رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو پانتاییەی كە هەڵكەوتەیەكی گرنگی جیۆسیاسی هەیە لە جیهان، لەو كاتەوەی كە (ئەلفرێد ماهان) لە ساڵی 1902 بۆ یەكەم جار دەستەواژەی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست)ی داڕشت و دواتریش (مارك سایكس و جۆرج بیكۆ) لە ساڵی 1916 دابەشیان كرد، یەكێكە لە ناوچە ناسەقامگیرەكانی سەر نەخشەی جیهان.
هۆكارە بەردەوامەكانی ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە درێژایی سەد ساڵی رابردوو تا رۆژگاری ئەمڕۆمان ناوچەیەكی پڕ لە ململانێ، كێشە، ناسەقامگیری، شەڕ و ئاژاوە بووە، زیاتر لە (10) جەنگی گەورەی خوێناوی لەم ناوچەیەدا رووی داوە كە ئێستاش گرژی و ئاڵۆزی و پاشماوەكانی تەواو نەبوون و كاریگەری و درێژەیان هەر بەردەوامە. جگە لە بەڕێوەچوونی شەڕی بەوەكالەت و پەرەسەندنی توندڕەوی و تیرۆر، هەروەها ململانێی ئەتۆمی كە لە نێوان چەند وڵاتێكی پێك ناكۆك و دژبەیەكی ئەم ناوچەیە بەڕێوە دەچێت، گرژیيەكی سەرباری دروستكردووە. گرنگترین هۆكارەكانی ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم چەند خاڵەدا كورت بكەینەوە:
1. گرنگیی ستراتیژی ئەم ناوچەیە و پەیوەست بوونی بە بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی وڵاتانی زلهێزی جیهان و هەوڵیان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە و رێڕەوە دەریاییە گرنگەكانی ئەم ناوچەیە.
2. ململانێی نێوان زلهێزەكانی جیهان و ململانێی هێزە ئیقلیمیەكان لەگەڵ یەكتری و هەوڵیان بۆ فراوانكردنی هەژموونیان لەم ناوچەیە و بەردەوامی بەریەككەوتنی ئەم هەژموونانە لەگەڵ یەكتری.
3. گرفتی جۆراوجۆری نێوان دەوڵەت و سیستەمە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیە لەگەڵ یەكتری و بەڕێوەچوونی زیاتر لە (10) شەڕی خوێناوی لە ماوەی (65) ساڵی رابردوو.
4. ململانێی بەردەوام و درێژخایەنی نێوان وڵاتانی عەرەب و ئیسرائیل و دەرهاویشتەكانی، هەروەها ململانێی ئێران و ئیسرائیل و ئێران و وڵاتانی عەرەبی.
5. جیاوازی نێوان نەتەوە و ئایین و مەزهەبەكان و بەریەككەوتنی بەردەوامیان لەگەڵ یەكتری، بە تایبەتی مەیلی ئیسلامی سیاسی بە هەردوو مەزهەبەكەی بۆ خۆزاڵكردن.
6. گرفتی ئاو و سەرچاوەكانی ئاوی شیرین و جیاوازی لەنێوان وڵاتانی سەرچاوە و وڵاتانی رێژراو.
7. بڵاوبوونەوەی توندڕەوی و تیرۆر و تۆقاندن و میلیشیای چەكداری جۆراوجۆر و بوونی ئیرادەی چەند بارە بۆ ئەنجامدانەوەی جینۆساید و كۆمەڵكوژی.
8. كێشەی سیستەمە سیاسیەكان و نەبوونی دیموكراسی و شكستهێنانی سیستەمی حوكمڕانیی هەندێك لە وڵاتان و بوونیان بە دەوڵەتی فاشیل و گۆڕانیان بۆ مەیدانی جەنگ.
ململانێی زلهێزەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
لە سەدەی رابردوودا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكێك بوو لە گۆڕەپانە كراوەكانی ململانێی نێوان دوو جەمسەرەكەی دنیا، لە ئێستادا ململانێ و هەوڵی فراوانبوونی هەژموونی زلهێزەكان لەم ناوچەیە لەئاستی جیاجیادایە، ئەو زلهێزانەی جیهان كە لە ئێستادا لەم ناوچەیەدا رۆڵ دەبینن، بریتین لە (ویلایەتە یەگكرتووەكانی ئەمریكا، وڵاتانی ئەوروپا، رووسیا)، چاوەڕێ دەكرێت لە داهاتوودا (چین و هیند) رۆڵی زیاتر بگێڕن. ئەم وڵاتانە هەریەكە بە جۆرێك و بە شێوەیك لەم ناوچەیە رۆڵیان هەیە و كار بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆیان دەكەن. بەڵام لە هەمووان بەهێزتر و كاریگەرتر لەسەر رەوشی ناوچەكە و تەنانەت ئایندەی ناوچەكەش بریتییە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
ئەمریكا (3) سێ بەرژەوەندی ستراتیژی درێژمەودای لە ناوچەكە هەیە كە دەستبەرداریان نابێت و بریتین لە (وزە، پاراستنی ئیسرائیل، هەڕەشە توندڕەوی و تیرۆریستییەكان كە هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا).
بۆ پاراستنی ئەم سێ بەرژەوەندییەش ئەمریكا پارێزگاری لە بوونی سەربازی خۆی لە ناوچەكە و لە هاوپەیمانێتییەكانی دەكات و بوار نادات كە هیچ زلهێز و هێزێكی هەرێمیی هاوبەشی بكات، چونكە بابەتەكە بریتییە لە كۆنتڕۆڵكردنی وزە و رۆیشتنی لەم ناوچەیەوە بۆ جیهان، كە ئەمریكا بە هیچ جۆرێك دەستبەرداری ئەم باڵادەستییەی لەم ناوچەیە نابێت.
ئەوروپا و رووسیا و چین و هیند رۆڵی گەشەكردوویان هەیە لەم ناوچەیە، بەڵام هیچ كامیان ناتوانن كێبەڕكێ و ركابەری رۆڵی ئەمریكا بكەن لەم ناوچەیە و حەزیش ناكەن بیكەن، چونكە لە سایەی ئەركی گرانی پاراستنی ناوچەكە لە لایەن ئەمریكاوە، ئەوان بە ئاسانی و بێ هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی لە رۆیشتنی بێ كێشەی وزە لەم ناوچەیە سوودمەندن. ئەمە جگە لەوەی كە ئەم وڵاتانە بەرژەوەندیی هاوبەشیش كۆیان دەكاتەوە، كە گرنگترینیان متمانەكردنیانە لەسەر سەرچاوەكانی وزەی ئەم ناوچەیە، هەروەها توندڕەوی ئیسلامی بە هەڕەشە بۆ سەر خۆیان دەزانن و پێویستیان بە هاوكاری یەكتری هەیە.
كوردستان لە كوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ململانێكانیدایە؟
ئەگەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جەرگەی نەخشەی جیهانی گرتبێت، ئەوا كوردستانیش جەرگەی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووە. یان بە واتایەكی تر دەتوانین بڵێین كە كوردستان لە ناو جەرگەی نەخشەی جیۆسیاسی جیهاندایە، هەر ئەوەش یەكێك بووە لەو هۆكارانەی كە كوردستان پێیەوە دوچاری دابەشبوون هاتووە.
هەموو گرنگییەكانی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەن بە شێوەیەك لە شێوەكان لە كوردستانیش بوونیان هەیە، هەر لە گرنگی جوگرافی، تۆبۆگرافی، دەوڵەمەندی ئابووری و بوونی سەرچاوە سرووشتییەكان و نەوت و گاز، بوونی ئاوی شیرین و سەرچاوە ئاوییەكان، هەروەها دەوڵەمەندی كەلتووری پێكەوەژیانی نەتەوەیی و ئایینی نێو پێكهاتەكانی.
لە دوای شەڕی(داعش) و دروستبوونی هاوپەیمانی نێودەڵەتی دژی داعش، كوردستان بە سەرۆكایەتی سەرۆك بارزانی بووە بەشێكی كارای ئەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییە و پێشمەرگە بووە هێزی سەرەكی و ئەفسانە شكێنی تیرۆریستانی داعش.
ئێستا لە ناوچەكە كۆمەڵێك ململانێ و هاوپەیمانی بەڕێوەدەچن كە بە شێوەیەك لە شێوەكان، كاریگەری راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان لەسەر كوردستان هەیە. بەتایبەتی لە رووی ئابووری و سەقامگیری.
ئەوەی گرنگە ستراتیژیی كوردستان كە سەرۆك بارزانی كاری بۆ دەكات و پەیڕەوی لێ دەكات، سەرەڕای هەموو لەمپەر و بەربەستەكان ئەوەیە كە:
1. بەرژەوەندی كوردستان و خەڵكەكەی لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەكانەوەیە.
2. كوردستان نابێتە لایەنگیری هیچ هێزێكی هەرێمی لە دژی هیچ هێزێكی تر و ماوە نادرێت خاكی كوردستان ببێتە مەیدانی یەكلاكردنەوەی حسایاتی لایەنەكان.
3. كوردستان لە ریزی هاوپەیمانی نێودەوڵەتییە لە شەڕی دژی داعشدا، پێشمەرگەش ئامادەیە كە هاوكاری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بكات بۆ تێكشكاندنی داعش.
4. تەبایی و ئاشتی ناوخۆیی نێو هێزە سیاسییە بەرپرسیارەكان لە كوردستان گەرەنتیی دەستكەوتی باشتر و گەورەترە.
ئایندە بەرەو كوێیە؟
گەرمی و ئاڵۆزیی رووداوەكان و زۆریی وردەكاری و بەیەكداچوونی بەرژەوەندییەكان، هەندێ جار جۆرێك لە ترس و دڵەڕاوكێ دروست دەكەن، بەڵام بە وردبوونەوە لە هێڵە گشتییەكان و ئەو ئاراستەیەی كە جیهانی دیموكراتی گرتوویەتیە بەر و ئەو شوێنەی كە كوردستان هەڵیبژاردووە، جێی ئومێد و گەشبینییە، چونكە ئادگارەكانی داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەكە وردە وردە بەدیار دەكەون، تا ئێستاش كوردستان كارەكتەرێكی ئەكتیڤە و ئاراستەیەكی راستی هەیە. تیرۆر و تیرۆرستان لە جیهانی ئەمڕۆی مرۆڤایەتی شوێنیان نییە و دەبێت لەناو ببرێن، لەم هاوكێشەیەش كوردستان سەرمەشقە و قوربانی داوە، لەجیاتی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی شەڕی دەستەویەخەی تیرۆر دەكات. ململانێ هەرێمی و ناوچەییەكان بە هەرشێوەیەك بن، مەوقعی كوردستان لە چوارچێوەی هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییە گەورەكەی جیهانی دیموكراتیدایە. نموونەی لێبووردەیی و پێكەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی و پاراستنی مافی نەتەوە و ئایین و مەزهەبەكان و بوونی كوردستان بە پەناگەی ئارامی ئاوارەكان، جێی بایەخی جیهانە و كوردستانی وەك سیمبولێك لێكردووە لە ناوچەكە كە شایەنی رێزگرتن و پارێزگاری لێكردنی نێودەوڵەتییە. هەروەها سەرۆكێكی شارەزا و لێهاتوومان هەیە كە جێی باوەڕی ناوخۆیی و جیهانە و دەتوانێت ئەم قۆناغە هەستیارە بە سەركەوتوویی دەرباز بكات. بۆیە سەرەڕای ئاڵۆزییەكان، گرفتەكان، كێشەكان و ئەو ماوەیە كە یەكلاكردنەوەی ململانێكان و بەرژەوەندییەكان لەسەر زەوی دەیخوازێت، بەڵام دەتوانین ئایندەیەكی گەش لە ئاسۆ ببینین، ئەو ئایندەیەش پێویستی بە یەكڕیزی و تەبایی و هەوڵ و خۆڕاگریی خەڵكی كوردستان بۆ گەیشتن بە ئاكامی سەركەوتوو و ئامانجەكانی هەیە.