ئەو قەیرانە ئابوورییە سەختەی كە هەرێمی كوردستان پێیدا تێدەپەڕێت كاریگەریی زۆری كردۆتە سەر سیستەمە سیاسییەكەی، بە شێوەیەك كێشەیەكی جیددی بۆ سیستەمی حوكمڕانیی خستۆتە پاڵ ئەو كێشانەی دیكەی كە پێشتر دووچاری بووبوونەوە.
ئامانج لەو توێژینەوەیە پەیوەستە بە:
دەست نیشانكردنی هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەو قەیرانەی ئێستا و ئاماژەدان بە پەرەسەندنە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان كە رێگایان بۆ هاتنەئارای ئەو قەیرانە خۆشكردووە
خستنە رووی روونكردنەوەیەك دەربارەی ئیدارەدانی قەیرانەكە
هەڵسەنگاندنی قەیرانەكان
پێشەكی
گرنگیدانە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەكان بە رەوشی هەرێم لە ئەنجامی دەستكەوتەكانییەوە نەبووە، بەڵكو لە ئەنجامی چەند هۆیەكی جیاواز بووە لەوانە:
داخوازییە رەواكانی گەلی كورد
رەوشی هەرەسهێناوی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لە عێراق
ئاراستەو رووگە نێودەوڵەتییەكان بەرەو بەدیهێنانی گۆڕانكاریی ریشەیی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
توێژەران زیاتر جەخت لە چۆنێتیی پەرەسەندنە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان دەكەنەوە لە هەرێم( ئەنجامدانی هەڵبژاردنی دەوریی پەرلەمان، پێكهێنانی حكومەتەكان كە لە زۆرینەی پەرلەمانی هەڵدەكەون، دەستكردن بە هەنگاوەكانی گۆڕانكاریی لە ژێرخانی ئابووری و كۆمەڵایەتی). بەڵام ئەو پەرەسەندنانە لەوەتەی دوو ساڵە رووبەڕووی چەندین كێشەی جیددی دەبنەوە لەوانە: سەرهەڵدانی هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نیشتمانیی هەرێم، سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری، كە بریتی بوو لە نەناردنی پشكی هەرێم لە بودجەی فیدڕاڵی، ئەمەش ئەو ئەنجامە مەترسیدارانەی لێكەوتەوە:
پەكخستن دواتر راگرتنی خەرجكردنی مووچەكان لە كاتی دیاریكراودا.
راگرتنی پڕۆژەكانی وەبەرهێنان.
دەستگرتنەوەی توند لە خەرجییەكانی حكومەت.
ئەم هەموو ئەنجامانە ئاماژەن بۆ رەوشی داكشانی ئابووری كە دواتر بۆتە قەیرانێكی توندی ئابووری و دۆخێكی شكست و نائومێدی frustration لای هاووڵاتیانی هەرێم هێنایە ئاراوە، بە تایبەتیش لای چینی لاوان كە وایان لێهات بەرەو دەرەوە كۆچ بكەن. ئەم دۆخە هەرێمی كردە قەوارەیەكی مایەپووچ.
دابەشبوونی سیاسی و مەحسوبییەت و بیرۆكراسیی
دەتوانین هۆكاری قەیرانی ئابووری- دارایی هەرێم بۆ دە ساڵەی رابردوو بگەڕێنینەوە كە پێوەندیی هەیە بە دەستبڵاویی دارایی و مەحسوبییەت clientelism و گەندەڵی و پەیڕەوەكردنی پۆپۆلیستیی حزبە سیاسییەكان و ناكارایی دامەزراوەی حكومییەوە، لەپاڵ كێشە سیاسی و دامەزراوەییەكان لەگەڵ دەسەڵاتی فیدڕاڵدا، بۆیە لە رووبەڕووبوونەوەی ئەو كێشانە ئەم پرسیارە دێتە پێشەوە: ئایا ئەو چاكسازیانەی لەژێر فشاری قەیرانی ئێستا جێبەجێ دەكرێن دەبنە هۆی قەرەبووكردنەوە و چارەسەركردنی هەندێ لەو كێشانە؟ ئەم پرسیارە هەر بە كراوەیی و بێ وەڵامێكی دیاریكراو دەمێنێتەوە.
دوای ئەو پرسیارەی سەرەوە، هەوڵدەدرێت كاریگەرییەكانی ئەو هۆكارانەی سەرەوە و كێشەو لاوازیی هەیكەلبەندیی حوكمڕانیی لە هەرێم هەڵبەسەنگێنرێت.
مەحسوبییەت patronage بۆتە سیمایەكی دیاری سیستەمی حوكمڕانیی لە هەرێمداو بۆتە پێوانەی سەرەكیی شرۆڤەكردن.
حزبە سیاسییە سەرەكییەكان هەمیشە كاریان لەسەر مەحسوبییەت كردووە لە میانی بەكارهێنانی رێكخراوە جەماوەرییە حزبییەكان لەپێناو فراوانخوازیی جەماوەری و خزانە نێو دامەزراوەی حكومی و رێكخستنی بەرژەوەندییە جیاوازییەكاندا.
سەرەڕای ئەو وەسفە جۆراوجۆرانەی سیستەمی مەحسوبییەت( مەحسوبییەتی بیرۆكراسی، مەحسوبییەتی حزبی، مەحسوبییەتی سیاسی) بەڵام راستییەكە هەر دەمێنێت ئەویش ئەوەیە كە بەشداریكردنی هاووڵاتیان و دەنگدانیان لە هەڵبژاردنەكاندا بۆ سوودو بەرژەوەندیی حزبییە، لەجیاتی سوود بۆ هاووڵاتیان، ئەمەش مانای وایە كە حزب سوودەكان لە رێی رێكخراوی حزبی بەسەر ئەو هاووڵاتیانەی دەنگیان بۆ داوە، هەروەها بۆ ئەو كۆمەڵانەی لایەنگری ئەون، دابەش دەكات.
لێرەدا دوو فاكتەر هەن كە بەشدارن لە هێنانەكایەی ئەو دۆخەی سەرەوە:
سیستەمی حوكمڕانیی هەرێم، سەرەڕای بوونی چەند حزبێكی سیاسی، لە میانی بوونی دوو حزبی گەورە كاردەكات ئەمەش بۆتە هۆی پێكهێنانی(جەمسەری سیاسی political polarization) و دواتر دابەشكردنی سوودو دەستكەوتەكان بەسەر ئەوانەی لەسەر حزب حسێبن party`s clientele
فراوانبوونی چالاكییەكانی حكومەت لە بوارە گشتییەكاندا بووبووە دەرچەیەك outcome و لە هەمان كاتدا هاندەرێك بۆ ژێرخان و هەیكەلبەندیی مەحسوبییەتی سیاسی.
نەریتە سەنتڕاڵییەكانی دەوڵەت و بەسیاسەتكردنی توندی بیروكراسییەت بووە هۆی بەردەوام دیاریكردن و قووڵكردنەوەی ئەو رەفتارەی پێشتر لەئارادابوو، هەروەها فراوانبوونی ناعەقڵانیی كەرتی حكومی ئەنجامی ئەو هەوڵەی حكومەت بوو بۆ هێنانەكایەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی welfare state و لە ئەنجامی ستراتیژییەتی حزبە گەورەكان بۆ دامەزراندنی هەیكەلبەندیگەلێكی تازەی گشتی( زانكۆكان، نەخۆشخانەكان، خزمەتگوزارییە ئیدارییە تازەكان...) هەروەها لەسەر بنەمای نۆڕمەكانی هەڵبژاردن لەجیاتی نۆڕمەكانی عەقڵانیی ئابووریی و نۆڕمەكانی وەزیفی.
ئەو ستراتیژییەتە حزبییە بابەتێكی گرنگی بۆ گفتوگۆكردن هێنایە ئاراوە، ئەویش بابەتی پۆپۆلیستییەpopulism و بە كارهێنانی لە سیاسەتدا لە هەرێمی كوردستان.
لایەنێكی بنەڕەتیی پۆپۆلیستی بریتییە لە گرتنەبەرو جێبەجێكردنی سیاسەتەكان لەسەر بنەمای نۆڕمەكانی هەڵبژاردن و حزبايەتیی تەسك و لەڕێی بانگەشەی ئەوەی كە سیاسەت بۆ سوودی گەلە و حزبیش لەسەریەتی كە پابەندو ملكەچ بێت بە داواكارییە تایبەتیەكان كە رێكخراوە حزبیییەكان و كۆمەڵەكانی مەحسوبیەت پێشكەشیان كردووە.
ئەنجامی كۆتایی ئەو سیاسەتە بریتی بوو لە: هەڵاوسانی كەرتی گشتی و هەڵاوسانی دەستگای حزبی. بەكارهێنانی كەناڵە حكومییەكان لەلایەن حزبە سیاسییەكان بووە هۆی ئەوەی كە ئەو حزبانە بتوانن فراوانكاری بكەن و كۆنتڕۆڵی سەرجەم بوارەكانی ژیانی گشتی بكەن، وەك (بەرژەوەندییە رێكخراوەكان، خزمەتگوزارییە گشتییەكان، دەسەڵاتەكانی ناوخۆو زانكۆكان). زانكۆكان نموونەیەكی دیار پێشكەش دەكەن كاتێ ركابەریی حزبی دەگۆڕن بۆ یەكێتییەكانی قوتابیان( بەهەمان شێوەی سەندیكاكانی كرێكاران) كە بەپێی سیاسەت و رێنماییەكانی حزبەكان رێكدەخرێن، لەم بوارەدا دەكرێ ئاماژە بە فراوانبوونێكی ترسناك بدەین لە چەند زانكۆیەك( 30 زانكۆی حكومی و ئەهلی) كە كێشەگەلێكی جیددی هێناوەتە ئاراوە( پڕۆگرامەكانی خوێندن، ئاستی زانیاری، پۆلێنكردنی زانكۆكان لە ریز پۆلێنكردنی جیهانیدا...) تەنانەت كەرتی تایبەت پەرەی سەندووە بە پەیوەندیی لەگەڵ سیستەمی حزبیدا ئەویش بەوەی كە كۆمەكی دارایی پێدەگات لە حزبە سیاسییەكانەوە و لە رێگەی دەزگای حكومییەوە بۆ دابینكردن و پێدانی مۆڵەتی بازرگانی. بە دڵنیاییەوە گفتوگۆكان ئەنجام دەدرێن دەربارەی: ئایا حزب یان حكومەت دەستی باڵای هەیە لە خوڵقاندنی ئەو جۆرە پاشاگەردانییە؟
دەتوانین بڵێین كە حزبە گەورەكان لە هەرێم هێزو كاریگەرییان هەبووە لەسەر پەرەسەندنی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لە هەموو بوارەكاندا، وێڕای فراوانبوونی دەزگای حكومی و دواتر سەرهەڵدانی چەند بەرپرسیارێتییەكی تازەی حكومەت لەپاڵ بەرپرسیارێتییەكانی پێشوویدا، بە دەربڕینێكی دیكە خزانە نێو دەزگای حكومی، بووە هۆی جێگیربوونی پێگەو پایەو هێزی كەس و گروپەكان.
بەڵام سەرباری ئەو فراوانكارییە، سیمای سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێم لاواز بووەو بۆتە قوربانیی ئەو بەرپرسیارێتییە قەبانەی كە خستبوونیە سەرشانی خۆی.
حزبە سیاسییە گەورەكان ئەو بەرپرسیارێتییەیان دەكەوێتە ئەستۆ لەئاست ئەو كێشانەی رووبەڕووی هەرێم دەبنەوە، چونكە مەحسوبییەت و گەندەڵی و نەشیاویی دامەزراوەی كەرتی گشتی و لاوازیی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئایین بە گشتی، هەموویان پەیوەستن بە دەستكەوتەكانی حزبە سیاسییەكان كە پەیوەندیی تایبەتیان لەگەڵ دەوڵەتدا هەیە، بەڵام لەلایەكی دیكەوە ئەو حزبە سیاسییانە نەیانتوانی پەیوەندییە دیموكراسییكانی ناوخۆ بنیادبنێن و پەرەیان پێبدەن، كە دەكرێ لە میانی ئەمەدا تێكەڵ بە بناغەی كۆمەڵایەتی بكرێت بێ دەستێوەردانی تۆڕی مەحسوبییەت. بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە هەرێم هیچ ئەنجامێكی لێ نەكەوتەوە جگە لە چەند ئەنجامێكی كەم نەبێت، بۆیە شكستی چاكسازیی گەواهیدەرە لەسەر ئەو هەوڵە سەرنەكەوتووانە بە تایبەتیش لە بوارەكانی پەروەردەوە تەندروستی و بازاڕی كارو ئاسایشی كۆمەڵایەتیدا، پەیوەندییە ئاڵۆزەكانی نێوان حزبە سیاسییەكان و دەوڵەت و پڕۆسەكانی چاكسازی گەواهیدەری ئەو شكستەن. بۆیە ئەو پرسیار دێتە پێشەوە: ئەو شكستە لە چاكسازی لەبەرچی؟