ژیانی گوند و شار جیاوازی هەیە، خەبات و پێشمەرگایەتی و ئۆپۆزسیۆن بوون، لەگەڵ دەوڵەتداری و بەدامەزراوەیی دەزگاكان جیاوازی گەورەتری هەیە. گوند بە تێگەیشتنی خۆمانە و لە وڵاتی خۆمان واتە كۆمەڵە خێزانێكی سنووردار وە گەورەترین گوندی ئەم كوردستانە لە كاتی ئاوەدانی و پێشی چۆڵكردنی گوندەكان لە (١٠٠- ١٦٠) ماڵ تێپەڕی نەدەكرد، دوای ڕاپەرین چەندین گوندی لەو قەبارەیە و كەمتر كران بە (ناحیە) گوایە قەبارەیەكی گەورە و ناوچەیەكی كارگێڕی فراوان دەكرێت بخرێتە سەر ئەو ناحییانە. هەمووشمان دەزانین كە لە گوندێكی بچووك خەڵكەكە هەم ژیانی سادەی دەبێت، هەم هەمووشی یەكتر دەناسن و كوێخا دێیەك، براگەورەیەك، چەند ریشسپیەك، دەتوانن هەموو كارەكان بەڕێوەببەن. (زۆر جار خەڵكی دێیەكە هەموویان خزمن، یاخود یەك عەشیرەتن، یان ساڵانێك لەو شوێنە ژیاون بە ژن و ژنخوازی هەموویان بوون بە خزم و كەسی یەكتر)و ئاسان دەتوانرێت ئیدارەی بدرێت و گرفتەكان كۆنتڕۆڵكردنیان دەوڵەت و یاسا و پۆلیس و ڕێكخستنی فراوانی ناوێ و ئاڵۆز نییە، بەڵام كە گوند بوو بە شار و شاریش گەورە بوو، ئەوە ناتوانرێت بە یاسای گوند بەڕێوە ببرێت، لەبەر ئەوەی گرفتەكان زیاتر دەبن، ئاڵۆزییەكان دەچنە قۆناغێك كە دەبێ دەزگای حكومەتی بەتوانا و یاسای گشتی و (یەكسانی) لە جێبەجێكردنی یاساكان لە لایەن دەزگاكانەوە پەیڕەو بكرێت. خەباتی خەڵكی كوردستانیش ساڵانێكی زۆری خایاندووە و كۆمەڵێك خەڵكی دڵسۆز كە بەشدارییان لە شۆڕش و خەبات و كوردایەتی كردووە، لەلایەك ڕۆحی نەتەوایەتی و لە لایەكی تریش بیروباوەڕی حیزبایەتی وایكردووە كە كۆمەڵێك لە پێوەندیی كۆمەڵایەتی ئایدیۆلۆجی و..تاد دروست ببێت لە نێوان ئەم خەڵكە و ئیلتزامی ئەخلاقی وا دروست دەبێت لە نێوانیان كە ئەستەم دەبێت دوای سەركەوتنی ئەم شۆڕشە و گەیشتن بە دەسەڵات، بتوانن لێپێچینەوە لە یەكتر بكەن، سەرەڕای ئەمەش بە درێژایی شۆڕشی كوردی دانیشتووانی گوندەكان و ڕێكخستنەكانی شارەكان كۆمەكبەخش و هاوكاری ساڵانی خەبات و تێكۆشان بوون و سەدان هاووڵاتی لەسەر یەك هاوكاری، یان یەك نامە بردن، گیانیان لەدەست داوە، هەزاران پێشمەرگەی قارەمان شەهید بوون و سەدان سەركردەی مەیدانی و بەرپرس لەم كوردستانە لە ژێر فەرماندەییان خۆیان و هەزاران ڕۆڵەی خەباتگێڕ شەهیدبوون. بۆیە ئەم پێوەندییە سۆزدارییە و ئەم ئیلتزامانەی كە دروست بووە لە نێوان بەرپرسانی خەبات و شۆڕش و حیزبەكان، زۆربەی هەرە زۆری حیزبەكانی سەرگۆڕەپانی خەبات و شۆڕش و ئۆپۆزسیۆن دروستی كردوون. واتە ئەو حیزبانە لە ئەنجامی خەباتی مەدەنی دروست نەبوون. ئەمانەی سەرەوەی ئەم بابەتە لەگەڵ ئەوەی كە دەیان ئۆردوگای تری كوردستان و گەڕەكەكانی شارەكان لە ئەنجامی بەزۆر راگوێزانی گوندەكان و دروستكردنی ئەم ئۆردوگا زۆرەملێیانە و كۆچی ناسروشتی خەڵكی گوندەكان بۆ شارەكان و گەورەبوونی خێرای شارەكان و ( تێكچوونی سیستەمی بەڕێوەبردنی سروشتی) دروست بوون. شێوازی بەڕێوەبردن و حوكمڕانیكردنی وڵات وەك بەڕێوەبردنی شۆڕش و ژیانی لادێ گوزەران و حوكمڕانی وڵاتی شێواندووە و بە هیچ وڵاتێك ناچین. سروشتی مرۆڤ وایە كە ماوەیەك هەوڵیدا بەربەرەكانێی دیاردەیەك بكات، بەڵام پێی نەكرا، یاخود نەیتوانی بیگۆڕێت ئەوا، خۆیشی هەوڵی بەدەستهێنانی دەدات و خۆی لەگەڵ شتە ناڕاست و شێواوەكان دەگونجێنێ.
بۆ سەلماندنی ڕاستییەكانی ناو ئەم بابەتەش چەندین نموونەی زیندوو باس دەكەم:-
1. زەوی دابەشكردنی كوردستان هەموو پێوەرەكانی دنیای تێپەڕكردووە، بەڵام بەگشتی خەڵكی پێویست و بە (یەكسانی ) نییە و نەكراوە.
2. هەموو خەڵكی لادێیەكان كراون بە پۆلیس (پێشمەرگە ) و مووچەخۆر.
3. هەزاران خەڵك دوو مووچەی هەیە، كەس تا ئێستا جورئەتی بنبڕكردنی نییە.
4. هەزاران كەس كە هێشتا گەنجن و توانای هەموو كارێكیان هەیە لەو بوارانەی كە دەتوانن بیكەن، بەڵام خانەنشین كراون.
5. ساڵانێكە كێبڕكێی وەرگرتنی بڕوانامە و تەواوكردنی زانكۆیە لەلایەن خەڵكەوە، بۆیە سوپایەك لە بڕوانامەداری بێتوانای بێكارمان دروست كردووە. (خەریكە حكومەت تووشی قەیرانی مەترسیدار دەبێت).
6. سەدان ملیار دینار بە جۆرەها قەرز دراوەتە خەڵك، بەڵام ئایندەی ئەم داهاتە گشتییانە (چەند بەرپرسێكی بە ژمارە كەم بڕیارەكانیان داوە) .
7. تاكو ئێستا یاسا و حكومەت بەدەست خەڵكی دەستڕۆیشتووە گیرۆدە بووە، واتە بە هیچ شێوەیەك یاسا سەروەر نییە.
8. زۆربەی كارەكان لەم وڵاتە (دامەزراندن، كۆمپانیا دروستكردن، زەوی وەرگرتن، بوون بە بەرپرس، پلەی سەربازی وەرگرتن و .. تاد) بە كێبڕكێی توانا و بە یەكسانی ئەنجام نەدراون.
9. سەدان كەس بە پلەی وەزیر و وەكیل و ڕاوێژكار و بەڕێوبەری گشتی خانەنشین كراون .
10. مووچەی شەهیدانی سەنگەر و هاووڵاتی و پێشمەرگە بە شێوازی عەجیب و غەریب دانراوە و بە میزاج كراون و ناڕوونی و ناعەدالەتی لە بڕەكان هەیە .
11. تا ئێستاش حیزبەكان (مەكتەبی كاروباری كۆمەڵایەتییان) هەیە و لە زۆر ناوچە و شارۆچكە حوكمی عەشایری جێگەی یاسای گرتۆتەوە.
12. لە كۆتایی (٢٣) یەمین ساڵی حوكمڕانی كوردی (تەجاوزی) سەر زەوی و دام و دەزگاكانی دەوڵەت وەك دوای ڕاپەڕینە، ئەگەر بە وردی بەدواداچوونی بۆ بكەی و بەراوردی واقعی ژیان و گوزەرانی خەڵكەكەی بكەین.
13. پرۆسەی لێپێچینەوە و سزای لە یاسالادان ئەوەندە بێهێزە، تەنیا بۆ خەڵكی هەژار و بێ پشت و بێ دەسەڵاتەكانە.
14. بەگشتی دەزگاكانی دەوڵەت وەك پۆلیس و پاسەوان و پاسەوانی هەیبەتی نەماوە، كە ئەوان دەزگای دەوڵەتین و هێزی دەوڵەت دەبوایە بەرجەستە بێت لەوان.
15. نادامەزراوەیی و بێدەسەڵاتی دەوڵەت و (مەحسوبیەت و مەنسوبیەت) لەوەوە دیارە (١٠) ساڵە لەم وڵاتە باسی تەجاوزی زەوی و كارەبا و ئاو و بێ مۆڵەتی شۆفێری دەكرێت، بەڵام هەر زیاد دەكات و بنبڕناكرێت.
ئەمانە هەمووی مانا و واتای ئەوەیە كە دەوڵەتداری بە عاتیفە و خزمایەتی و خێڵایەتی و حیزبایەتی تەسك بەڕێوە ناچێت.
بەشێكی هەرە زۆری ئەم دیاردانەی كە من ریزم كردوون و خۆشیان هەن، ڕۆژانە بە بەرچاوی خەڵكەوە ڕوو دەدەن و دەبیندرێن. بۆیە پایەیەكی گرنگی پرۆسەی چاكسازی ئەوەیە دادگاكان چالاك بكرێن و دەزگاكانی پۆلیس و پۆلیسی هاتووچۆ و پاسەوانی بە فعلی بە كارەكانی خۆیان هەڵسن و هەیبەت و توانستیان هەبێ خزمەتگوزارییە گشتییەكان مافی گشتین و بگەڕێنەوە سەر ڕێرەوی ڕاستی خۆیان و (تجاوز) لە كەس قبووڵ نەكرێت، لە هەر پۆست و پایەك بێت.
بەڵێ بۆ دەوڵەتداری و بە دامەزراوەیی و سەروەری یاسا، نەخێر بۆ پێچەوانەكەی و دۆخی ئێستا.

*سەرۆكی زانكۆی كۆیە