لەم رۆژانەدا زۆر جار باسی قسەیەكی (جۆرج دوبی) دەكرێت كە (پیێر بۆردیۆ) خۆشی لێهاتبوو، وێڕای ئەوەی نە بەم سەردەمەی ئێمە وابەستەیە، نە پێوەندیشی بە كۆمەڵگەی ئێمەوە هەیە، بەڵام من پێموایە هێندە لە ئێمەوە دوور نییە و گوزارشت لە واقیعی حاڵەكەشمان دەكات. (دوبی) نووسیویەتی: «ئەگەر دەتەوێ جوامێر بیت، دەبێ تەخشان و پەخشان بكەیت، هەروەها تۆ ناچاری خۆت دەربخەیت و پەڕ و باڵت فش بكەیتەوە، بۆشت نووسراوە كە خۆشگوزەران و دەستبڵاو بژیت. خۆ جیا كردنەوە لە جووتیاران پێویستی بەوە بوو، كە لە رووی چینایەتییەوە لە سەرووی ئەوانەوە بیت، ئەوەش نیشان بدەیت كە لە كەرەم و دەستبڵاویدا تۆ لە سەرووی ئەوانەوەی. وێژەی سەردەمیش ئەوە دەخاتەڕوو. جا ئاخۆ سوارچاكی رەسەن بە چی لە خەڵكی تازە دەوڵەمەندبوو جیا دەكرێتەوە؟ ئەمیان (دەوڵەمەندی تازە) قرچۆك و رەزیلە، كەچی ئەویان (سوارچاك و خانەدان) جوامێرە، چونكە بە خۆشحاڵییەوە هەرچی هەیەتی خەرجی دەكات، هەروەها چونكە شانی لە بن باری قەرزدا كەچ بووە.»
خۆ رەنگە، ئەو كلیل دەستەواژەیەی كە دوو كەڕەت لەم وتەیەدا دێت (خۆدەرخستن) و (خۆفشكردنەوە) بێت. هەڵبەت تێگەیشتن لەم دەستەواژەیە لە چێوەی بەكار هێنانەكەیدا، هەر ئەوەیە كە بایەخێك بە وتەكە دەدات، وەرگرتنەكەشی قووڵایی خۆی هەیە. یەكەمین شت لێرەدا كە دەبێ دووری بخەینەوە، بەوەی خۆدەرخستن حاڵەتێكی ناسازە، هەر دەبێ كاتێك بێت و راستیی كار وەدەركەوێت. پێموایە دەبێ كارەكە لە دەرەوەی دووانەی (راستی/رواڵەت)دا لێی بڕوانین. خۆ رەنگە وا پێویست بكات، كە دوور لە میتافیزیكی راستی لێی حاڵی بین، چونكە لێرەدا خۆدەرخستن هەرگیز پێوەندیی بە ناسازییەوە نییە. مرۆڤی جوامێر نە فیشاڵی هەیە و نە ناسازی دەنوێنێ، بەڵكو ئەو «خۆشگوزەرانی و دەستبڵاویی بۆ بڕاوەتەوە»، ئەو ناچارە بەم شێوەیە دەركەوێت. هیچ دەرەتانێكی نییە هەر دەبێ بەخشندە بێت، تەنانەت دەستبڵاویش بێت، بۆ ئەوەی شایان بە پێگەی خۆی بێت. خۆدەرخستن لێرەدا خۆڕسك و راستەقینەیە، هەر ئەویشە وادەكات، كە جوامێر بەم جۆرە بێت، هەر ئەویشە جیاوازیی كۆمەڵایەتی دیاری دەكات، پێگەیەكیش بە گرووپێكی دیاریكراو دەدات، كە گرووپەكانی دی ناگەنە قولە پێی، تەنانەت ئەگەر «شانی لە بن باری قەرز»یشدا كەچ نەبووبێت.
رەنگە ئەم پرسیارەش بێتە پێشەوە: چ پێویست دەكات باس لە دابەش بوونەكەی جڤاكی ئەوروپای سەدەكانی ناوەند بكەین؟ چ پێویست دەكات ئا لێرەدا قسە لە بارەی خۆدەرخستنەوە بكەین؟
وا دیارە ئەم چەمكەش یەكێكە لە كلیلەكانی تێگەیشتن لە ژیانی هاوچەرخ. جێی خۆیەتی، هەر بۆ روونكردنەوەی پرسەكە، ئەوەی (ژان بۆدریار) لە بارەی ئەم میكانیزمەی خۆی ناوی نابوو (simulation)، بهێنینەوە یاد، زاراوەكەش واتاكەی «خۆفشكردنەوە بە گەنج و سامانێك كە نیمانە»، دەكرێ لە كوردیدا پێی بڵێین (لاساییكردنەوە). لەم رووەوە (بۆدریار) چیرۆكێكی (بۆرخیس) دەهێنێتەوە، كە باسی ئەو لاساییكردنەوە پڕ لە گاڵتەجاڕی و جەفەنگە دەكات، (لاساییكردنەوەی واقیع)، نەخشەكێشەرانی ئیمپراتۆریەتێك نەخشەیەكی ورد دەكێشن، زۆر بە وردی خاكی وشكانی ئیمپراتۆریەتەكە دەگرێتەخۆ. لەگەڵ ئاوابوونی ئیمپراتۆریەتەكەش، ئیدی وردە وردە نەخشەكە پەرت و بڵاو دەبێتەوە. نەخشەكە پەیدۆزی خاكی كرد، وەك ئەوەی بابەتەكە گۆشتێكی گەنیو بێت، كە هەر دەبێ بڕزێت و بگەڕێتەوە سەر مادە رەسەنەكەی خۆی (زەوی: خاك). چیدی نەخشە لاسایی خاك ناكاتەوە، بەڵكوو گۆڕا بە ستراتیژێك بۆ بەرهەمهێنان. «نەخشە وەپێش زەوی دەكەوێت، سنووری زەوی دەكێشێت و دەیهێنێتە بەرهەم.» نەخشە بەوەی بە واقیع دەچێت، بووە واقیعێك كە لە واقیع واقیعیترە، وێك چوون وای لە زەوی و نەخشە كردووە، بۆ ئێمە وەك یەك بن، بە چەشنێك جیاوازیی نێوانبڕی شتان دەسڕێتەوە، پاساویش بۆ هەبوونی رووت و پەتی، نەخشە، خاك، واقیع و وەهمیش، دەهێنێتەوە،
ستراتیژی لاسایی كردنەوە وا دەكات وەهم و واقیع پێك بچن، ئیدی بە لای ئێمەوە وەك یەك دەبن. ئەوە ستراتیژێكە بۆ ئەفراندنی گومان، ئەو قسە هەڵبەستن نییە بۆ واقیع، كە لە چركەساتی دەركەوتنی (راستی)دا، پەردەی لە سەر هەڵماڵدرێ، بەڵكوو پێكچوون و لاساییكردنەوەیەكە، ئیدی وا لە واقیع دەكات، كە دەست لە واقیع بوونی خۆی هەڵگرێت، بۆ ئەوەی بچێتە سەرووی خۆیەوە و ببێتە «واقیعێكی ساغ و پتەو»، كە «زادەی نموونەی تەفرەدەرە، لە نێو فەزایەكی بێ چاوگ و بێ چێوەی دەرەكی.»
كەواتە، بەركاری سەرەكیی ئەم میكانیزمە ئەوەیە، وات لێ دەكات چاوگ لە دەست بدەیت، ئیدی توانای لە یەكدی جیاكردنەوەی وەهم و راستیت نامێنێ، نێوانی واقیع و ئەفسانە، سروشت و ئەو دیوی سروشت. ئیدی هیچت لە بەردەمدا نامێنێتەوە، بێ لەوەی «وەك ئەوەی..» كار بكەیت.
ئەمڕۆ «وەك ئەوەی»، زۆر روونتر لە ژیانی كەلتووریی خۆماندا هەستی پێ دەكەین، نووسەر «وەك ئەوەی» كار دەكات، رەخنەگر «وەك ئەوەی»، وەشانگەر «وەك ئەوەی»، خوێنەریش «وەك ئەوەی» وان. دنیا بووەتە دۆ و دۆشاو و تێكەڵ بە یەكدی بوون، نە پێوەر و نە پێوانە ماوە. رۆماننووسی بە توانا (نەجوا بەرەكات) نووسیویەتی دەڵێ: «ئیدی شتانم لێ تێكەڵ دەبن. خۆ زۆر دەمێكە راستیم لێ تێكەڵ دەبێت، هەڵبەت بە هۆگەلێكەوە كە پێوەندیی بە تەمەن و بێ بڕستیی جەستەمەوە نییە. شتێك دەڵێم، لە پڕ گومان دامدەگرێت، كە نەبادا لە كەسێكی دیكەم وەرگرتبێت. لەوە دەترسم كە بە راستی ئەوە واقیع بێت، بە نائاگایی ئەوەم كردبێت، پاشان بە هۆش خۆم دێمەوە: كێ گوێ بە تۆ دەدات، ئەگەر تەنانەت ئەلیادە و ئۆدیسەش بە دایك و بابیانەوە، درانە پاڵ تۆ؟»
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات