بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد بە حزب و لایەنە جیاوازەكانەوە لە وێستگە جیاجیاكانی مێژووی خەباتی نەتەوەیی،‎ بە هۆی گۆڕانكاری لە هەلومەرجی سیاسیی جیهان و ناوچەكە، هەوڵیان داوە باشترین سوود لەو گوڕانكارییانە وەربگرن، كە وەڵامدەرەوەی خواستە ستراتیژییەكانی نەتەوە بێت و نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندییە باڵاكانی نەتەوەی كورد بكات. هەر بویە بە هەڵگرتنی دروشمی «حوكمی زاتی/ئۆتۆنۆمی، یان خۆسەری» دەستیان پێكردووە، كە ئەوەی دوایینیان زیاتر لە باكوور باوە و من پەسەندی ناكەم.
كاتێك حوكمی زاتی و مافی چارەی خۆنووسین بوو بە فۆرمولەیەك لە ناو رۆشنبیر و پێنووس بە دەستانی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، بووە بەرهەمهێنەری كیبەركێی رۆشنبیرییەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی كە ئاماژەیەك بووە بۆ ئەو راستییە كە ئەگەر لە سیاسەت و رۆشنبیریدا كێبەركێ و دیموكراسی نەبێت، ئەوا هزر كە سەرەچاوەی داهێنانی بوارەكانی فەلسەفییە و فەلسەفەش بنەمای هەموو زانستێكە، بەرهەم نەدەهات، ئیتر لەم كێبەركێیە، هەر لایەنێك هەوڵی ئەوەی داوە بە بەڵگە جیاوازەكانی خۆی بە خاوەنی بیروكەكان بزانێت. بەڵام ئەمەش ناكرێت شاراوە بمێنێت، هەتا ئێستاش بو ئێمە ساخ نەبووەتەوە كە كێ لە ناو بزاڤی رزگاریخوازی كورددا خاوەنی ئەو بیرۆكە ئاماژە پێكراوانەیە!؟
ئەم كێبەڕكێیە هەتا ئێستاش بەردەوامە و چەمك و دروشمی فیدڕالیزم و كردنی بە كردار لە رووی سیاسییەوە بە بیرۆكەی سەربەخۆیی كوردستانەوە لكێندراوە. كە دەرئەنجامی بڕیاری جاڕدانەوەی تاكلایەنە لە لایەن پەرلەمانی كوردستان لە سالی 1992، هەمان گەرم و گوڕی و ناكۆكی ئێستای پێوەی دیار بوو.
بەداخەوە زۆرێك لە سیاسی و پێنووس بەدەستە بەناو رۆشنبیرەكان لە كۆمەڵگەی كوردستان تا ئێستاش پرسی سەربەخۆیی كوردستان بە موزایەداتی سیاسیی سەرۆكی هەرێم هەژمار دەكەن، یان دژایەتی ئەنجامدانی ریفراندۆم و دامەزرانی دەوڵەتی كوردستان دەكەن! بێگومان ئەوانە هیچیان داهێنەرانی هزری فەلسەفی- سیاسی و خاوەنی بیرۆكەی رەسەنی نەتەوەی خۆیان نین، بگرە‎ ئەوانە لەگەڵ ئاوازی موزیكی سیاسی و رۆشنبیری كۆمەڵێك نووسەری شۆڤینیستی لە روژهەڵاتی ناوین ساویلكانە سەما دەكەن، بێ ئەوەی لە رەهەندە جیاوازەكانی دژبەرانی نەتەوەی كورد تێبگەن، دەنا كێ دەتوانێت تەنازول لە مافە رەوا و سروشتییەكەی نەتەوەكەی خۆی بكات؟ خاوەنەكانی ئەو بیرۆكە و بۆچوونانە هاوتەریبن لەگەڵ ئەو رەوانگەیە كە سەرچاوەی لە دروستكردنی رق و كینەی بەرهەمهێنراو گرتووە، خاڵی هاوبەشی هەمووشیان دژایەتیكردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە. ئەوان چاویان ئەوە نابینێت كە سەرۆكی هەرێم بە روانین و وردبوونەوە لە هەلومەرج و دەرفەتەكان و هاوكێشەكانی گۆڕانكاری لە سەر ئاستی عێراق و ناوچەكە روژهەڵاتی ناوین و جیهان، بوێرانە باشترین دەرفەتی گواستووتەوە بۆ دروستكردنی رۆژەڤی راگەیاندنی سیاسی و رۆژەڤی دانوستاندن. واتە سەركردە، لایەنی بەرامبەر ئامادەدەكات بۆ وەڵامدانەوەی خواستەكانی گەلەكەی. سەرۆكی هەرێم توانیویەتی بە باشی شان بدات ژێر ئەو ئەركە قورسە و وەكو ئامرازی دیپلۆماسی میدیای دەزگاكانی راگەیاندنی هەرێم و جیهان بەكار بهێنێت، وەكو كەناڵێكی دانوستاندن لەگەڵ لایەنە جیاوازەكان، كە رۆژەڤەكە پێوەندی بە یار و نەیاری كوردەوە هەیە.
ئەوانەی خاوەنی بیرۆكەی موزایەداتی سیاسین، باشترە كەمێك بۆ دواوە بگەڕێنەوە، واتە ساڵی 1992 كە گەلی كورد و سەركردایەتیمان،‎ بە گورگ و حێفتیارەكان دەورە درابووین. هەندێك كەسیش لە واشنگتون، پاریس و لەندەن لە ناو كومەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵی ئەوەیان دەدا وێنەیك دروست بكەن، گوایە دڵیان بە حاڵی ئێمەی كورد دەسووتێت! بیر لەوە دەكەمەوە، بۆچی دەبێت ئەوانە دڵیان بۆ ئێمە بسووتێت، كە هەر خۆیان رێزی «ئیمزا و واژووی» خۆیان نەگرت، بەرامبەر بەو سوزەی كە لە پەیماننامە واژووكراوەكاندا بە گەلی كوردیان دابوو كە ‎وڵاتێك بۆ كورد لەم ناوچەیەی ئێستا ئاگری گرتووە دروست بكەن. ئەویش بە قەولی خویان بە رێكخستنی ریفراندوم! باوەڕناكەم «پەیماننامەی لوزان و سێڤەر»یان لە بیر بچێت! ماوەی سەدەیەكە، ئەم زلهێزانە، هەر لە سەر نەهجی خۆیانن. نە دیموكراسی، نە جیهانی عەولەمە، نە ‎مافی مرۆڤ و نە سەربەخۆیی كە بابەتەگەلێكی گرینگن بە كوردی رەوا نابینن، كەچی وەكو كالای سیاسی بە جیهانی دەفرۆشن..‎
ئەگەر ‎دیموكراسی، مافی مرۆڤ و مافە نەتەوییەكان و دەنگی هاووڵاتی، بنەمای شەرعییەت و یاسادانان و مافدارێتییە لە سەر ئاستی جیهانی پێشكەوتوو، ئەوا دەبێت لە ئێستا بەدواوە ئەو دەستەواژەیانە هەم لە رووی تیۆری و هەمیش لە رووی كردارییەوە شموولی گەلی كوردیش بكات. واتە رێكخستنی ریفراندۆم، و دەرئەنجامەكانی، دەبێت رێخۆشكەر بێت بو جاڕدان و سەرڕاستكردنی «یەكسانیی مافدارێتی» كە ماوەی سەدەیەكە لە كورد زەوت كراوە. واتە هاوشێوەی نەتەوەكانی دیكەی جیهان، دەبێت سەرەوەریی نەتەوەیی بۆ كوردیش بگەڕێتەوە. ‎ ئەمەش چیمان پێدەڵێت و چیمان لێ دەخوزاێت؟ بێگومان كورد بۆ ئەوەی نەبێتە قوربانیی لۆزان و سێڤەرێكی دیكە، دەبێت پشت بە تواناكانی خۆی و یەكدەنگی و یەكگرتووی ناوخۆیی ببەستێت.
هاوتەریب لەگەڵ ئەو پەیامەی سەرەوە، پێویستە ئاوڕێك لەوە بدەینەوە كە چەسپاندنی فیدڕاڵیزم لە دەستووری عێراقدا شتێكمان پێدەڵێت، ئەوەیش ئەوەیە كە یەكگرتوویی كورد و بوونی مەرجەع تەنیا رێگای بەدەستهێنانی ئەو دەستكەوتە بوو بۆ كورد لە عێراق. ئەگەر یەكگرتوویی كورد و بوونی مەرجەع كە سەرۆك بارزانی و سەرۆك تالەبانی بوون، كە هەردووكیان رەمزی شوڕشگێڕیی نەتەوەی كوردن، نەبووایە، لە كاتی دانوستاندنەكانی یاسایی عێراق لە ساڵانی 2003-2005، ئەوا بە فیدڕاڵی نەدەگەیشتین.
پیتر گالبریس لە پەرتووكە بە ناو بانگەكەی (كۆتایی عێراق)، دانوستاندنەكانی دەستووری عێراقی بە شێوەیەكی زیندوو وێنا كردووە.‎ دەبێت سەرەنج بو ئەو «كلیپە» راكێشرێت، كاتێك برێمەر، وەكو دەسەڵاتداری عێراق، بە سواری هەسپێكی راونەكراوی «تێكساس»ی خۆی گەیاندە پیرمام، وایدەزانی لە پیرمام بە چەپڵەلێدان پێشەوازی لە پروژە دەستوورییەكەی دەكرێت، كە ئەویش بێمافكردنی كورد بوو لە عێراق! ئەو لە رووی زانیاری تایبەت بە مێژوی روژهەڵات و عێراق و كورد ناشارەزا و ساویلكە بوو، بۆیە دوور لە راستیی ژینگەی عێراق، ‎پێشنیاری بە چۆكداهاتنی كوردی دا، بەڵام ئەوە سەرۆك بارزانی بوو كە لەو مەسیف ـەی سەفین ـی لە پشتە سازشی لە سەر مافە رەواكانی نەتەوەكەی نەكرد. سەرۆكی هەرێم بە سوودوەرگرتن لە راگەیاندنی ناوخۆ و دەرەكی هەتا ئێستاش پێداگری لەسەر مافی زەوتكراوی كور دەكات، هەر ئەمەش وایكردووە بە فیتی نەیارانی ئەو مافە رەوایە شەڕێكی بەردەوامی راگەیاندنی لەگەڵ بكرێت، كە تەنیا یەك ئامانجی هەیە، ئەویش پێداچوونەوە بە هەلوێستی سیاسی بەرامبەر بە پرسی ریفراندۆم و مافی سەربەخۆیی كوردە، بەڵام ئەوە لە لای سەرۆك هێڵی سوورە، بە هەموو شێوەیەك هەوڵی كۆبوونەوەی كورد لە دەوری گوتاری سیاسیی هاوبەش و هاودەنگ دەدات، بۆ ئەوەی دەرفەتەكە لە كیس نەچێت.
سەركەوتنی بارزانی لەوەدایە كە توانیویەتی لە ماوەی كەمتر لە دوو ساڵ بە كەمپێنی راگەیاندنی سەربەخۆیی كوردستان، بابەتەكە لە رۆژەڤی راگەیاندنەوە، بیكاتە بابەتی گەرم و گوڕی دانوستاندنەكان لە سەر ئاستی ناوخوی عێراق و ناوچەكە و جیهان، ئەوەشی سەلماندووە كە «سایكس پیكۆ تەنیا بەوە لە ناو دەچێت، كە كورد دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنێت». سەرۆك بارزانی لە دیدارێكیدا لەگەڵ كەناڵی «سكای نیوز» ‎رووداوەكانی ئێستای گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و شڵەژاوبوونی عێراقی وەكو دەوڵەت، بە باشی تاوتوێ كرد و جەختی لەوە كردەوە كە ئەو عێراقەی ئێستا لە سەر دەستی كورد بزمارەكان لە تابووتەكەی نادرێت، بەڵكو ئەوە هزر و بیرۆكەی پاوانخوازیی دەسەڵاتداری و داگیركاری عەرەبییە كۆتایی بە یەكگرتووی عێراق دەهێنیت. ئەوەشی دووپات كردەوە كە كورد تاوانبار نییە و ئەوەی لە سەرشانی ئەرك بووە، بە زیادەوە كردوویەتی بو پێشخستن و رێكخستنی ناوماڵی عێراق، بەڵام كورد بۆ رزگاركردنی عێراق عەسای مووسای پێ نییە.
*توێژەری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان-
زانكۆی دهۆك