جیهان لە نێوان سایكس پیكۆ و ئاشتەواییدا

جیهان لە نێوان سایكس پیكۆ و ئاشتەواییدا
ڕاڵف پیتەرز لە وتارێكی بەناوبانگیدا لە ژێر ناونیشانی (سنووری خوێن- چۆن خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوازێكی باشتر دەردەكەوێت؟) كە لە گۆڤاری (Armed Forces) ئەمریكی لە ژمارەی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٦دا بڵاوی كردۆتەوە، بەم شێوەیە وەسفی سنوورەكانی دەوڵەتانی ئێستای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەكات، كە بەپێی ڕێكەوتننامەی سایكس پیكۆ كێشراون: «سنوورەكانی ئێستای وڵاتانی جیهان دادپەروەرانە نین،. بەڵام لە هەموویان ستەمكارانە و ڕەشۆكییانەتر (عشوائیە) سنوورەكانی وڵاتانی ئەفریقا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستن...سنوورە ستەمكارانەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست –كە لەلایەن چەرچڵ-ـەوە كێشراون- كێشەگەلێكیان بۆ گەلانی ناوچەكە درووست كردووە كە لەسەرووی توانایانەوەیە».
بەڵێ سنوورەكانی سایكس پیكۆ زۆر ڕەشۆكییانە و بەپێی پلانە جیۆستراتیژییەكانی وڵاتانی ئەوروپی، لە پێشیانەوە (بەریتانیا و فەرەنسا) كێشراون و بەهیچ شێوەیەك پێكهاتە و ویست و مێژووی گەلانی ناوچەكە لەبەرچاو نەگیراوە. ئەگەر ئەمە بۆ سەرجەم خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەشێك لە ڕاستی تێدابێت، ئەوا بۆ دەوڵەتی عێراق پتر لە ڕاستی تێدایە، بەڵكو دەكرێت سەرجەم مێژووی سەد ساڵەی دەوڵەتی عێراقی لەبەر رۆشنایی ئەو راستییەی سەرەوەدا لێك بدەینەوە. دەتوانین لەو بارەیەوە بۆچوونی (شا فەیسەڵی یەكەم) وەك بەڵگەی سەرەكی وەرگرین.
شا فەیسەڵ، بە دامەزرێنەری یەكەم دەوڵەتی عەرەبی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهان دەژمێردرێت. یەكەم پادشای عێراق بووە، ساڵی ١٩٢١ ئاگاداری ورد و درشتی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی بووە. فەیسەڵ لە ١٥ ئازاری ١٩٣٢دا، واتا پێش سەربەخۆبوونی تەواوی عێراق لە بەریتانیا بە ٨ مانگ، وەك خۆئامادەكردنێك بۆ گرتنە دەستی دەسەڵاتی ڕەها لە عێراقدا، یاداشتێكی نهێنی و تایبەتی بۆ هاریكارە هەرە نزیكەكانی لە بەڕێوەبردن و حوكمكردنی عێراقدا نووسیوە، تیایدا ئاماژە بەوە دەكات ئەم یاداشتە بریتییە لە (تەواوی بۆچوونەكانم-فەیسەڵ-، بۆ كاروباری وڵات (عێراق)، چۆنیەتی دامەزرانی، پێكهاتەكەی، بەڕێوەبردنی). ئەم یاداشتە كە بە (یاداشتێكی نهێنی) ناوزەد كراوە، بۆ یەكەم جار لەلایەن مێژوونووسی گەورەی عێراقی (عبدالرزاق الحسنی) لە كتێبەكەی بە ناوی (مێژووی وەزارەتەكانی عێراق) لە ساڵی ١٩٣٩ دا بڵاوكراوەتەوە.
فەیسەڵ لەم یاداشتە نهێنی و گرنگەیدا لەبارەی گەلی عێراقەوە دەڵێت: (وڵاتی عێراق لەو وڵاتانەیە كە گرنگترین توخمی ژیانی كۆمەڵایەتی نییە، كە بریتیە لە یەكێتی فیكر و میللەت و ئایین) لێرەدا باس لەپێكهاتەی عێراق دەكات و لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئایینی و تایفی و نەتەوەییەوە دابەشی دەكات بە سەر ٩ بەشی سەرەكیدا (لاوانی نوێخواز، رەگەزپەرستەكان، سوننە، شیعە، كورد، كەمینە ناموسڵمانەكان، خێڵەكان، شێخەكان، زۆرینەی نەزان)، بۆیە بۆچوونی خۆی لەبارەی گەلی عێراقەوە دەردەبڕێت و دەڵێت (بە بڕوای من- فەیسەڵ- تا ئێستا لە عێراقدا گەلی عێراق بوونی نییە، بەڵكو هەندێك تۆپەڵە مرۆڤ هەن، هیچ هەستێكی نیشتمانییان نییە، پڕاوپڕن لە نەریت و پڕوپووچی ئایینی، هیچ شتێك كۆیان ناكاتەوە، گوێبیستی خراپەن و مەیلدارن بەلای بێسەروبەریدا، هەمیشە ئامادەن بۆ كەمكردنەوەی هەر حكومەتێك. وا دەبینم، لەم بارەدا، لەم تۆپەڵە مرۆڤانە گەلێك دروست بكەین، پەروەردەی بكەین، رایبێنین، فێری بكەین).
لێرەوە دەردەكەوێت كە گەلێك بەناوی گەلی عێراقەوە بوونی نەبووە، بەڵكو ئەو جوگرافیایەی كە ناوی لێنراوە عێراق، پێشخانێكی مێژوویی یەكگرتووی نییە و ڕاڵف پیتەرز گوتەنی، بەزۆر چەند گەل و ناوچە و خەڵكێك بە یەكەوە نووسێنراون و ناویان لێ نراوە عێراق. دەسەڵاتدارە نوێیەكانیشی كە بەریتانییەكان لەسەر ئەم قەوارە نوێیە دایمەزراندبوون، دەبوایە ئەم گەلی عێراقە درووست بكەن، واتا ئەم كاڵایە بە بەری ئەو باڵایەدا بدروون. بەڵام چۆن چۆنی؟
دەگەڕێینەوە بۆ لای ڕاڵف پیتەرز لە بارەی كێشەكانی ناوچەكەوە. ئەو پێیوایە هۆكاری سەرەكی كێشە و گرفت و شەڕ و شۆڕەكانی ناوچەكە پتر دەگەڕیتەوە بۆ (بە پیرۆز ڕاگرتنی) ئەو سنوورە نێودەوڵەتییە نوێیانە لەلایەن (دیپلۆماتكارەكانەوە) بە واتای سیاسەتمەدارەكانەوە.
راستی ئەم بۆچوونەی پیتەر لە ناو یاداشتەكەی فەیسەڵ-دا دەبینینەوە، بەوەی لە هەمبەر ئەو بە زۆر بە یەكەوە لكاندنەی گەلانی ناوچەكەدا، پلانێكی داناوە لەسەر بنەمای ئەوەی دەبێت ئەو نەخشە نوێیە بە ناوی عێراق بە هەموو شێوەیەك بەرگری لێ بكرێت و گەلانێكی كە بە زۆر تێی ئاخنراون، بگۆڕدرێن بۆ گەلێكی یەكگرتوو، بەڵام چۆن؟
فەیسەڵ لەو بارەیەوە پڕۆگرام و نەخشەڕێگایەكی بە ١٢ خاڵ داناوە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ئەركە گرنگە. پایە و خاڵی سەرەكی پڕۆگرامەكەشی خۆی دەبینێتەوە لەخاڵی یەكەمدا كە بریتییە لە (زیادكردنی ژمارەی سوپا، بە شێوەیەك كە بتوانێت لە یەك كاتدا هەر هەڵایسانێكی چەكداری كە لە دوو شوێنی لە یەكتری دوور ڕووبدات، سەركوت بكات) وەك ئاماژەیەك بۆ ئەگەری هەڵایسانی شۆڕشی چەكداری لە ناو كوردستان و شیعەكاندا لەیەك كاتدا. لەبارەی گرنگیی هێزی سەربازی و سوپای عێراقیشەوە بۆ پاراستن و بەردەوامی عێراق دەڵێت: (لە سوپاوە دەستم پێ كرد، چونكە بە بڕبڕەی پشتی دروستكردنی گەلی دەبینم، ئێستا دەبینم لە ڕووی ژمارە و چەكەوە زۆر لەوە لاوازترە بتوانێت ئاسایش بپارێزێت. لەبەر زۆر هۆكار دەبێت ئەوە بزانین و هەمیشە چاوكراوە بین بۆ ئەگەری ڕوودانی هەڵگەڕانەوەی چەكداری لە هەموو كاتێكدا).
كەواتە پلان و ستراتیژی سەرەكی یەكەم شای عێراق لەسەر هێز بونیاد نراوە. بە واتای ئەوە هێز بوو كە عێراقی دروستكرد و هەر لەسەر ئەو بنەمایەش بەردەوام بوو. ئەم ڕاستیەی سەرەوە دەكرێت بكرێتە سەكۆی سەرەكی بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە جەوهەرییەی كە دەڵێت چۆن نەخشەی سایكس پیكۆ ئەو ماوە دوور و درێژە بەردەوام بووە؟
لە ڕاستیدا بۆچوونی بەكارهێنانی هێز لەلایەن فەیسەڵ-ـەوە وەك پایەی یەكەم و سەرەكی پارێزگاریكردن لە نەخشەی عێراق و دروستكردنی گەلی عێراقدا، ڕاستیەكە بۆ سەرجەم حاكمەكانی تری عێراقی دوای فەیسەڵ و سەردەمی كۆماریش ڕاستە، بگرە بۆ سەرجەم حاكم و دەسەڵاتدارەكانی تری وڵاتانی نەخشەی سایكس پیكۆ لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە درێژایی ئەو ماوەیەی ڕابردوو، ڕاست و دروستە. ئەوە شا فەیسەڵ، بە بەراورد بەو سەركردە نەتەوەپەرستە عەرەبانەی كە لە دوای خۆی هاتوون، بە سەركردەیەكی نەتەوەخوازی میانڕەو و لەسەرخۆ ناسراو بوو، تا لەسەر دەمی بەعس و سەددام حوسێن-دا نەتەوەپەرستە عەرەبەكان گەیشتوونەتە لووتكەی دڕندەیی و بەكارهێنانی هێز.
پایەیەكی دیكەی پلان و بەرنامەكەی فەیسەڵ بۆ هێشتنەوە و بەردەوامی قەوارەی بە زۆر دروستكراوی عێراق، كە لەهەمان كاتدا سیما و خەسڵەتێكی سەرەكی دەوڵەتانی ناوچەی سایكس پیكۆ-یە بریتییە لە (سنووردانان بۆ ڕەخنە ناماقووڵەكانی رۆژنامە و حزبەكان لە هەمبەر ڕێوشوێنەكانی حكومەت، ئەگەر نا بەرپەچدانەوەیان بەتوندی). بە واتای دەمكوتكردنی ڕای جیاواز و لەبەین بردنی ئازادی بیروباوەڕ و لەوەشەوە لەبەین بردنی دیموكراسی، وەك ئامرازێك بۆ ئامانجی سەرەوە. بێگومان ئەگەر لەسەردەمی فەیسەڵ تا ڕاددەیەك بەهۆی نوێیەتی عێراق و لاوازی دامودەزگا و سوپای دەوڵەت جۆرێك لە حزب و رۆژنامەی نیشتمانپەروەر بوونیان هەبووبێت، ئەوا لەسەردەمی كۆماریدا و لەو كاتەی دەوڵەت بەپشتیوانی داهاتی نەوت دەبێتە زەبەلاحێك، هیچ جۆرە بوونێك بۆ رۆژنامە و حزبی ئازاد نامێنێت و سەرجەم نیشتمانپەروەر و دیموكراسیخوازەكان ڕاوودوو دەنرێن.
ئەم ئامرازانەی سەروە (سوپا و نەهێشتنی ڕای ئازاد) بۆ حوكمكردن دوو ئامرازی دەستی سەرجەم نەتەوەپەرستەكانی عەرەب و فارس و تورك بوون لە هێشتنەوەی نەخشەی سایكس پیكۆدا لەماوەی سەدەی ڕابردوودا. بۆ ئەو مەبەستەش، لەگەڵ هەموو ڕكابەری و كێشەكانی نێوانیان، كۆك و تەبا و هاریكاری یەكتری بوون لە سەركوتكردنی هەر شۆڕش و خەباتێكی نەتەوە، یان تایفە، یان ئایدیایەكدا كە هەوڵی دابێت دەست بۆ ئەو نەخشەیە ببات، یان سیستەمی حوكمڕانی بەرەو دیموكراسی بەرێت.
بۆیە هێشتنەوەی سنوورەكانی سایكس پیكۆ یەكێكە لە سەرەكترین هۆكارەكانی هەمیشە بەرهەمهێنانی توندوتیژی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەوبارەیەوە (دێڤد فرۆمكین-David Fromkin) نووسەری بەناوبانگی ئەمریكی) لە كتێبەكەیدا بەناونیشانی (كۆتایی دەوڵەتی عوسمانی و داڕشتنهوهی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست) لە ساڵی ١٩٨٩، پێی وایە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست هێشتا لەقۆناغی شكڵگرتن و داڕشتنەوەدایە. ڕووداو و كێشمەكێشەكانی وڵاتانی ناوچەكەش لە شۆڕش و شەڕی ناوخۆ و نێودەوڵەتیشدا، تەنانەت لە دوای تێپەڕبوونی پتر لە نیوسەدە بە سەر سایكس پیكۆشدا، هەر لە ئەڵقەی ئەو زنجیرەن كە یەكەم ئەڵقەی لە سایكس پیكۆ-وە درێژبۆتەوە.
لێرەوە دەتوانین لە چوارچێوەی بۆچوونەكەی ڕاڵف پیتەرزوە بچینە سەر خاڵێكی تری گرنگ لە بارەی دەرهاویشتەكانی سایكس پیكۆ. ئەویش بریتییە لە كاریگەری سایكس پیكۆ لە سەر پەیڕەوكردنی دیموكراسی لە ناوخۆی وڵاتانی ناوچەكەدا. پیتەر دەڵێت: «ئەو هەموو ستەمە لە كێشانی سنوورەكاندا، پێدانەچوونەوەشی بە شێوەیەكی جەوهەری، وایكردووە كە ئێستا ئێمە بەرەوڕووی شێواندنێكی وەها ببینەوە كە دەستكردی دەستی مرۆڤ خۆیەتی، ئەم شێواندنە بەردەوام و تا ئێستاش ڕق و كینە بەرهەم دەهێنێت (لەنێوان مرۆڤەكانی ناوچەكەدا».
لێرەوە دەتوانین لێكدانەوە بۆ ئەوە بكەین، یەكەم ڕێگر و بەردی سەر ڕێگای بەرقەراركردنی سیستەمی دیموكراسی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، بریتییە لە خودی نەخشەی سایكس پیكۆ، چونكە بۆ بەرقەرار كردنی سیستەمی دیموكراسی لەهەر كۆمەڵگەیەك، دەوڵەتێكدا پێویستە لانی كەمی تەبایی و متمانە و لێك تێگەیشتن و ئاشتیەك لەنێوان تاك و گروپەكانی ئەو كۆمەڵگەیەدا بەرقەرار ببێت تا بتوانن كەمینەیەكی ٤٩% ملكەچی بڕیار و بۆچوونی زۆرینەیەكی تەنیا ٥١% بێت. قەتاوقەت كۆمەڵگەكانی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەهۆی نەخشە ڕەشۆكییەكەی سایكس پیكۆوە، بواریان نەبوو ئاشتی و برایەتی و تەباییەك لە نێوان مرۆڤەكانیاندا بەرقەرار ببێت تا ببێتە بنەمایەك بۆ دامەزراندنی سیستەمێكی دیموكراسی لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا.
لێرەوەیە دەتوانین لێكدانەوە بۆ مێژووی عێراقی بە توندوتیژی و شەڕوشۆڕ ئاڵاوەوە بكەین. هێشتا عێراق دانەمەزرا بوو كە شێخ مەحمود شۆڕشی بەرپا كرد، وەك فەیسەڵ لە یاداشتەكەیدا ئاماژە دەكات (بە هۆی كەمی چەك و سەربازەوە زەحمەتییەكی زۆرمان كێشا لە سەركوتكردنی شۆڕشەكەی شێخ مەحمود)، پاشان سەركوتكردنی هەرسێ شۆڕشەكانی بارزان لە نێوان ساڵانی ١٩٣٠ و ١٩٤٥ بە ئاگر و ئاسن، لە بەین بردنی شۆڕشی ئەیلوولی مەزن (١٩٦١-١٩٧٥)، ڕاگواستنی لادێكانی كوردستان، كیمیابارانكردنی خەڵكی سڤیل، ئەنفالكردنی سەدان هەزار كورد، لەگەڵ هەموو ئەو كوشتن و بڕینانەی كە بەرامبەر بە شیعەكان و خەڵكی لیبڕاڵ و دیموكراسیخوازی عێراقیش ئەنجامدراون، هەموو ئەمانە گەواهیدەرن كە هێشتنەوەی نەخشەی سایكس پیكۆ هەمیشە بە خوێن و بە توندوتیژی بووە. هەر ئەوەش ڕق و كینە و دوژمنایەتی نێوان پێكهاتەكانی عێراقی گەشاندۆتەوە و نێڵەی داوە، بەشێوەیەك ئەستەم بێت تەنانەت لەدەرفەتەكانی وەك شۆڕشی تەمموزی ساڵی ١٩٥٨ و ڕووخانی ڕژێمی سەدام لە ساڵی ٢٠٠٣ شدا گەلانی عێراق بتوانن سیستەمێكی دیموكراسی دابمەزرێنن.
ساڵی ٢٠١١ بەهاری عەرەبی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا سەری هەڵدا، ئەم سەرهەڵدانە تێكەڵەیەك بوو لە دوو داواكاری بەیەكەوە گرێدراو، كە بریتین لە بە دیمۆكراسیكردنی سیستەمی سیاسی وڵاتانی ناوچەكە و ناساندنی مافی پێكهاتەكانی ناوخۆی ئەو دەوڵەتانە. شەڕوشۆڕەكانی ناوخۆی سووریا و یەمەن و بەحرەین و عێراق، دەیسەلمێنن كە مەحاڵە دیموكراسی لەو وڵاتانەدا بەرقەرار ببێت بە بێ چاوخشاندنەوە بە سنوورەكانی ئەو وڵاتانەدا.
لەلایەكی دی، گەیشتنی ناسەقامگیری ناوچەكە بە وڵاتانی دەرەوە بەگشتی و وڵاتانی ئەوروپا بەتایبەتی لە ڕووی تیرۆر و ئاوارەكان و هەڵایسانی شەڕو شۆڕی ناوچەیی وەك (ئەگەری بەرپابوونی شەڕی رووسیا و توركیا كە مەترسی جددی دروستدەكات لەسەر وڵاتانی ناتۆ)، هەموو ئەو دۆخە مەترسیدارانە لەبن سەری دەستگرتنەوەوەن بە سنوورەكانی سایكس پیكۆوە.
لێرەوە ئاشتی و سەقامگیری نێودەوڵەتی و ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی ڕاستەقینەدایە، لەنێوان هەڵبژاردنی دەستگرتن بە سنوورەكانی سایكس پیكۆوە لەگەڵ شەڕ و خوێنڕژانی بەردەوام یان دووبارە داڕشتنەوەی ئەو سنوورانە بە شێوەیەك لەگەڵ داخوازییەكانی گەلانی ناوچەكەدا بگونجێت لەگەڵ بەرقەرار كردنی دیموكراسی لە ناوچەكەدا و ئاشتی بۆ ناوچەكە و جیهان.
بەپێی بۆچوونی ڕاڵف پیتەرز و زۆربەی ناوەندە ئەكادیمییە جیهانییەكان و تەنانەت بەشێك لە سیاسەتمەدارانی ئەمریكا و ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق خۆیشی، ئەمە سەردەمی چاوپێداخشاندنەوەی سنوورەكانی سایكس پیكۆیە. چاوپێداخشاندنەوەیەك لەپێش هەمووانەوە كورد پێی بگاتە مافە ڕەواكانی، ئاشتەوایی بۆ ناوچەكە و جیهان بەرقەرار بكات، ستەمكاریەكانی سەدەی ڕابردوو بسڕێتەوە.


بۆ خوێندنەوەی دەقی وتارەكەی راڵف پیتەرز بڕوانە
http://www.alzaytouna.net/arabic/data/attachments/2012/ME_Blood_borders_6-12.pdf
بۆ خوێندنەوەی دەقی یاداشتەكەی شا فەیسەڵ بڕوانە سایتی:
http://www.soqalshiyookh.com
Top