزدەبن، ئەمەش بە سەروەریی یاساو دامەزراوەو دادگای سەربەخۆو شەفافییەت دێتەكایەوە.
ئەگەر یەكسانی لە كەڕامەتی مرۆڤایەتی یەكێك بێت لە بەهاكانی ئیسلام، بەڵام پێویست ناكات ببێتە رەفتارێكی رۆژانەو مۆڕاڵ بۆ هەموو موسڵمانان، بە تایبەتیش كە بەشێكی زۆر هەست بە خۆویستی و خۆبەئازادزانین دەزانێت بە پاساوی (زۆرینە)، لەكاتێكدا هەندێكی دیكە هەست بە جوداكاری و نایەكسانیی دەكات، ئەگەر هەست بە چەوسانەوەش نەكات، نەخاسمە شوێنكەوتووانی ئایینەكانی دیكەی وەك كریستیان و ئێزیدی و سابئەی مەندائی.
ئەم هەستكردنە بە خۆبەزلزانین و ئیدیعاكردن بە قۆرخكردنی راستی دەچێتە نێو یەك ئایینەوە كە بەسەر چەند تایفەیەكدا دابەش دەبێت، لەوێدا ئیجتهادەكان دەبنە ململانێی ئایینزایی، بۆیە لەوەتەی ساڵی 1979 كە شۆڕشی ئێران بەرپابووە دەبینین كە ململانێیەكی تایفەگەری هاتۆتە ئاراوە لەنێوان سوننە و شیعە لە زۆربەی وڵاتاندا كە سووتەمەنییەكەی هەموو ناوچەكەی گرتۆتەوە.
ئەگەر بڕوامان بە گوتەكەی خەلیفە عومەری كوڕی خەتاب (رەزای خوای لەسەر بێت) هەبێت: «نابێت خەڵك بە كۆیلە بگرن، چونكە ئەوان بە ئازادی لەدایكبوون.» هەر ئەمەشە كە لە جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤدا دوای 1400 ساڵ هاتووە، كە بەدەق دەڵێت: «هەموو خەڵك بە ئازادی لەدایك دەبن و لە كەڕامەت و مافەكانیشدا یەكسانن.» بۆیە پێویستە رێز لە بژاردەی خەڵكی ئازاد بگرین، كە دەتوانن رێنوێنی یان گومڕایی هەڵبژێرن، هەروەك مەتڕان جۆرج خزر دەڵێت: بەبێ گوێدانە ئایینزاكانیان ئەو خەڵكە چ راست بێت یان چەپ، ئەوان ئازادن لە هەڵبژاردنەكانیان و گوزارشتكردن لە مافەكانیان بێ هیچ ترس و دڵەڕاوكێ یان دادگای پشكنینی ویژدان و دڵ و عەقڵ.
لەم سۆنگەیەوە سەیری مەینەتیی و ئەو كێشە راستەقینانەی كریستیانەكان بكەین كە لە وڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتدا دووچاری بوونە، دەبینین كە لە بنەڕەتدا هەمووی لە ئەنجامی تێگەیشتنی هەڵەیە، یەكەم بۆ مانای یەكسانیی یاسایی، دووەم بۆ پرەنسیپی شەراكەت و بەشداریی راستەقینە، سێیەم بۆ رێزگرتنی تایبەتمەندیی و ناسنامە، چوارەم بۆ هاووڵاتیبوون و بەها بنەڕەتییەكانی لە ئازادی و دادپەروەریدا.
كریستیانەكان رووبەڕووی هەڵمەتگەلێكی كوشتن و راگواستن و ئاوارەكردن بوونەتەوە، بە تایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا كە رێژەكەی زۆر زیاتر بووە، بە جۆرێ كە لە مێژووی كۆن و نوێی وڵاتانی عەرەب ئەمە رووی نەداوە، لە عێراقیش ئەم ستەمە لەوەتەی ساڵی 2003وە هاتەئاراوە، هەڵمەتی كوشتن و راونانی كریستیانەكان و سووتاندن و تەقاندنەوەی دێرو كلێساو گردبوونەوەكان دەستی پێكرد، لە سووریاش كریستیانەكان لەوەتەی ساڵی 2011وە بە پاساوی جۆراوجۆر بەئامانجكراون و بەشێكی زۆریان ناچاركران وڵات بەجێ بێڵن، پێشتریش لە فەڵەستین كە كریستیانەكانیان لێ راگوێزرا، ئەوان بەر لە داگیركاریی ئیسڕائیل و درووستبوونی دەوڵەتی ئیسڕائیل ژمارەیان 20% لە ژمارەی دانیشتوان زیاتر بوو، بەڵام دواتر بۆ 15% كەم بووەوە، لە ساڵی 1948 لە شاری قودسیش بە تەنیا 50 هەزار كریستیانی تێدا بوو، بەڵام ئەمڕۆ ژمارەیان تەنیا 5 هەزار كەسە، ئەمە لە لوبنانیش روویداوە كە لەمیانی شەڕی ناوخۆ 700 هەزار كریستیان كۆچیان كردووە، لە میسر و سوودانیش فشارێكی زۆر خراوەتە سەر كریستیانەكان كە هەمیشە هەست بە جوداكاری و نایەكسانی دەكەن.
كریستیانەكان بەدرێژایی مێژووی خۆیان لە رۆژهەڵات هەرگیز توندوتیژییان پیادەنەكردووە، كریستیانی رۆژهەڵات هەردەم ئاشتیخوازبووە لە پەیوەندی لەگەڵ ئایینەكانی دیكەدا، تەنانەت بەرهەڵستیی سەپاندنی دەسەڵاتیشیان كردووە لەلایەن رۆژئاواوە لەو شەڕانەی كە بەناوی (شەڕی خاچپەرستان)ـەوە دژی رۆژهەڵات بەرپاكران بە مەبەستی كۆنتڕۆڵكردن و دەست بەسەرداگرتنی ناوچەكە بە موسڵمان و كریستیانەوە.
كریستیانەكان زووتر لە كەسانی دیكە دركیان بە مەترسیی زایۆنیزمەكان كرد، لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا چەند كتێبێكیان دژی زایۆنیزم دەركرد، ئەوان لە چەمكی شارستانیی كەلتووریی عەرەبیدا داهێنەر بوون، بەشدارییان لە بزاڤی رۆشنگەری و زیندووكردنەوەی شارستانیدا هەبوو، ئەمە وێڕای كاركردن و هەوڵدانی بەردەوام بۆ پاراستنی زمانی عەرەبی، بۆیە ئەگەر موسڵمانان هەندێ دروشم پیادە بكەن، ئەوا كریستیانەكانیش دروشمی خۆیان هەیە، كە بۆیان ماوەتەوە و بەشێكە لە سرووتی مێژووییان، هەر ئەمەشە كە رێزی خۆی دەسەپێنێت و لەڕووی یاساییشەوە پارێزگاری لێدەكرێت وەك مافێكی هەر موسڵمانێك یان كریستیانێك، هەر وەك خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: (فمن شاء فليؤمن، ومن شاء فليكفر)؛ (سورەتی ئەلكەهف، ئایەتی 29).
مرۆڤ هەمیشە لەنێوان گومان و یەقیندایە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا وا پێویست دەكات كە رێز لە بەرامبەر بگرێت لەسەر بنەمای گوتەی ئیمام شافیعی (رەنگە رای راستی من هەڵە بێت و رای هەڵەی بەرامبەریش راست بێت)، هەموومان شتی پیرۆزمان هەیە و دەبێ رێزی لێ بگیرێت، لەوانەیشە ئەوەی لای ئێمە پیرۆز بێت لای كەسانی دیكە پیرۆز نەبێت و پێچەوانەكەیشی راستە، بۆیە رێزگرتن لە ئازادیی رادەربڕین و مافی بیركردنەوەو ویژدان كارێكی پێویستە، حەقی وایە لە وتەیەكی شێخ محەمەد عەبدە وردبینەوە كاتێ دەڵێت: «چوومە رۆژئاوا ئیسلامم دیت و موسڵمانانم نەدی، كە گەڕامەوە رۆژهەڵات موسڵمانانم دیت و ئیسلامم نەدی.» مەبەستی ئەو لەم قسەیەیدا بوونی ئازادییەكان و هاووڵاتیبوون و رێزگرتنی تایبەتمەندی و ناسنامەی تایبەتە.
*ئەكادیمیست و بیرمەندی عەرەبی