بنەمای یەكگرتووی وتاری سەربەخۆی كورد
د. سەردار موسی شەریف سندی
بابەتی ئاماژە پێكراوە، دوای ئەو هەموو رەخنەیە هات لە سەرۆكی هەرێم، كە گوایا پرسی سەربەخۆیی كوردستانی بۆ موزایداتی سیاسی ناوخۆ بەكار دەهێنێت، ئەمەش پێچەوانەی دەركەوت، بەتایبەتی كە لێدوانەكانی لایەنەكانی بەشداربوو لە كۆبوونەكە هەستیان یان بە جددیبوونی پلانەكە لە لایەن سەرۆكی هەرێمەوە كرد. بویە ئەم بابەتە بە هیچ شێوەیەك سەرناگرێت، ئەگەر زەمینەسازی بۆ گوتار و ستراتێژی سیاسی و راگەیاندنی یەكگرتوو درووست نەكرێت. بۆیە لە رەوانگەی دیدێكی وەها سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی كوردستان، وەكو عورفێكی شەرعی، سیاسی و یاسایی نێودەوڵەتی، یەكەم هەنگاوی بە رێكخستنی گشتپرسی لە پێناو شەرعییەتدان بە خواستی نەتەوەیەك دەستپێدەكات. لێرەوە ئێستا پەنجەرەیەك بۆ ئەم بابەتە گرینگە بە یەكگرتوویی بونیادنراوە. چوارچێوەی پەنجەرەكە بریتییە لەوەی لایەنەكان كۆك بوون لە سەر پرسی گشتپرسی و ئەمە بۆ خۆی بابەتی جەوهەری و گرینگی دەرهاوێشتەی سیاسییە، كە قوناخی دیكە، بریتی دەبێت لە داڕشتنی ستراتێژییەكی هاوبەش بۆ كاروباری دیپلۆماسیی گشتی و سیاسیی ناوخۆ و دەرەكی.
لە ئاماژەپێكردنەكانی سەرۆك بارزانی رووناكییەك لە دوورەوە دیارە، كە لە سەر ئاستی جیهانی و هەرێمایەتی پشتگیرییەك هەیە بۆ وەڵامدانەوە بە خواستی گەلی كورد لە عێراق، ئەگەر هەتا ئێستاش كۆمەڵگەی نێونەتەوەیی و عێراق، ویستی سەربەخۆیی، تەنیا وەكو خواستی سەرۆك بارزانی سەیریان كردووە، لە ئێستاوە، ئەم دەرگایە دەكرێت دابخرێت،، ئەگەر خواستی تاكلایەنەی سەرۆك بارزانی-یش بووبێت، ئەوا ئەو توانیویەتی بە سەر تەحەددییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا زاڵ بێت، واتە یەكەم هەنگاوی عەمەلی لەوە دەستپێدەكات، كە قەناعەت بو لایەنە سیاسییەكانی ناوخۆی هەرێم درووست بكەیت، لە پێناو گەیشتن بە ئامانجی سەرەكی. لەمەدا كۆبوونەوەی 26 كانوونی دووەم، كۆتایی بەوەش هێنا. لە سەر ئاستی عێراق، شەقامی عێراقی و لایەنە سیاسییەكان، بۆیان ئاشكرا بوو مانەوەیان لە گەل هەولێر لە بەرژەوەندییاندا نییە، بەڵكو بوون بە دوو جیران، باشترین بژاردەیە، ئێستا، ئەم شەقامی سیاسییەش، بە هۆی دەرئەنجامی كۆبوونەوەكەی 26ی مانگ، پێداچوونەوەیەك بە بیروبۆچوونەكانی خویاندا دەكەن لە بارەی هەرێم.
لەملاو لەو لاوە، دەنگ ومنگ هەیە كە گوایە ئەم دەوڵەتە لە دژی خواستی كورد و هەرێمی كوردستانە و بانگەشەی ئەوە دەكەن «پروژەیەكی ئیسرائیلی یەهودییە»، هەندێكیش وەكو «خەنجەر لێدانێك لە پشتی عێراق»ی دەزانن و ...تاد، ئەوانە بۆ خۆیان چی دەڵێن، با بیڵێن، گرینگ ئەوەیە هەولێر لەگەڵ بەغدا لە سەر مژارەكە رێككەوتن بكات، بابەتەكەش چون دێتەچارەسەركردن لە دوای هەڵبژاردن و قوناغەكان چۆن چارەسەر دەكرێت، پێوەندی بە خواستی ئەم و ئەو نییە، بەڵكو خواستی سیاسی بەغدا- هەولێر گرینگە.
دەرهاوێشتەكانی كۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لەگەڵ سەرۆك و رێككەوتن لە سەر « گشتپرسی»، پایتەختەكانی روژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە زلهێزەكانی خستۆتە ئامادەباشی. بابەتی هەرە گرینگ لێرەدا ئەوەیە، گشتپرسی هەرێمی كوردستان لە كاتێكدا دێتەكردن، كە رێك لەو كاتە گەرمەی كایەی سیاسیی ئەمریكایە، واتە هەڵبژاردنەكان بۆ سەرۆكی داهاتووی ئەمریكا. ستراتێژی دیاریكردنی كاتی ئەنجامدانی راپرسیی ریفراندۆم لە چەند روویێكەوە زور گرینگە بۆ كورد، یەكەم: ئەم بابەتە دەبێتە بەشێك لە رۆژەڤی هەڵبژاردنی ئەمریكا و كاریگەری لە سەر لایەنە سیاسییەكان دەكات بو ئەوەی هەڵوێستی خویان دیاری بكەن. لە لایەكی دیكەوە، بە هۆی هەبوونی پشتگیرییەكی بەرچاو لە هەرێمی كوردستان بە هۆی شەڕی داعش، لە ناو سیاسییەكانی ئەمریكا و خەڵكی ئەمریكا بەگشتی پشتگیرییەكی بەرفراون بۆ هەرێمی كوردستان هاتۆتەئارا، بۆیە دەبێت لەمبارەوە هەرێم بتوانێت وەك باشترین دەرفەت لە رێگای تۆڕی پێوەندییەكانی خۆی بە فەرمی و نافەرمی، سیاسی و بارزگانی، لەشكەری و ئاسایشی هەوڵی دەستەبەركردنی پشتگیرییەكی هەمەلایەن لە خواستەكانی كورد لە عێراق فەراهەم بكات لە دەرئەنجامەكانی گشتپرسی.
هیچ كاتێك وەكو ئێستا كورد نەبووەتە فاكتەرێكی بایەخدار لە روژەڤی سیاسیی ئەمریكا و جێگەی بایەخی پاڵێوراوەكانی سەرۆكایەتی لە ولایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا. كۆی گشتی پاڵێوراوەكان، كوردیان لە ناو روژەڤی سیاسیی خویان جێگیر كردووە، دەبێت هەرێمی كوردستانیش تێگەیشتنی قووڵی بۆی هەبێت و دەكرێت لە رێگای دانوستاندن و دیپلۆماسیەتێكی بەرفروان و بەرنامە بۆ داڕێژراو لە سەر كایەی سیاسیی پاڵێوراوەكان، هەوڵەكان بۆ هەڵوێستی دیار و شەڤافی داهاتووی ئەمریكا سەبارەت بە خواستەكانی هەرێمی كوردستان و شێوازی پێوەندی لە گەڵ عێراق روون و یەكلا بكەنەوە. بگرە دیاربوونی چوارچێوەی روانگە و سیاسەتی ئەمریكا سەبارەت بە بڕیاری مافی چارەی خۆنووسین، كە یەكەم پێنگاو لە رێكخستنی گشتپرسی و شەڕعییەتدان بە دەنگ و خواستی هاووڵاتیانی كوردستان دەستپێدەكات، هاوكات خوئامادەكردنە لە گەڵ راستییەكان و دەرهاوێشتەی راپرسی.
بابەتی سەرەوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی نەتەوەی كورد ئازادانە كیانی سیاسی و داهاتووی خۆی دەستنیشان بكات، كە بریتییە لە رێككەوتنێكی نوێ لە گەڵ دەوڵەتی عێراق لە سەر بنەمای «یەكسانی و پێوەندی دۆستانە»ی هاوشان و هاوبەش، چ وەكو دەوڵەتێكی سەربەخۆی جیا لە عێراق، یان دوو دەوڵەتی خاوەن سەروەری و مانەوە لە ناو سنووری ئێستای عێراق بە شێوەی «فدراسیۆن، یان كۆنفیدڕاڵی». ئەمەش واتای ئەوەیە كە كۆتایی بە داگیركاری تاك و گەلی كورد بێت و كوردیش لە رێگای چوارچێوەی یاساكانی نێودەوڵەتی بتوانێت هاوشانی نەتەوەكانی خاوەن كیانی سەربەخۆ مومارسەی مافەكانی خۆی بكات. سەرەڕای ئەوەی جێگای ئاماژەپێكردنە، لە رووی یاسا نێودەوڵەتییەكانەوە جیابوونەوە و مافی چارەی خۆنوسین بابەتێكی « نایاسایی» نییە، بەڵكو رێگە پێدراوە، بەڵام، ئەوەی رێگری لە سەربەخۆیی، یان جیابوونەوەی نەتەوەكان دەكات، بریتییە لە دەوڵەتی خاوەن سەروەری، كە جیابوونەوە لێی روودەدات. ئەم رەوانگەی یاسای نێودەوڵەتییە، كە «سەروەری» كردووەتە بابەتێكی «موقەدەس» كە نەتەوەكان و كەمەنەتەوەكان نابێت خۆیانی لە قەرە بدەن، لە رووی یاسا و پرەنسیپەكانی نێودەوڵەتی جێبەجێكردنی «مافی چارەی خۆنوسین» لە رێگای راگەیاندنی سەربەخۆیی، یان جیابوونەوە، خیلافی قانوون نییە. واتە لێرە ئەوەی هەیە، بریتییە لە درووستكردنی رێككەوتنێكی سیاسی. ئەم رێككەوتنە دەبێت لەگەڵ كێ بكرێت؟ سروشتییە دەبێت لەگەڵ دەوڵەتی خاوەن سەروەری بێتەكردن و لە عێراقیش ئەم گۆڕانكارییە هاتووەتە ئارا، كە كورد و عەرەب پێویستییان بە رێككەوتنێكی نوێ هەیە بۆ پێكەوەژیان، هاوتەریب لە سەر ئاستی نێودەوڵەتییش، ئەم بابەتە بووەتە هۆی درووستبوونی «تەوافوق»ێكی سیاسی.
ئەوەی ئێستا ماوە، پێوەندی بە كورد بۆ خۆیەوە هەیە، نەك هیچ لایەنێكی دیكە. كۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكان لەگەل سەرۆكی هەرێم لە رۆژی 26 كانوونی دووەم كوتایی بە نەبوونی «یەكگوتاری» سیاسی كوردی لەم بارەیەوە هێناوە. ئێستاش زور گرینگە پێكەوە هەوڵی رێكخستنی ناوماڵی كورد و درووستكردنی رەوانگەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتیی یەكگرتوو لەم بوارەوە بدەین، كە راگەیاندنی سیاسیی لایەنەكان رۆڵێكی سەرەكی و جەوهەری لەم بوارە هەیە، بەتایبەتی كە بابەتەكە پێوەندیدارە بە دیاریكردنی چوارچێوەی داهاتووی « مافی چارەی خۆنووسین» بو گەلی كورد لە عێراق. لە لایەكی دیكەوە كێشە پراكتیكییەكان نابێت ببنە بابەتی سەرەكی و رێگر لە پێكانی ستراتێژیی سەرەكی، چونكە لە رووی جەوهەرییەوە، ئەمانە وەكو بابەتی لاوەكی تەماشا دەكرێن. بەش بەحاڵی خۆم، بژاردەی كۆنفیدڕاڵی لە قۆناغی یەكەم بە باشترین بژاردە لە بەردەستی سەركردایتی كورد لەگەڵ بەغدا دەزانم. دەبێت ئەم راستییەش لە بەر چاو بگرن، وەكو دەرئەنجام، لە ئەگەری رێكنەكەوتنی بەغدا- هەولێر لە سەر پرۆسە و پرۆژی كۆنفیدڕاڵی، بڕیاری یەكلایەنەی سەربەخۆیی لە لایەن بەرپرسانی هەرێم دەبێتە هۆی شڵەقاندن و خولقاندنی دۆخێكی یەكجار نالەبار بۆ كورد، كە پێویستی بە پێداگیری و خۆڕاگری هەیە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە، دەبێت رەچاوی دەستێوەردانی نەتەوە یەكگرتووەكان و دەوڵەتانی ئیقلیمی و زلهێزەكان یكەین و رۆڵیان لە ئاڵوزبوونی بابەتەكە لە بەر چاو بگرین.
*توێژەری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان-
زانكۆی دهۆك
