لەگەڵ پرۆسەی چاكسازیی عەبادیدا.. ئاراستەكانی گۆڕانكاری لە عێراقدا چۆن بەڕێوە دەچن؟
عەبدولحوسێن شەعبان
بۆ قسەكردن لەسەر گۆڕانكاریی سێ ئاست لەئارادایە: ئاستی یەكەم- مەبەستی پێكهێنانی حكومەتێكی تەكنۆكراتە بە گۆڕینی چەند وەزیرێك و دانانیان لەشوێنی ئەوانی پێشوو كە زیاتر پڕۆفیشناڵ و كارامە و بێلایەن بن، تاكو نەبنە بەشێك لە پشكایەتیی تایفەگەری، بەڵام ئاستی دووەم- ئەوەیە كە دەیانەوێت وەزیرەكان لە هەمان كوتلەدا دەست نیشان بكەن، تاكو زیاتر دڵنیا بێت لەوەی كە لە نوێنەرایەتیی كردنی كوتلەكە لە حكومەت بەردەوامە، ئاستی سێیەم:- ئارەزوویان لە گۆڕانكارییە، ئەویش بە گۆڕینی خودی سەرۆك وەزیران، چونكە لە ئەنجامدانی چاكسازیدا شكستی هێنا، دوای ئەو ماوەیەی كە بۆی دیاری كرا، بەڵام هیچی بە هیچ نەكرد، ئەمەش لەباتی گۆڕینی چەند وەزیرێك، بۆیە هەندێ لەو هێزانە داوای گۆڕینی سەرۆك وەزیران دەكات، بۆ ئەوەی كابینەیەكی تازە پێكبهێنێت.
كۆمەڵگەی عێراقی بە شێوەیەك نائومێدو رەشبینە دوای ئەوەی لە هەموو كاتێكدا پشتیوانیی لە گۆڕانكاری و چاكسازیی كردووە و هێشتاش لە چاوەڕوانیدایە، بەڵام بارودۆخەكە زیاتر رووی لە خراپبوون و تێكچوون كردووە، لەلایەكەوە دەبینێت كە گەندەڵكاران هەر لە شوێنی خۆیاندا ماون، بەڵكو تەنیا كەسەكان دەگۆڕێن، ئەو خەڵكە رەوشی گوزەرانیان زۆر تێكچووە، لە رووی دارایی و ئابوورییەوە بەدەست قەیران دەناڵێنێت، لەلایەكی دیكەشەوە دەبینێت كە پیاوانی دەستڕۆیشتووی ئایینی لە نەجەف لە سەرویانەوە عەلی سیستانی دەركی بە هەستی شەقام كردووە كە پشتیوانی لە چاكسازی و گۆڕانكاری دەكەن، بەڵام دوای ئەوەی كارەكە بە بنبەست گەیشت لە گۆڕەپانەكە كشانەوە و دەستبەرداری پشتیوانیكردنەكەیان بوون بۆ حكومەتەكەی عەبادی، تەنانەت نوێنەرەكانیشیان وازیان لە گوتاری رۆژانی هەینی هێنا، هاوكات گەورە پیاوانی ئایینیشیان چی دیكە دیدارو چاوپێكەوتنیان لەگەڵ بەرپرسانی حكومەتدا نەكرد كە پێشتر پشتیوانییان لە حكومەتەكەی عەبادی دەكرد، ئەو كاتەی كاروبارەكە ئاڵۆزبوو بەهۆی پابەندبوونی نوری مالیكی بە پۆستەكەی و رەتكردنەوەی زۆرینەی هێزە سیاسییەكان كە لەو شوێنەیدا بمێنێتەوە.
تەنانەت ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئێران كە پشتگیریی عەبادییان كرد و تا ئێستاش لە پرۆسەی چاكسازیدا ئومێدیان پێیەتی، كەچی بەرامبەر لەمپەرەكانی بەردەم ئەم هەنگاوە دەستەوەستانن، لەلایەك داعش لەوەتەی 10 مانگە و لە حوزەیرانی 2014ەوە موسڵیان داگیركردووە و كۆنتڕۆڵی بەشێكی زۆری پارێزگای ئەنباریان كردووە، سەرباری ئەو هەموو زیانەی لە داعش كەوتووە، بەڵام تا ئێستاش هەڕەشەیەكی راستەقینەیە بۆ سەر بارودۆخی عێراق، چ بۆ حكومەتی بەغدا یان بۆ حكومەتی هەولێر، داعش لە جموجۆڵ نەكەوتووەو هەر بەردەوامیشە لە هاتوچۆی نێوان رەقەو دێرزور لە سوریا لەگەڵ موسڵ و بەشێكی زۆری پارێزگای ئەنبار، لەپاڵ ئەوەی كە بەردەوام دزەدەكاتە نێو خاكی هەردوو وڵات و رووبەڕووی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی دەوەستێتەوە.
لەلایەكی دیكەوە كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر تا ئێستا چارەسەرنەكراون، وێڕای ئەوەی كە چەندین جار بەرپرسانی هەردوو لا سەردانی یەكدیان كردووە،جگە لەمەش هەولێر هەندێ كێشەی لەگەڵ سلێمانیدا هەیە، كە بارەگای بزووتنەوەی گۆڕان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانی لێیە، ئەوەی بارودۆخەكەی ئاڵۆزتر كردووە خەرج نەكردنی مووچەی فەرمانبەرانە لە هەرێم لەوەتەی چەند مانگێكە، تەنانەت كەمكردنەوەی مووچەشی بەدواداهات، ئەمەش بارگرانییەكی زۆری خستە سەر شانی هاووڵاتیان، لەوەش دیارتر ئەو مشتومڕو كێشمەكێشەی نێوان لایەنە كوردستانییەكانە دەربارەی پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم و دەسەڵاتەكانی سەرۆك، ئەمە وێڕای مژاری راپرسی دەربارەی سەربەخۆیی كوردستان كە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان خستوویەتییە ڕوو و هەندێ لایەن لە ئاستیدا خۆیان دوورەپەرێز گرتووە بە هۆی كاتەكەیەوە، هاوكات هەڵوێستی هێزەكانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش لەمەڕ ئەو پرسە جیاوازە.
كێشەیەكی دیكەش لەئارادایە كە لەنێوجەرگەی كێشەكانی دیكەی ئێستای عێراقدایە، مەبەست حەشدی شەعبییە، كە بەقەد ئەوەی هەوڵدەدات رووبەڕووی داعش ببێتەوە، ئەوەندەش كاردانەوەی جۆراوجۆری بەدوای خۆیدا هێناوە، بە تایبەتیش بەهۆی ئەو پێشێلكردن و زێدەڕۆییەی ئەو هێزە بۆ سەر مافەكانی هاووڵاتیان، لەوانەش لە پارێزگای سەلاحەدین و نەخاسمە لەكاتی رزگاركردنی شاری تكریت، تەنانەت هەندێ كەس لەجیاتی رزگاركردن بە كاولكردن ناوی دێنن، هەر ئەمەشە بۆتە هۆی ترس و دڵەڕاوكێ لای هاووڵاتیان لەكاتی رزگاركردنی موسڵدا، كە زۆربەی هێزەكان بەشداریكردنی حەشدی شەعبی لە رزگاركردنی ئەو شارە رەتدەكەنەوە، كە ئەمەش بەدڵی ئەمریكییەكانە، چونكە مەشقی بە هەزاران كەس كردووە لە خەڵكی ناوچەكەو عەشیرەتەكان بەئومێدی ئەوەی ئەم جارە رووبەڕووبوونەوەكە یەكلاییكەرەوە و كورتخایەن بێت.
ئەم بابەتە زۆر بە پرسێكی گرنگ دەخرێتەڕوو، مەبەستمان پرسی هەرێمی سوننەیە كە بە ئاشكراو بە نهێنی قسەی لەسەر دەكرێت، چ سەبارەت بە پارێزگای موسڵ یان هەردوو پارێزگای ئەنبارو سەلاحەددین، كە بكرێنە هەرێمێك یان زیاتر دوای كۆتایی داعش، لەبەرئەوەی كە ئەمە مافێكی رەوای سوننەیە لەو پارێزگایانەدا.
رەنگە دروستكردنی خەندەق لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بە رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیایەكی فەرەنسی و یەكێكی دیكەی ئەمریكی كە لە رەبیعەی سەر سنووری سوریا درێژدەبێتەوە تا دەگاتە خانەقین لەسەر سنووری ئێران، ترس و دڵەڕاوكێ و نیگەرانیی خستۆتە دڵی لایەنەكانی توركمان و عەرەبی لە ناوچە فرە نەتەوەكاندا، چونكە ئەوان ئەمە بە وێنەكێشانی سنووری هەرێمی كوردستانی دادەنێن دوای لەناوبردنی داعش، لەبەرامبەر ئەمەشدا شورەی بەغدایە كە درێژییەكەی 240 كیلۆمەترە، ئەمەش بۆتە هۆی دڵەڕاوكێ و ترس لای سوننە كە لە ناوچەكانی پشتێنەی بەغدا نیشتەجێن، چونكە پێیانوایە مەبەست لە دروستكردنی ئەو شورەیە خۆپاراستن نییە دژی تیرۆرو هێرشەكانی داعش، بەڵكو دابڕین و خستنەپاڵی چەند ناوچەیەكە بۆ سەر بەغدا، كە ئەمەش هەوڵێكە بۆ گۆڕینی نەخشەی پارێزگاكان، لەبەر هۆكاری تایفەگەری و سیاسی و حزبی، دیارە كێشەكەش پەیوەستە بە نەبوون و لاوازیی متمانە لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و لەدەستدانی كەمترین ئاستی سازان، بە تایبەتیش لەچوارچێوەی گۆڕانكارییە تازەكاندا.
ئەو چاكسازییەی كە لەئێستادا راگەیانراوە تەنیا بەقسەیە و زۆر بە هێواشی بەڕێوەدەچێت و تەنانەت هەر بە رواڵەتە و هیچ هێزو توانایەكی لێ بەدی ناكرێت، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە ئەم چاكسازییە پێویستی بە چاكخوازان هەیە، چۆن دەكرێت یەكێكی تێدا بێت كە خۆی گەندەڵ بێت، تا بێت بەشداری لە هەنگاوەكانی عەبادیدا بكات بۆ ئەنجامدانی ئەو چاكسازییە، لێرەدا ئەم پرۆسەیە رووبەڕووی چەندین تەگەرەو ئاستەنگ دەبێتەوە، لەوانە سیستەمی پشكایەتیی تایفەگەری و ئیتنی، هاوكات بەردەوام بوونی میلیشیا، تەنانەت ئەگەر حەشدی شەعبیش تێكەڵ بە وەزارەتی بەرگری كرا و بە چاودێری خودی عەبادییش بێت، بەڵام نە ئەو و نە كەسێكی دیكە توانای رێگەگرتنیان نییە لە هەڵسوكەوتی نامرۆیی هەندێ لەو كەسانەی سەرەڕۆو بێ سەرپەرشتن، لەلایەكی دیكەوە دۆسێی ئاوارەكان كە رۆژبەڕۆژ زیاددەكات، تا ئێستاش لە سێ ملیۆن هاووڵاتی رەتی كردووەو ناشتوانن بگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان كە لەئێستادا ئازادكراون.
لێرەدا پرسیارێك دێتەپێشەوە، ئایا عەبادی دەتوانێ تەنیا یەك لەرزە بخاتە بنیادی پرۆسەی سیاییەوە كە دوای ساڵی 2003 نەخشەی بۆ دانرا، بە شێوەیەك كە كوتلەو لایەنە سیاسییەكان پشتگوێ بخات و وەزیری تەكنۆكرات بۆ حكومەتەكەی دامەزرێنێت؟ ئایا ئەو دەتوانێت پشتگیریی پەرلەمان بەدەست بێنێت كە لەلایەن نوێنەرانی ئەو فراكسیۆنانەوە هەڵبژێردراوە؟ یاخود ئایندەی سیاسیی خۆی دەكاتە قوربانی؟ دواتر هەر خۆی لا دەچێت و لەلایەن فراكسیۆنەكەی خۆیەوە یەكێكی دیكە دەخرێتە شوێنیەوە، دیارە ئەم هەنگاوەش هەرسەرناگرێت چونكە دەبێتە مایەی ململانێی توندی نێوان خودی فراكسیۆنەكان و لە ئەنجامدا شكست دێنێت.
بەپێچەوانەی ئەمەوە، ئەو شتە پێویستی بە سەركێشییەكی تەواو هەیە، بەڵام ئایا عەبادی دەتوانێت ئەمە بكات و خۆی بخاتە ژێر كاریگەریی ئەنجامەكانی ئەم سەركێشییە بەكورتی و بەپێی ئەو دەسەڵاتانەی دەستوور پێی داوە؟ دەتوانێت دەستوور پەكبخات و پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوەو حوكمی عورفی بسەپێنێت و حكومەتێكی رزگاریی نیشتمانی پێك بهێنێت؟ بە تایبەتیش كە سێیەكی وڵات تا ئێستاش لەژێر دەسەڵاتی داعشدایە، ئەو حكومەتەش بەلایەنی كەمەوە بۆ دوو ساڵ بێت و دواتر هەڵبژاردن بكرێت، بێ گومان ئەم جۆرە بڕیارە لەلایەن هێزە سیاسییە نەیارەكانەوە رێی لێدەگیرێت، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەم سەركێشییە قوربانیی گەرەكە كە بەدڵی هاووڵاتیان دەبێت، تەنانەت شكستەكەشی بە هەنگاوێكی شەرەفمەندانە لەقەڵەم دەدرێت.
ئەو گۆڕانكارییەی پێویستە، بریتی نییە لە كەمكردنەوەی وەزارەتەكان یان كارمەندەكانیان، یان گۆڕانكاریی ریشەیی لە بەشێكی دیاریكراو یان هەر بە رواڵەت بێت، چونكە ئەمە لە نەشتەرگەرییەكی جوانكاریی دەچێت، كە زۆر بەخێرایی و دوای ماوەیەكی كورت خەوش و كەلێنەكانی دەردەكەون، بەڵكو پێویستیی بە پرۆسەیەكی ریشەیی سەرتاسەرییە لە هەموو كایەو جومگەكاندا، هەروەها بە پلانێكی درێژخایەن، بەر لەو هەموو شتانەش پێویستیی بە ئیرادەیەكی پتەوی سیاسیی هەیە، چونكە ئەگەر ئەمڕۆ ئەو دەرفەتە لەدەست چوو، ئەوا ئایندەی عێراقیش لەدەست دەچێت لەنێو وەرچەرخانێكی مێژوویی مەترسیداردا ئەویش بەردەوامبوونی داعشە، چونكە لە ئاكامی ئەمەدا ململانێ و كێشمەكێش لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و سەرۆك عەشیرەت و خاوەن دەستكەوتەكان سەرهەڵدەدات، لەبەر ئەوەی ئەوان دەستبەرداری ئەو دەستكەوت و پایانە نابن، بەڵكو دژی هەموو گۆڕانكاری و چاكسازییەك دەوەستنەوە، رەنگە لە كۆتاییدا ئەو حكومتە بە یەكجاری لەناوبچێت و هەرەس بهێنێت.
عەبدولحوسێن شەعبان
توێژەر و بیرمەندی عەرەبی
