هەر كاتێك قەیرانێك دەقەومێت یان هەلومەرج و دۆخێكی لەناكاو دێتەپێشەوەو پرۆسەی سیاسیی لەق دەبێت، یان ڕێگەكانی لێكتێگەیشتنی نێوان پێكهاتە سیاسیەكانی عیراق بە بنبەست دەگات، دەبێتە هەڵڵاو دەنگ بەرزدەبێتەوە بۆ زەڕووڕەتی هەمواركردنەوەی دەستووری هەمیشەیی عیراق.
هەموو هێزە سیاسیەكان داوای هەمواركردنەوەی دەكەن، وەك ئەوەی دەستوور تەنافێك بێت بۆ هەڵخستنی هەڵەكانی ڕژێمی حوكمڕانی هەر لە خزمخزمانێ و ناسیاریی تا هەڵلووشینی پارەو بەهەدەردانی سامان كە بە درێژایی ساڵانی ڕابردوو كەڵەكەبوون، وادەزانرێت بە هەمواركردنەوەی دەستوور ئیتر هەرچی چاكسازییە دەكرێن و دادپەروەری باڵ بەسەر هەموواندا دەكێشێت و ئاسایش و سەقامگیری وەدیدێت.
لێرەوە كۆمەڵێك پرسیاری گەوهەری هەن پێویستە بكرێن:
1. كێ داوای هەمواركردنەوەی دەستوور دەكات و چ ماددەیەكی دەستووری دەگرێتەوە؟
هەموو لایەنە سیاسیەكان بیرۆكەی هەمواركردن دەهێننە ئاراوە، بەبێ ئەوەی لەسەر تاكە ماددەیەكی دەستووری بۆ هەمواركردنەوەی رێكبكەون. دەستوور بریتییە لە رەنگدانەوەی ڕاوبیرو فیكرێك كە لایەنە دەسەڵاتدارەكانی ناو پرۆسەی سیاسی وەبەرهەمهێنەرین لە هاوشێوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق كە لەساڵی 2005 دانراوە، كە سروشتییە سازان و سازشی زۆری لەسەر كرابێت، تا لە بەرژەوەندی هەموو جەمسەرەكاندا بێت:
فیدراڵی و ئیعترافكردن بە كوردستان وەك هەرێمێكی فیدراڵیی كە دامودەزگای دەستووریی هەیە لەساڵی 1992وە، یاخود ئیعترافكردن بە پارێزگاكان بەپێی ئەو پلەبەندییە فراوانەی لە نامەركەزیەتدا هەیە، بەتایبەتی بۆ (كەركوك سەبارەت بەكورد)، یا دەسەڵاتە فراوانەكانی سەرۆكی حكومەت (سەبارەت بەشیعە)، یا هەندێك دەستكەوتی رۆشنبیری و كارگێڕیی (سەبارەت بە كەمینە مەسیحی و ئێزیدییەكان)، بەڵام لایەنێك كە لەپاش رووخانی رژێمی بەعسەوە زۆر زەرەرمەند بووە لە دوای 2003 وە، هیچ گەرەنتیەكی بەدەست نەهێناوە، لایەنی عەرەبی سوننەیە، كۆمەڵێك بەربەستی دەستووری و یاسایی هاتوونەتە پێشێ، هەموویان لەسەر بنەڕەتی پاكسازیكردن لەدامودەزگاكانی رەمزانی رژێمی پێشوو داڕێژراونەتەوە ئەویش لەرێگەی دەستەی دادپەروەری و یەكسانی یا دەستەی ڕیشەكێشكردنی بەعسییەكان، یا لەچوارچێوەی یاسای تیرۆردا كە هەمیشە سزای توندی ئاڕاستەی سوننەكان كردووەتەوە، بەتایبەت بەپێی ئەحكامەكانی ماددەی 4.
2. چۆن دەكرێت دەنگ بەهەمواركردنەوەی دەستوورێك بدرێت لەكاتێكدا سێ یەكی خاكی عێراق لەژێر كۆنترۆڵی داعشدایە، سێ یەكی گەلی عێراق دەربەدەرو ئاوارەو بێ ماڵ و حاڵ بووە، چ لەناوخۆی وڵات یا لەدەرەوەی وڵاتدا، ئەم رێژەیەش پێكهاتەیەكی سەرەكیی عێراقییە كە عەرەبی سوننە و مەسیحی و ئێزیدیەكان دەگرێتەوە.
3. كورد نیگەرانن لەم چاكسازی و هەمواركردنەوانە، نیگەرانییەكەشیان پاساوی خۆی هەیە، دەكرێت ئەم نیگەرانییە كەم بكرێتەوە لە ڕێگەی تیشك خستنە سەر خاڵێكی بنەڕەتی، بەوەی كۆمەڵێك لەو پۆستانەی كە نەهێڵدراون، تەنیا تایبەت نین بە كورد، بەڵكو هەموو پێكهاتەكانی گرتۆتەوە. هەرێمی كوردستان دەكەوێتە دەرەوەی ئەو هەمواركردنە دەستوورییانە، بەپێی ماددەی 126(نابێت بە هیچ جۆرێك هەموارێكی ماددە دەستورییەكان بكرێت، كە بە شێوەیەك لە شێوەكان ببێتە هۆی ئەوەی دەسەڵاتی هەرێمەكان كەم بكاتەوە، چونكە ئەو دەسەڵاتانە ناكەونە چوارچێوەی تایبەتمەندییە حەسریەكانی دەسەڵاتی ناوەندییەوە، بەڵكو پێویستە رەزامەندیی دەسەڵاتی پەرلەمانیی هەرێمەكەی لەسەربێت، كە پابەندە بەو كارەوە یا لە ڕێگەی رەزامەندیی زۆرینەی دانیشتووانەوە ئەویش بەڕاپرسی گشتی). بەپێی ئەم ماددەیە، هەرێمی كوردستان دەتوانێت دەستكەوتەكانی ئێستای بپارێزێت و دەسەڵاتەكانیشی كەم نەبێتەوە، ئیتر نییەتی حكومەتی ناوەندی لەم چاكسازییانە هەرچییەك بێت. بەڵام نیگەرانیی راستەقینە ناكۆكییەكانی نێوان هێزە سیاسیەكانی كورد خۆیەتی، كە لەسەر بابەتەكانی ناوخۆ رێك ناكەون، گرنگترینیان مەسەلەی قەیرانی سەرۆكایەتی هەرێمە، رێكنەكەوتن لەسەر ئەم مەسەلەیە رەنگدانەوەی دەبێ لەسەر گەلی كورد، چونكە ئێستا هەمووان وەلائی خۆیان لەسەر بنەمای ئیعتباراتی حزبی داناوە. ئەمەش بە نەرێنی كار دەكاتە سەر دەنگدان و راپرسی میللیی لە بەرانبەر هەمواركردنەوەی ئەو دەستوورەیشی كە تایبەتمەندە بە دەسەڵاتەكانی هەرێم.
لەمەوە دەگەینە ئەم دەرئەنجامانەی خوارەوە :
1. ئەو ململانێیەی لەعێراقدا خوڵقاوە، ململانێیە لەنێوان هێزە توندڕەوەكان لەبەرامبەر هێزە میانڕەوەكاندا، سەركەوتنی هەر لایەكیان واتا جڵەوگرتنە دەستی دەسەڵات بۆ ئەو لایەنەیان، لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ململانێیەكە هاتۆتە سەر ئاستی شیعە بەرامبەر شیعە، نەك شیعە بەرامبەر سوننە، وەك لەساڵی 2011 هەبووە، یا شیعە بەرامبەر كورد كە تاكو ئێستاش بوونی هەیە لە هەر جیاوازیەك كە لەسەر بابەتێكی دیاریكراو دروست دەبێت، وەك كەركوك و ماددەی 140 لە دەستووردا، گرێبەستەكانی نەوت، بودجەی هەرێم و پرسی پیشمەرگەو هەندێك مەسەلەی دیكە.. چونكە حكومەتی عێراقی چاكسازییەكانی رانەگەیاند تا خۆپیشاندانەكان نەكەوتنە بەر قاپی پارێزگا شیعە نشینەكانی وەك كەربەلاو نەجەف و بەصراو شارەكانی تری كە شیعەنشینن لەكاتێكدا لەساڵی 2011 ەوە هەر خۆپیشاندانێك لەپارێزگا سوننەكان روویدەدا دەیانووت ئەوانە بەگرێگیراوو خائینن. كەواتە دەرئەنجام هەرچییەك بێت بە بەرژەوەندی شیعەدا یەكلادەبێتەوە نەك بەرژەوەندیی پێكهاتەكانی تر. خاڵی یەكلاكردنەوە یا ئەوەتا لە شانسی هێزە توندڕەوەكانە یا میانڕەوەكانە، هەردوو لاشیان ئێستا لایەنگرانی هەژموونی ئێرانن، بەڵام لە پلەی دەستێوەردان و ئاستی توندیان كەم و زۆر كەوتوون.
2. ئاستی كارایی چاكسازییە راگەیەنراوەكان كە لەلایەن عەبادیەوە باس دەكرێت، چووەتە چوارچێوەی كۆمەڵێك چاكسازیی دەستووری و كارگێڕی و یاسایی ئەمەش بەس نییە، ئەگەر نەبەسترابێتەوە بەدیاریكردنی میكانیزمی جێبەجێكردن و نەخرابێتە بواری جێبەجێكردن.
چونكە ئامانج لەم بڕیارانەی دوایی راستكردنەوەی لاسەنگی باری كۆمەڵگەیە هەروەها گواستنەوەیەتی بۆ قۆناغێكی تازە، جیاواز لەوەی پێشوو، نەك تەنیا راگەیاندن لەسەر چاكسازی و ناولێنانی وەك دەستكەوتێكی مێژوویی و هەل هەلە كێشان لە دەوری و خستنەڕووی وەك دادپەروەرییەكی حكومەتەكەی عەبادی.
3. پێویستە سیستەمی دادپەروەری چاكسازیی تێدا بكرێت چونكە ئەوەی بەرپرسیارێتی ئەم دەستكەوتە سیاسییانەی لەئەستۆیە بریتییە لە دادگا، نەبوونی دادگایەكی دادپەروەری سەربەخۆی بێلایەن، دەردێكە بوونیاتی دەوڵەت هەڵدەپاچێت، ئیتر گرنگیی یاساكان كە لە پەرلەمان دەردەچن هەرچییەك بن، یا قەبارەی بڕیارەكانی حكومەت كە دەریان دەكات هەرچەندێ گرنگ بن. هەبوونی دادگایەك كە لایەنگری دەسەڵات بێت، ملكەچ دەكات بۆ ئەو بڕیارانەی كە لە بەرژەوەندیی تاكەكەسی و هەواو هەوەس و ئارەزووی بەرپرسانەوە دەدرێن، نەك لەبەر ئەو ئیعتیباراتە دادپەروەر و یەكسانخوازانەی كەهەن، ئیعتیباراتێكی وا لەعێراقدا ڕێزلێگیراو نین و رۆڵی خۆیان بۆ پاراستنی چاكسازییەكان ناگێڕن و ناشتوانن تانە لە بڕیارەكانی حكومەت بدەن، لەكاتێكدا ئەگەر بێت و پێچەوانەی دەستوورو یاسا بن، بەهەرحاڵ لەكاتی نەبوونی دەقێكی دەستووری یا ماددەیەكی یاسایی، ئاساییە پەنا بۆ ئیجتیهادی دادوەرێك ببرێت، كە لە كاروباری یەكسانی و دادپەروەریدا قاڵبووبێتەوە، بەڵام ئەمە چۆن وەدی دەهێنرێت، ئەگەر بێتو خودی دادگا بە سیاسی كرابێت. ئەمەش وتەزایەكی بەناوبانگی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا (چەرچڵ)م وەبیر دێنێتەوە لەپاش تەواو بوونی جەنگی دووەمی جیهانی 1945 ، كاتێك ئەندامانی كابینەكەی خراپەكاریەكانی بارودۆخی بەریتانیایان بەهۆی دەركەوتەكانی جەنگەوە دەخستەڕوو، كە بەهۆیەوە ئابووری بەریتانیا داڕمابوو، گەلی ئینگلیز تێكشكابوو، چەرچڵ دەربارەی دادگای بەریتانی و چۆنیەتی بەڕێوەچوونی ئەركەكانی پرسیاری لێكردن، ئەوانیش وەڵامیان دایەوە: دادگا بەردەوامە لەسەر كاری خۆی كە كۆدەبێتەوە لە جێبەجێكردنی دادپەروەرییەكی بێگەردو بێلایەن كە هەمیشە پێی ناسراوە، چەرچڵیش پێی وتن (كەواتە بەریتانیا سەلامەتە).