هەرێم لە ناو تەنگەژەی چارەنووسی (نا) دیار
د. سەردار موسی شەریف سندی
ئەم پوختەیەی سەرەوە پەنجەرەیەكی بەهێزە بۆ كورد لە رووی وێناكردن، تێگەیشتنی كاریگەری بڕیارەكان لەسەر گۆڕانكاریەكانی سیاسی و جیۆپۆلیتیكی هەرێمایەتی لە لایەك، لە لای دیكەوە، بەهێزبۆونی پێگەی كورد و قبۆڵكردنی كورد وەكو ئەكتەرێكی حیساب بۆ كراو لە لایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی رۆژهەڵاتەوە. لە راستی ئەمەمان بۆ وێنا دەكات، دەوڵەتی كوردی دروستبۆتەوەو دانیشی پێدانراوە، بەڵام، كورد گیری خواردۆتەوە لە بڕیاردان و خۆیەكلایكردن، ئەمەش هۆكاری خۆی هەیەو گرێدراو نییە بە تەحەفوزەكانی كوردەوە. بەڵكو گرێدراوی كەشوهەوای سیاسی ناوخۆی هەرێمی كوردستان و هەروەها مانەوەی بەشێكی خاكی كوردستان لە ژێر دەستی داعش. رێككەوتن و بڕیاردان لەم ساتەوەختەی هەستیار پێویستی بە هەڵسەنگاندنە، خۆیندنەوەی فاكتەرە خاوەن كاریگەرییەكانە لەسەر بڕیارێكی لەو چەشنەی سەركردایەتی كورد. ئەمە بێجگە لەوەی بڕیاردەرانی كورد هەست بە بەرپرسیارێتی دەكەن بەرامبەر بە نەتەوەی كورد.
سەرەرای راستی سەرەوە، بەڵام گرینگە كورد ستراتیژییەكی مێتودی لەبەر دەست ئامادەكراوی هەبێت بۆ قۆناخی دوای داعش، كە یەكێك لە هەرە گەورە بەرپرسیارەتی سەركردایەتی سیاسی كورد دەبێت. رووداوی پاریس بووەتە هۆی كارتێكردنێكی گەورە لە سەر بڕیاردەرانی سیاسی وڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپا بە تایبەتی ئەڵمانیا، فەرەنسا و بەریتانیا بۆ بەشدارییەكی چالاكتر لە شەڕی دژی داعش. هاوتەریب خستنەخوارەوەی فڕۆكەی رووسیا لەلایەن توركیا دەكرێت وەكو كردارێك بێت كە یەكەم توركیا لە گۆشەگیری سیاسی وەدەرهێنێت، دووەم، كێشەكە بكاتە" ناكۆكی ناتۆ- رووسیا" لەوەی توركیا- رووسیا. بەڵام، كاردانەوەی رووسیا هەلێكی وەهای بۆ توركیا نەڕەخساند. لە لایەكی دیكەوە كورد لە سوریا و عێراق لە ئێستادا پێوەندییەكی باشیان هەیە، هەم لەگەڵ ئەمریكاو هەمیش لەگەڵ رووسیا، بە تایبەتی بڕیاری ئەمریكا لە رەوانەكردنی هێزو دروستكردنی بنكەی لەشكری لە رۆژئاڤای كوردستان گرینگی خۆی هەیە. هاوتەریب سەردانی سەرۆكی هەرێم، رێزدار مسعود بارزانی بۆ سعودییەو پێشەوازی گەرموگوڕی شای سعودی، بۆ خۆی ئاماژەیەكی روونە سعودیە حیساب بۆ هەرێمی كوردستان و پێگەكەی دەكات لە كایەی سیاسی و ستراتیژی یەكانی ناوچەكە. هەرچەندە ئەم هەڵسوكەوتەی سعودی زۆریش بەدڵی بەغداو هاوپەیمانەكانی نییە، بەڵام چار چییە؟
هەڵسوكەوتە نەگۆڕەكانی رابردوو ئێستای حكومەتی عێراق بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان، دەستكەوتەكانی هێزی پێشمەرگە لە شەڕی داعش و ئازاد كردنی خاكی كوردستان بە خوێنی سووری رۆڵەی گەلەكەمان، و بڵندبوونی دەنگی پێویستی بە هەبوونی دەوڵەتی كوردی لەسەر ئاستی جیهان زۆرتر ئاشكرا دەبێت. دانپێدانانی گەورە بەرپرسانی سیاسی و بڕیاردەری پێشووی وڵاتانی وەكو ئەمریكا، بەریتانیا و فەرەنسا شتێكی جیاوازمان پێ ناڵێت: هەڵكەندنی گۆڕی پەیماننامەی سایكس ـ پیكۆ جێبەجێكردنی پلانی كۆتایی هاتنی ئەم پەیماننامەیە بە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی، وەكو غەدرێكی 100 ساڵەی ئەم دەوڵەتانە لە گەلی كوردیش ئاماژە پێكراوە. شاراوە نییە ئێستا كار لەسەر ئامادەكردنی میكانیزمەكانی جێبەجێكردنی رێككەوتنامەكە لەپشت دەرگا داخراوەكان دەكرێت."رێككەوتننامەی دایتون"مۆدێلێكی بەرچاوو ئاماژەپێكراوە، كە كۆتایی بە قەیرانی یوگوسلاڤیای هێنا، ئاڵتەرناتیڤ، پەیرەوكردنی ستراتیژی قۆناخ بە قۆناخی گۆڕینی ستراكتۆری دەسەڵاتی سیاسی لە رێگای دروستكردنی سنووری ناوخۆی[سیستەمی فیدرالی و كۆنفیدراڵی] وەكو دانپێنان بە خواستەكانی نەتەوەكانی پێكهاتەی دەوڵەتە ئاماژە پێكراوەكان. ئەمەیان رەنگە باشترین رێگا بێت، بەڵام تەجروبەی فیدرالی عێراق بێجگە لە شكست و ماڵوێرانی دەرئەنجامێكی دیكەی لێ سەوز نەبۆتەوە. بۆیە، كۆنفیدرالی لە قۆناخی ئێستا دەروازەیەكی ئەرێنی دەبینرێت بۆ كۆتایی هێنان بە قەیرانەكانی رۆژهەڵات. شتێكی شاراوە نییە كە دابەشبوونی ئەم دوو دەوڵەتە بۆتە ئەمری واقیع و ئەمەش پێوەندیدارە بە هەڵسوكەوتی هێزە وروژێنەرەكانی ناوخۆ كە بە داینامیكی سیاسی و كومەڵایەتی ناسراون، تەنازول لە بەرژەوەندی سیاسی و نەتەوەیی لە بەرامبەر یەكتر ناكەن. لە عێراق باشترین دەرفەت بۆ كورد رەخساوە. بۆیە:
سەروەری هاوبەش ئەو پرۆسەیە سیاسی و یاساییەیە كە بۆ كورد وەكو قۆناغی كۆنفیدرالی هەژماردەكرێت. كاركردنی كورد لەسەر دابەشكردنی "سەروەری sovereignty " دەبێت یەكێك لە ئەولەویاتەكانی سەرۆكی هەرێم وحكومەتی هەرێمی كوردستان بێت، ئەویش لە دوای رزگاركردنی خاكی كوردستان. پرۆژەی كونفیدرالی دەبێت بە رێگای سوود وەرگرتن لە پێوەرە نێودەوڵەتیەكان یەكلایی بكرێتەوە: واتە ریفراندۆم و گشتپرسی لە هەرێمی كوردستان رێكخراو لە لایەن دامودەزگا شەرعییەكانی هەرێم، كە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی چاودێر بێت. ئەمە لە كاتێكدایە نابێت هەرێم چاوەڕوانی رەزامەندی بەغدا بێت لەم روویەوە. بۆ ئەم مەبەستەش گرینگە هەرێم چاویلكەیەكی ریالیستانە لەبەرچاو بكات، واتە ئەو خاكەی كوردستان كە لە ژێر دەستی داعشە لەسەر دەستی هێزی پێشمەرگە رزگار دەكرێت، سەروەریەكەی بۆ هەرێمی كودستان دەگەڕێتەوە، وەكو بەشێك لە خاك و سنووری دەسەڵاتداری سیاسی هەرێمی كوردستان دێتەهەژماركردن. گشتپرسی و ریفراندۆم كۆتایی بە بگرەو بێنەی سیاسی و یاسایی مادەی 140ی یاسایی عێراقی ساڵی 2005 دەهێنێت. خاكێك لە رێگای شەڕو بە بەخشینی خۆین هاتبێتە وەرگرتن مایەی دانوستاندن نییە"دەڵێن سنوور ئەو شوێنەیە كە خوێنی لەشكەر لەسەری رژاوە. ئەمە خاكی كوردستانەو بۆ رزگاركردنی ئەم خاكەش گەنجانی هەرێم خوێنی خۆیان بەخشیوە.
شك لەوەدانییە كورد دەبێت یەكەمجار خۆی لەگەڵ عێراق یەكلایی بكاتەوە، ئەوەی ئێستا لە بەرچاوە گرێدراوی گۆڕانكاریەكانی كێشەی سوریاو هێزە بەرهەڵستكارەكانی رژێمی ئەسەدو تەنسیق و رێككەوتنی هاوپەیمانین و پشتگیرانی رژێمی ئەسەدە بۆ رێككەوتن سەبارەت بە پرۆسەی سیاسی داهاتووی سوریا.بەغدا شتێكی لە ناو دەستی خۆی نەهێشتۆتەوە بۆ دانوستاندنەكانی داهاتوو تا كورد باوەڕی پێ بكات. لە دوای ساڵی 2007ەوە هەموو پێنگاوەكانی بەغدا بریتیە لە دژایەتیكردنی كورد بە هەموو شێوەیەك بە تایبەتی بڕینی بودجە، مەلەفی نەوت، بودجەی پێشمەرگە، مادەی 140 و تاد. ئەمانە چیمان پێدەڵێن؟ پێویستیمان بە خوێندنەوەی لاپەرەیەكی مێژوویی هەیە، واتە بە رەچاوكردنی پرۆسەی مێژووی كونفرانس و كۆنگرەكانی بەیروت، لەندەن و مەسیف سەڵاحەدینی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی عێراق ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە، عەرەب باوەڕی بە بە مافەكانی كورد لە عێراق دا نییە، نییەتی و ناشی بێت. بڕیاری قبوڵكردنی مافی فیدرالی بابەتێك نەبوو بە خواستیان بێت.
لە شەڕی 1100 كیلۆمەتری هێزەكانی پێشمەرگە لە بەرامبەر داعش، پێشمەرگە نەك تەنیا وەكو كاریگەرترین هێز تواناكانی خۆی سەلماند، بەڵكو بۆوە بە سیمبۆلێكی خۆراگیری و ناسنامەی نەتەوەی كوردی لە سەر ئاستی جیهان. بێجگە لەمە توانیویەتی ببێتە بەفاكتەری دروستكردنی هاوسەنگی هێزە لە ناو بەینی بەغداو هەولێر. ئەم گۆڕانكاری مەیدانی و پاڵنەرە سیاسیەكان هۆكاری بەرزكردنەوەی ئاڵای سەربەخۆیین لە لایەن سەركردایەتی سیاسی كوردەوە. لە كاتێك كەشوهەوای ناوخۆی هەرێم لەم ساتەوەختە زۆر حەساسەدا جۆرە شڵەژاوییەكی پێوەدیارە، هەوڵەكانی كورد بۆ بەرزراگرتن و شەكاوەهێشتنەوەی ئاڵای سەربەخۆی لە هەموو كاتێك زۆرتر دەرگای یەكڕێزی و لێكتێگەیشتن بۆ چارەسەری كێشە سیاسیەكانی ناوخۆی هەرێم لێدەكاتەوە. لەسەر ئاستی هەرێمایەتی، كورد لە سەر دوڕیانێكی چارەنووسسازی هەڵبژاردنی هاوپەیمانێكی راستەقینەیە، كە لەم رێگایەوە بتوانێت دەستكەوتەكان بپارێزێت و مێژووی نووسین و رێككەوتنی پەیماننامەكانی سێڤەر، لۆزان و رێككەوتنی زلهێزەكان و هێزە هەرێمایەتیەكان بۆ لەناو بردنی كۆماری مەهابادو پەیماننامەی شوومی ساڵی 1975 ئەلجەزائێر دووبارە نەبنەوە.
وەكو كۆكەرەوە، ئێستا ئەركی سەرشانی سەرۆكی هەرێم سەرەڕای تەحەدیاتەكانی سیاسی ناوخۆی هەرێم گرانتر بۆتەوە، سەرۆكی هەرێم هەستبەم بابەتە دەكات. سەركردایەتی سیاسی لایەنەكانی هەرێمی كوردستان و بە گشتی كوردستانیش، پێویستیان بەوە هەیە هەست بە بەرپرسیارێتی و تێگەیشتن لە دۆخە نالەبارەكە بكەن، هەوڵی دروستكردن و بونیاتنانەوەی تێگەیشتنێكی گشتی سیاسی و كومەڵایەتی لەم روویەوە بدرێت. هاودەنگ و رەنگ بوون یان نەبوون لەگەڵ بیروباوەڕی سەرۆكی هەرێم، بە دیتنی من لەم قۆناخە دەبێت وەلابنرێت چونكە دۆخەكە نەگونجاوە. ئەگەر بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە راپەڕاندنی ئەركی سەرشانی خۆیان كەمتەرخەمییان نواندووە، كە منیش لەگەڵ ئەم بیرۆكەیەدام، نابێت ئەم بابەتە ببێتە كرۆكی ئەم قۆناخە چارەنووسسازەو لە كاتێكدا دەبێت لە شەڕی دژی داعش ئەم دەرفەتە بە سەرۆك بدرێت ئەركی سەرشانی خۆی لە پێناو بەرژەوەندی گەلی كورد جێبەجێ بكات، بێ دروستكردنی ئاستەنگە جیاوازەكان.
پسپوری لە بواری دیپلوماسی و سیاسەتی دەرەوە تایبەت بە گوڵان نووسیویەتی
