سەرۆكی ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا:
سەرۆكی ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكایە (Cfr.org) و لەسەردەمی ئیدارەی كلینتۆن سەرۆكی ستافی پلاندانەری سیاسەت بووە لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، هەروەها لە ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا، یەكێكە لە گەورەترین سینكتاكسەكانی ئەمەریكا و جیهان و گۆڤاری فۆرێن ئەفێرز كە بڵاوەكراوەیەكی ئەم ئامۆژگایەیە، بە گرینگرترین گۆڤاری فیكری سیاسی لە جیهاندا دادەنرێت و بەشی هەرە زۆری تیۆرە سیاسییەكانی سیاسەت و حوكمڕانی لەو گۆڤارە بڵاوكراونەتەوە، هەربۆیە توێژینەوە و لێكۆڵینەوەكانی ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوە و بیروبۆچوونەكانی ریچارد هاسی سەرۆكی لەسەر ئاستی حكومەتی ئەمریكا و جیهانیش جێگەی بایەخ و هەڵوەستەكردنن، لەم روانگەیەوە بە پێویستمان زانی ئەم وتارەی ریچارد هاس كە بە ناونیشانی (ئاشتبوونە لەگەڵ سایكس پیكۆ) كە رۆژی 26ی ئایار لە ماڵپەری (the syndicate project) بڵاوی كردۆتەوە بۆ خوێنەرانی گوڵان-ی بكەین بە كوردی، ئەمەش دەقی وتارەكەیە.

ئەم مانگە یادی تێپەڕبوونی سەدەیەك بە سەر رێككەوتنی سایكس پیكۆ-دا لەخۆ دەگرێت، ئەو رێككەوتنە نهێنییەی لە نێوان بەریتانیا و فەڕەنسادا ئەنجام درا و بووە هۆی ئەوەی لە ماوەی دەیەیەكدا زنجیرەیەك هەمواركردن لە سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دوای عوسمانیدا بێتەئاراوە. زۆربەی لێدوانەكان لە بارەی ئەم یادەوە لێدوانگەلێكی سلبی بوون، كە پێیانوایە ئەم رێككەوتنە ئۆباڵێكی گەورەی لە ئەستۆیە بۆ دووبارەبوونەوە و درێژەكێشانی ناكۆكییەكانی ناوچەكە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو راڤە و لێكدانەوەیە نزیكە لە موبالەغەكردنەوە. ئامانجی (ماركس سایكس) و (فرانسوا جۆرج پیكۆ) داڕشتنی پلانێك بوو تاوەكو بەریتانیا و فەڕەنسا نەكەونە ركابەرییەكی كارەساتبارەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كە تا راددەیەكی زۆریش سەركەوتوو بوون، پلانەكەشیان بووە هۆی ئەوەی كە ئەم ناوچەیە نەكەوێتە بەر بەرداشی دوو هێزی ئەوروپییەوە، هەروەها لە توانایدا هەبوو سەدەیەك درێژە بكێشێت.
بۆ ئەوەی دڵنیابین، ئەوا زۆرێك لە سنوورەكانی سایكس پیكۆ رەنگدانەوەی رێككەوتنێك بوو كە لە ئەوروپا ئەنجام درا، نەك بەرجەستەكەری واقیعە دیموگرافی، یان مێژووییەكان بێت. ئەمەش بە دەگمەن رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكاتە ناوچەیەكی دەگمەن، چونكە میراتی ئەو سنوورانەی لە جیهاندا هەن، كەمتری پەیوەستن بە پلانداڕشتنێكی ژیرانە، یان بژارەیەكی جەماوەرییەوە، بەڵكو پتر گرێدراون بە تێكەڵێك لە توندوتیژی، تمووح، جوگرافیا و دەرفەتەوە.
واقیعە تاڵەكە ئەوەیە كە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەرئەنجامی ئەو كارە خراپە بووە كە خەڵكەكە و سەركردەكانی پێی هەڵساون لە پێناو داڕشتنیدا. ناكرێت ئۆباڵی نەبوونی لێبووردەیی و ئازادی سیاسی و یان بوونی قوتابخانەی خراپ و مامەڵەی ناڕەوا لەگەڵ ئافرەتان لە ناوچەكەدا بخەینە ئەستۆی سایكس و پیكۆ. بەشەكانی دیكەی جیهان ( لە نێویاندا ئەو بەشانەی كە خاوەنی یەدەگێكی گەورەی نەوت و غاز نین) قۆناخی كۆڵۆنیاڵیزمیان تێپەڕاندووە و لە دۆخێكی باشتریشدان.
ئەو هۆكارانەی وا لێك دەدرێنەوە كە شرۆڤەی تۆماری پڕ لە شكستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن- مێژوو، كەلتوور، ئایین و كەسایەتییەكان- شایستەی ئەوەن پێداچوونەوەیان پێدا بكرێت. بەڵام هەنوكەییترین پرس لە ئێستادا كە ئەم یادە بیورووژێنێت كەمتر پەیوەستە بە شرۆڤەی مێژووییەوە، بەڵكو پتر گرێدراوە بە سیاسەتی ئێستاوە.
لە زۆربەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ململانێی توندوتیژ لەسەر باڵادەستی بۆتە شتێكی باو. لە چوار، یان پێنج وڵاتی ناوچەكە مشتومڕ لەسەر ئەوەیە كە حكومەتی ئەو وڵاتانە كۆنتڕۆڵیان بەسەر بەشێكی زۆری خاكی وڵاتەكەیاندا لە دەست داوە. بۆ چەندین دەیەیە لوبنان لەم دۆخەدایە، عێراقیش بۆ پتر لە دەیەیەك و سووریا و لیبیا و یەمەنیش بۆ ماوەی پێنج ساڵە لەم دۆخەدان. میلیشیاكان، رێكخراوە تیرۆریستییەكان، جەنگاوەرە دەرەكییەكان و گروپە چەكدارەكانی دیكە بە راددەیەكی جیاواز دەسەڵاتی مەحەلی خۆیان چەسپاندووە. هەروەها كوردیش خەونی نەتەوەیی بەدینەهاتووی هەیە (بەشێكی زۆریان لە توركیا، عێراق، سووریا و ئێران دەژین)، لەگەڵ پرسی چارەسەرنەكراوی پەیوەست بەوەی چۆن واقیعی ئیسرائیل لەگەڵ ئامانجە سیاسیەكانی فەلەستیندا بگونجێنرێت. بە شێوەیەكی عەمەلی سنوورەكانی نێوان سووریا و عێراق سڕدراونەتەوە. بە ملیۆنەها پیاو و ئافرەت و منداڵ هەن كە لە وڵاتێكدا دەژین كە وڵاتی خۆیان نییە.
كەواتە دەبێت چی بكرێت؟ یەكێك لە بژارەكان بریتی دەبێت لە پاراستنی-یاخود، وردتر بڵێین، گەڕاندنەوەی- ئەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی كە سایكس-پیكۆ هێنایەئاراوە. بەڵام خستنەگەڕی هەوڵی یەكپێگرتنەوەی ئەو وڵاتانە كە لەسەر نەخشەن بوونیان هەیە و كاركردن بۆ ئەوەی سنوورەكانی نێوانیان گرینگی هەبێت، كارێكی گەمژانەیە. جارێكی دیكە ئەم وڵاتانە ناگەڕێنەوە بۆ دۆخی پێشوویان، لە زۆر حاڵەتدا وابەستەبوون بە ناوچە، ئایین، خێڵ، گروپی ئیتنی، یان ئایدیۆلۆژییەوە باڵاترە لە وابەستەبوون بە ناسنامەی نەتەوەییەوە.
بژارەی دووەم بریتییە لە هەوڵدان بۆ گفتوگۆكردن لەسەر مەرجەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، كە جێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی سایكس پیكۆ بگرێتەوە. رەنگە ئەمەشیان شكستێك بێت كە باجێكی گەورە بدرێت لە بەرامبەریدا. رەنگە رۆژێك بێت دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكان مومكین بێت، بەڵام لە باشترین حاڵەتدا، ئەو رۆژە دەیەیەك لێمانەوە دوورە. لە راستیدا كۆدەنگییەك نییە لە بارەی ئەوەی دەبێت بە چ شێوەیەك ئەو نەخشەیە دابڕێژرێتەوە، هیچ لایەنێك، یان هاوپەیمانێتییەكیش ناتوانێت بیسەپێنێت، یان پارێزگاری لێبكات.
بە پێودانگی ئەزموونی عەمەلی، تەنیا ئەو كاتە دیپلۆماسییەت سەركەوتن بەدەست دەهێنێت كە مامەڵە لەگەڵ راستییەكانی سەر ئەرزی واقیع بكات، نەك ئەو راستییانە بخوڵقێنێت، هەروەها كاتێك ئەو راستییانەی سەر ئەرزی واقیع دەبنە رێگری لە بەردەم گەیشتن بە چارەسەرێكی ئیقلیمدا. هەموو ئەمانە سەردەكێشن بۆ بژارەی سێیەم: قبووڵكردنی ئەو راستییەی كە لە ئایندەیەكی نزیكدا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوشێوەی ئەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە نییە كە لە سەر نەخشە و لە جیهاندا دەردەكەوێت. ئەمە مشتومڕێك نییە بە ئامانجی دوورەپەرێزبوون. دۆخەكان چەند خراپ بن، ئەوا هەمیشە ئەگەری ئەوە هەیە خراپتر بن. بەڵام بۆ ئەوەی خراپتر نەبن، ئەوا دەتوانرێت و پێویستە ئەو حكومەت و رێكخراوانە بەهێز بكرێن كە لە ئاستی ستانداردگەلێكی دیاریكراودان، ئەوانەش لە ئاست ئەو ستانداردانەدا نین، دەتوانرێت و پێویستە لاواز بكرێن. بەڵام چەند هەوڵ بدرێت، ئەوا واقیعە بنەڕەتییەكەی ناوچەكە ناگوڕێت. سنوورەكان گرینگییەكی كەمیان هەیە و حكومەتەكانیش تەنیا بە راددەیەكی كەمتر گرینگن. ئەگەری ئەوە هەیە كە سووریا، عێراق و لیبیا تەنیا بە رواڵەت وڵات بن، چونكە –باش بێت، یان خراپ- چەند بەشێكی گرینگی ئەم وڵاتانە دەبنە ناوچەگەلێكی خۆبەڕێوبەر. ئەو راستییەی كە توركیا، ئێران، سعودیە، ئیسرائیل، رووسیا و ئەمەریكا لە سەر مەرامی ناكۆك بە یەك كار دەكەن، ئاماژەیەكی دیكەیە بە ئایندەیەكی پڕ لە پشێوی، بە بێ ئەوەی بناغە و بنچینەیەكی یاسایی هەبێت.
لە هەندێ رووەوە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێش سایكس پیكۆ دەگەڕێتەوە، بەڵام بە بێ بوونی ئەو نیزامەی كە لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە سەپێنرابوو. لە دەرئەنجامدا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەدەی داهاتوو زیاتر دووچاری نەهامەتی دەبێت بە بەراورد بە سەدەی رابردوو، ئەو واقیعەی وامان لێدەكات كە ئاواتەخواز بین بۆ رۆژگاری سایكس و پیكۆ.