پەرلەمانێك لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی
د.چواس حەسەن
رۆژی 19 ی ئاب پەرلەمانی كوردستان بە سووربوونی لەسەر گرێدانی كۆبوونەوە و پاشانیش تەواو نەبوونی نیسابی پێویست بۆ كۆبوونەوەكە و بڵاوەپێ كردنی (53) ئەندامەكەی ناو هۆڵی پەرلەمان، بە تەواوی خۆی خستە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی، یان ڕاستتر بڵێین لە پرۆسەی سیاسی هەرێمدا خۆی (ئاوت Out) كرد، ئەگەر بۆ ماوەیەكی كاتییش بێت. چونكە لە ماوەی نێوان 23 ی حوزەیران و 19 ی ئاب لە بری ئەوەی پەرلەمان ببێتە سەكۆیەك بۆ چارەكردنی كێشەكانی هەرێم و ساباتێك سەرجەم بیروبۆچوونە جیاجیاكان لە سایەیدا كۆببنەوە تا بگەنە ئەنجامێك، بەڵام بەداخەوە پەرلەمان رۆژ لە دوای رۆژ پتر دەبووە تەرەفێك لەكێشەكە و لەژێر هەژموون و كاریگەری هەندێك لە كوتلەكان، بڕیار و ڕەفتاری دژ بە كوتلەی زەرد و كوتلەی كۆتاكان و كوتلەكانی تری كە بەشداری كۆبوونەوەی 23 ی حوزەیرانیان نەكردبوو، دەردەكرد.
ئەم هەڵوێستانەی پەرلەمان و دەرەنجامەكانی كە لێی كەوتنەوە، تا ماوەیەكی زۆری داهاتوو كاریگەرییان لەسەر سەرجەم پرۆسەی سیاسی دەبێت، بۆیە دەبنە سەرچاوەی ورووژاندنی كۆمەڵێك پرسیاری وەك:
ئایا ئەم ڕۆڵەی پەرلەمان سروشتی بوو و پەرلەمان بە ئەركی سروشتی خۆی هەڵدەستا؟ یان لەو ئەركەی وەك پەرلەمانێك لە سیستەمی دیموكراسیدا لێی چاوەڕوان دەكرا، لایدا؟
بۆچی پەرلەمان وەك ئەوەی پێویست بوو ببێتە سەكۆیەك بۆ چارەكردنی پرسەكە، كەچی بووە تەرەفێكی كێشەكە و متمانەی بەشێكی زۆری كوتلە و حزبە سیاسییەكان و خەڵكی هەرێمەكەی دۆڕاند؟
ئایا پەرلەمانی كوردستان لە بەر رۆشنایی هەڵوێستەكانیدا لە پرسی سەرۆكایەتی هەرێم، گەیشتۆتە ئەو بارەی كە پێویست بە پێداچوونەوە لە ئەدا و توانا و ئەركەكانیدا بخشێندرێتەوە؟
ئایا دەكرێت لەمەودوا ئەو داوایە بە پەسند بزانین كە دەڵێت پەرلەمانی كوردستان تاكە مەرجەعی سەرجەم بڕیارەكانی هەرێمە؟
دەبێت لەمەودوا پەرلەمانی كوردستان چۆن ڕەفتار بكات تا كەموكورتییەكانی پڕبكاتەوە؟
ئەمانە كۆمەڵێك پرسیاری جددین كە پێویستە لەمەودوا ئەكادیمییەكان و ناوەندەكانی توێژینەوەی دەستووری و سیاسی و تەنانەت حزبەكان و خودی پەرلەمانیش بەدوای وەڵامەكانیدا بگەڕێن.
(1)
لە سەدەی نۆزدەدا، كە بە سەدەی سەركەوتنی دیموكراسی دەژمێردرێت لە ئەوروپادا، هەردوو چەمكی دیموكراسی و پەرلەمانی جووت ببوون. ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ ئەو ڕۆڵە مەزنەی كە پەرلەمان لە ململانێی چەسپاندنی دیموكراسیدا لەگەڵ دەسەڵاتی ڕەهای سیستەمی پادشایەتیدا بینی.
پەرلەمان داهێنراوەیەكی دەستی فەیلەسوف، یان زانایەك نییە، بەڵكو دەرەنجامی ئەزموون و مێژوویەكی درێژی ئەوروپای رۆژئاوایە. پەرلەمان بە گەلێك قۆناغدا تێپەڕیوە تا ئەوەی توانی دەسەڵات لە دەست پادشایەتییە ڕەهاكانی ئەوروپا دەربهێنێت و ببێتە سومبڵی بە دیموكراسی كردنی دەوڵەت و بە هۆیەوە پرەنسیپی سەرەكی سیستەمی دیموكراسی (گەل خاوەن سەروەرییە و سەرچاوەی دەسەڵاتەكانە) جێبەجێ بكرێت.
لەوەشەوە پەرلەمان وەك دەزگایەكی نوێنەرایەتی گەل، شان بە شانی ئەركی یاسادانان، دوو ئەركی گرنگ و گەورەی دەكەوێتە ئەستۆ، كە بریتین لە:
1) نوێنەرایەتی كردنی سەرجەم كۆمەڵگە بە شێوازێكی دروست و ڕاستگۆیانە و دادپەروەرانە.
2) ڕەخساندنی دەرفەت بۆ سەرجەم نوێنەرانی چین و توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگە لە ناو پەرلەماندا تا بەشدارییەكی تەواوی پرۆسەی سیاسی بكەن و دەرفەتی گفتوگۆ و ڕاگۆڕینەوە بۆ هەمووان بڕەخسێنێت بە مەبەستی گەیشتن بە ڕێككەوتن و لێك تێگەیشتن لە نێوان سەرجەم بۆچوون و بەرژەوەندییە جیاجیاكاندا لە پرۆسەی بڕیاردان لە سەر داهاتووی كۆمەڵگە. بە واتای ئەركێكی مەزنی پەرلەمان بریتییە لە بەدیهێنانی ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی لە نێوان سەرجەم بۆچوون و بەرژەوەندییە جیاجیاكانی كۆمەڵگە لە ڕێگەی سازدانی گفتوگۆ لە نێوان نوێنەرانی ئەو بۆچوون و بەرژەوەندییانە لەناو پەرلەماندا.
بەم هۆیەشەوە ئەوروپییەكان توانییان بە ڕێگەی پەرلەمانەكانیانەوە ئەوپەڕی تەكامولی نیشتمانی بەدی بێنن، تا ئەوەی كاتێك ویستیان سەرجەم كیشوەری ئەوروپا لە دامەزراوەیەكی سیاسیدا ڕێك بخەن (یەكێتی ئەوروپا) ئەوا بۆ یەكەم جار لەسەر ئاستی پێوەندییە نێودەوڵەتەكان، پەرلەمانێكیان دامەزراند كە ڕاستەوخۆ لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی ئەندامەوە هەڵبژێردرێت (پەرلەمانی ئەوروپی)، ئەم پەرلەمانەش رۆڵێكی زۆری هەیە لە بەدیهێنانی یەكێتی لە نێوان نزیكەی (500 ملیۆن) هاووڵاتی ئەوروپی لە زۆربەی بوارەكانی ژیاندا.
كەواتە پەرلەمان وەك دامەزراوەیەكی سیاسی وای لێ چاوەڕوان دەكرێت كە ببێتە پایەیەكی سەرەكیی دەوڵەت لە بەدیهێنانی یەكێتی نیشتمانی، لەمەشەوە ئەرك و ڕۆڵی پەرلەمان لە پرۆسەی سیاسیدا گەلێك هەستیار و گرنگە و پێویستە بە هۆشیارییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، چ لەلایەن حزبەكانەوە و چ لەلایەن ئەندامان و دەستەی سەرۆكایەتییەكەیەوە، چونكە هەڵوێست و بڕیارەكانی كاریگەرییان لەسەر دۆخی وڵات هەیە لەسەر هەر دوو ئاستی نزیك و دوور.
(2)
رۆژی 18 ی ئاب رۆژێكی زەحمەت بوو بۆ پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان. مێژوو وەها ئەو رۆژە تۆمار دەكات كە تیایدا پرۆسەی سیاسی چەند هەنگاوێك گەڕایەوە بۆ دواوە، چونكە كۆبوونەوەكانی نێوان سەرجەم حزبەكانی هەرێمی كوردستان، بە نێوانگیری وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان، مانا و دەلالەتی ئەوەیان لێ دەخوێندرایەوە كە پرۆسەی سیاسی و هەوڵەكانی سازانی نێوان حزبەكان، لەماوەی دوو مانگی ڕابردوودا، تووشی بنبەست بووبێت و گەلێك مەترسی و هەڕەشە چاوەڕوانی هەرێم بكەن.
ئەوە بۆ یەكەمین جار بوو، لە ساڵی 1998 ـەوە، لێك تێنەگیشتن و نەسازانی نێوان حزبەكان لە هەرێمی كوردستاندا، لە پرسە چارەنووسسازەكاندا، پێویستی بە نێوەندگیری دەرەكی بێت. جێی ئاماژەیە لە ساڵی 1998ـەوە جۆرێك لە لێكتێگەیشتن و متمانە لە نێوان حزبەكاندا هاتبووەدی، بە شێوەیەك جۆرێك لە ڕێسا و دابی سازان سەریان هەڵدابوو، نەیاندەهێشت پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا تووشی قەیران بێت، بەڵكو جۆرێك لە یەكڕیزی كوردیشی لە بەردەم عێراق و ناوچەكە و جیهانیش دروست كردبوو، كە ببووە مایەی وەدەستهێنانی گەلێك دەستكەوتی نەتەوەییش.
ئەو لێك تێگەیشتنانەی نێوان حزبەكان، بەتایبەتی لەنێوان دوو هێزە سەرەكییەكەی ئەو كاتەی هەرێم (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان)، هەمیشە لەلایەن پەرلەمانەوە بەرگێكی یاسایی بەبەردا دەكرا بۆ ئەوەی لەلایەن دامودەزگاكانی تری هەرێمەوە جێبەجێ بكرێن. بۆیە پەرلەمانی كوردستان ببووە پردێكی سەرەكی كە لێیەوە سازانی واقیعی نێوانی حزبەكانی دەگواستەوە بۆ چوارچێوەی یاسایی.
رۆژی 19 ی ئاب شكستێكی گەورە بوو بۆ پەرلەمانی كوردستان، بگرە هۆكاری قووڵبوونەوەی قەیرانی پرسی سەرۆكی هەرێمیش هەر دەگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردنی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ ئەو پرسەدا، چونكە پەرلەمانی كوردستان كاتێك لە ساڵی 1992 دامەزرێندرا، هەمیشە وەك دامەزراوەیەك لێی ڕوانراوە كە ڕۆڵ ببینێت لە دەربڕینی ویستی خەڵك و بەدیهێنانی ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی و گەشەكردنی كۆمەڵگەدا.
تەنانەت لە سەردەمی ڕەشی شەڕی نەگریسی ناوخۆشدا، گفتوگۆكانی نێو پەرلەمانی كوردستان ئومێدبەخش بوون بۆ هاووڵاتیانی هەرێم و تەنها پەرلەمان بوو كە تاكە هیوا بێت بۆ ئەوەی تروسكاییەك لەوسەری تۆنێلەكە بدۆزێتەوە. پەرلەمان هەمیشە ویستوویەتی لە ئاست داخوازییەكانی خەڵكدا بێت، بۆیە یاساكانی تایبەت بوون بە دامەزراندنی دامودەزگا پێویستەكان بۆ حوكمڕانی و وەدیهێنانی گەشەی ئابووری و پتەوكردنی بونیادی كۆمەڵگەی مەدەنی. بەهیچ شێوەیەك هەنگاوێكی ناواقیعییانەی نەناوە لە پرۆسەی سیاسی و ژیانی كۆمەڵایەتیدا كە ببێتە جێگەی نائومێدی، یان كۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری بەرێت، یان ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی تێك بدات، بەڵكو هەمیشە جۆرێك لە ویقار و حیكمەت و هێمنی و لەسەرخۆیی زاڵ بووە بە سەر گفتوگۆ و دانیشتن و هەڵوێستەكانیدا.
ئەوەی لە 19 ی ئابدا دەركەوت، تەواو پێچەوانەی مێژووی پەرلەمانی كوردستان بوو، بەشێكی پەرلەمان تەواو نابەرپرسانە مامەڵەی لەگەڵ ئاشتەوایی كۆمەڵگەدا دەكرد، ببووە مایەی سەرسوڕمان و بێهیوایی، تەنانەت بەشێكی زۆری ئەندام پەرلەمانەكانیش، چ جای هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان. بە بڕیارێكی سەرۆكی پەرلەمان و لە ئەنجامی تەواونەبوونی نیسابدا، پەرلەمانی كوردستان لە ساتەوەختێكی وەها گرنگ و هەستیاری هەرێمەكەماندا بە ئەركی خۆی هەڵنەستاو ئاوت(Out) بوو . بۆچی؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەكرێت چەند تەوەرێك بەم شێوەیە دیاری بكەین:
یەكەم: نەهێشتنی متمانەی نێوان حزبەكان
لە ڕاستیدا ڕەگ و ڕیشەی ئەو شكستەی پەرلەمانی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەكی دوورتر لەو رۆژە. دەگەڕێتەوە بۆ ئەو رۆژگارەی كە بە ناوی ئۆپۆزسیۆن بوونەوە، لە بری سازدانی گفتوگۆی عەقڵانی لەناو هۆڵی پەرلەماندا، كوتلەیەك دەستیان كرد بە كوتانی مێزەكانی پەرلەمان و دەبە گرتنە سەرۆكایەتی پەرلەمان و وتاردانی بەردەوام بۆ كەم بایەخ كردنەوەی پەرلەمان.
رۆژی 23 ی حوزەیران كە سەرۆكی پەرلەمان بڕیاری دا دەبێت كۆبوونەوەی پەرلەمان بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرسی هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم ئەنجام بدرێت، بە بێ ڕەچاوكردنی بۆچوونی گەورەترین كوتلەی پەرلەمانی حزبێكی دێرینی خەباتی نەتەوایەتی كورد (كوتلەی زەرد) لە كاتێكدا ئەو پۆستە (سەرۆكی هەرێم) لە ئیستحقاقی ئەو حزبەش بوو و لەلایەن كەسایەتییەكی نەتەوەیی گەورەی وەك (بارزانی)ـەوە بە سەركەوتوویی بەڕێوە براوە، ئەو رۆژە پەرلەمانی كوردستان هەنگاوی یەكەمی هەڵەی نا بەرەو شكستی خۆی و لە كۆتاییدا پەرواێزبوونی لە رۆژی 19 ی ئاب. چونكە بەو هەنگاوەی پەرلەمانی كوردستان گورزێكی كوشندەی لەسەرجەم ئەو ڕێسا و تەقالیدە جوانانەی (بڕیاردان بە سازان)ی دا كە لە ماوەی نزیكەی 20 ساڵدا، لە رۆژگاری مۆركردنی ڕێككەوتننامەی واشنتۆنەوە، لە نێوان حزبەكاندا لە هەرێمی كوردستاندا هاتبووەدی و دروست ببوو. ئەو سووربوونەی سەرۆكی پەرلەمان و بەشێك لە كوتلە بەشداربووەكانی كۆبوونەوەكە وایكرد كە ڕێگر بێت لە ئەنجامدانی كۆبوونەوەیەكی تری پەرلەمانی كوردستان بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسە هەستیارە. بەمەش هەرێمی كوردستان جارێكی دی كەوتەوە بەردەم هەڕەشەی لێكترازان و سەرهەڵدانەوەی دوو ئیدارەیی و تەنانەت هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆش.
لێرەدا پەرلەمانی كوردستان لە بەجێگەیاندنی ئەركێكی سەرەكی خۆیدا، كە بریتییە لە دەرفەت ڕەخساندن بۆ سازدانی گفتوگۆیەكی عەقڵانی و هێمن لە نێوان نوێنەرانی سەرجەم بیروبۆچوونە جیاجیاكانی كۆمەڵگەدا لە بارەی پرسە گشتی و هەستیارەكانی كۆمەڵگە، شكەستی بەسەرخۆی هێنا. چونكە گومانی بێلایەن نەبوونی لەسەرخۆی دروست كرد.
ئەوەی جێگەی ڕامان و سەرنج و سەرسوڕمانیشە، دوای ئەو ناڕەزاییە فراوانەی پارتی دیموكراتی كوردستان و بەشێكی فراوانی كوتلەكانی تری پەرلەمان و خەڵكێكی زۆری هەرێمی كوردستانیش لە هەمبەر گرێدانی ئەو كۆبوونەوەیە، كەچی سەرۆكی پەرلەمان و كوتلەكانی بەشداربووی كۆبوونەوەی 23 ی حوزەیران (گۆڕان و یەكێتی و كۆمەڵ)، سەرەڕای ئەو میانگیرییەی كە لەلایەن هەندێك حزب و كەسایەتییەوە (یەكگرتووی ئیسلامی و د.عەلی قەرەداغی) دەستی پێكرا بۆ ئەوەی ئەو هەڵەیە ڕاست بكرێتەوە، سوور بوون و بەردەوام بوون لەسەر هەمان نەهجی خۆیان و تەنانەت بە شێوەیەكی نایاسایی و بۆ یەكەم جاریش لە مێژووی پەرلەماندا سەرۆكی پەرلەمان داوای كۆبوونەوەی لیژنەی یاسایی كرد. ئەمەش دەلالەت بوو لە سەر ئەوەی كە پەرلەمان متمانەیەكی زۆری لەدەست داوە. بگرە هۆكارێكیش بوو بۆ ئەوەی ئاستەنگ دروست بكات لە بەردەم هەوڵەكانی وەدیهێنانی سازان لە نێوان لایەنەكانی پرسەكەشدا لەدەرەوەی پەرلەمان. ئەوە بۆ یەكەم جاربوو كە پەرلەمان لەپێگەیەكدابێت كە ببێتە گرفت لەبەردەم سازانی نیشتمانیشدا.
ئەوەی جێگەی سەرنجیشە وەك ئەوەی پەرلەمانی كوردستان دەرگای گفتوگۆی لە نێوان كوتلەكانی خۆیدا لەناو هۆڵی پەرلەمان داخست، بەوەی متمانەی نەهێشت لە نێوانیاندا، لە هەمان كاتدا زۆرترین دەركەوتنی ئەندامانی پەرلەمان لەو ماوەیەدا لەسەر شاشەی میدیاكان هەستی پێ دەكرا، گفتوگۆكانیش بە شێوازێكی توندوتیژ بوو، بە شێوەیەك كە میزاجی هاووڵاتیانی تێك دەدا و كاریگەری نەرێنی هەبوو لە سەر ڕەوشی كۆمەڵگە و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی خستە مەترسییەوە.
دووەم: پەراوێز خستنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و دادوەری
سیستەمی دیموكراسی بەگشتی و سیستەمی پەرلەمانیش بەتایبەتی، هێندەی لەسەر بنەمای گفتوگۆ بونیاد نراوە، هێندە لەسەر بنەمای ڕكابەری بونیاد نەنراوە. بۆیە سیستەمی دیموكراسی یەكپارچە گفتوگۆیە. گفتوگۆ لەنێوان هاووڵاتیان خۆیان، گفتوگۆ لە نێوان هاووڵاتی و دامودەزگا دەستوورییەكان، گفتوگۆ لە نێوان دامودەزگا دەستوورییەكان خۆشیان.
ئەم گفتوگۆیەیە كە دەبێتە سەرچاوەی گەیشتنی كۆمەڵ بە بڕیاری دروست، ئەم گفتوگۆیەیە كە بۆشایی نێوان كەمینە و زۆرینە بچووك دەكاتەوە لە ڕێگەی بڕواهێنانی كەمینە بە بۆچوونی زۆرینە، یان لە ڕێگەی تێگەیشتنی كەمینە لە هۆكارەكانی بۆچوونەكانی زۆرینە.
سەكۆی سەرەكی ئەم گفتوگۆیەش لە سیستەمی دیموكراسیدا بریتییە لە پەرلەمان. پەرلەمان لەلایەك دەبێت زۆرترین گفتوگۆی ناوخۆیی سازبدات لەسەر پرسەكانی بەردەمی، لەلایەكی تریش دەبێت هاندەر بێت بۆ تێكەڵكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و هاووڵاتیان لە گفتوگۆیەكی عەقڵانیدا.
بۆیە لە سەرجەم دیموكراسییە دێرین و سەقامگیرەكاندا دەسەڵاتی جێبەجێكردن مافی پێشنیاركردنی یاسای هەیە بۆ پەرلەمان، ئەمەش تەنها و تەنها بە مەبەستی نزیكخستنەوەی ئەم دوو دەزگایەیە لە یەكتری بە مەبەستی باشتر بەڕێوەچوونی سیستەمی سیاسی.
جێی سەرنجە پەرلەمانی كوردستان لە پرسی سەرۆكایەتی هەرێمدا هیچ پرسێكی بە دوو لایەنەكەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن (سەرۆكایەتی هەرێم و حكومەت) نەكرد، لەگەڵ ئەوەی ئەو دوو بەشەی دەسەڵات، بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ، پەیوەست بوون بەو بابەتەوە. ئەمەش بێگومان ساردی خستە متمانە و ئاشتەوایی و پێوەندی نێوان ئەم دەزگایانە لەگەڵ پەرلەماندا.
لەلایەكی ترەوە لەگەڵ ئەوەی كات بەهیچ شێوەیەك لە بەرژەوەندی پرسی سەرۆكایەتی هەرێم نەبوو، رۆژ لە دوای رۆژیش قەیرانەكە قووڵتر دەبووەوە، لەو سەروبەندەدا بەشێك لە ئەندامانی پەرلەمانی سەر بە كوتلەكانی بەشداربووی كۆبوونەوەی 23 ی حوزەیران، لە بری ئەوەی پێشنیار بۆ چۆنیەتی دەرچوون لەو تەنگژەیە بكەن، كەچی بابەتی بە میرات مانەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمیان خستەڕوو، ئاماژەیان بەوە دەدا كە دەسەڵاتەكان بەپێی ماددە 15 و 16ی یاسای ژمارە (1) ساڵی 2005 ی سەرۆكایەتی هەرێم، بۆ سەرۆكی پەرلەمان دەگوازرێنەوە.
لێرەدا جارێكی تر كەلێنی نێوان حزبەكان كە لە 23 ی حوزەیران دروست ببوو، قووڵتر كرایەوە، بەوەی كوتلەی پارتی لە بەرامبەر كوتلەی گۆڕان و یەكێتی و كۆمەڵ بەتایبەتی، بۆچوونی وابوو كە ماددەی 15 و 16 بەسەر ئەم حاڵەتەدا جێبەجێ نابێت، بەڵكو سەرۆك بەردەوام دەبێت لە پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی تا هەڵبژاردن بۆ سەرۆك دەكرێتەوە، بۆ ئەمەش پشتی بە گەلێك بۆچوونی یاسایی و ئەزموونی دەستووری گەلانی جیهان دەبەست.
بەهەموو پێوەرێك ئەم بابەتە كێشەیەكی یاسایی بوو، نەك سیاسی، بۆیە لایەنی تایبەتمەند بە یەكلایی كردنەوەی بریتی بوو لە خودی پەرلەمانی كوردستان وەك دەسەڵاتی یاسادانەر كە دەتوانێت یاسای تەفسیریش بۆ رۆشنكردنەوەی یاساكانی دەربكات، یان دەسەڵاتی دادوەری كە تایبەتمەندە بە جێبەجێكردن و لێكدانەوە و لابردنی ناڕۆشنی یاساكان. بە ڕەچاوكردنی ئەوەی، بە هۆی دابەشبوونی پەرلەمانەوە لە 23 ی حوزەیرانەوە، زەحمەت بوو پەرلەمان بتوانێت كۆبوونەوەیەك گرێ بدات بۆ ئەم بابەتە، بۆیە بۆشاییەكی لە ئەركەكەیدا بەجێهێشت كە دەبوایە لەو دۆخە هەستیارەدا پڕبكرێتەوە، بۆیە دوادامەزراوە دەسەڵاتی دادوەری بوو كە ئەم بابەتە یەكلایی بكاتەوە.
دەبوایە سەرۆكی پەرلەمان داوای ڕاوێژ، یان تەحكیمی دەسەڵاتی دادگای بكردایە، بۆ ئەم بابەتە، بەڵام سەرۆكی پەرلەمان بەو دەستپێشخەرییەش هەڵنەستا. كاتێكیش سەرۆكایەتی هەرێم و جێگری سەرۆكی پەرلەمان ئەو هەنگاوەیان نا، سەرۆكی پەرلەمان لە بری بەپیرەوە چوونی بڕیارەكەی ئەنجوومەنی شورا لەو بارەیەوە، كەچی بڕیاری ڕەتكردنەوەی دا، بەبێ ئەوەی مافی ئەوەی هەبێت. بەڵكو بڕیاری دەركرد كە دەبێت لە رۆژی 19 ی ئابدا كۆبوونەوە ببەسترێت. لە دیارنەبوونی ئەجێندای كۆبوونەوەكەشدا، تەنها و تەنها دەكرا ئەم داوایە بۆ سووربوون لە سەر هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم لێكبدرێتەوە. بۆیە جارێكی دی بەم هەڵوێستە پەرلەمانی كوردستان لە سەرچاوەی چارەسەری كێشەكەوە، بوو بە لایەن و تەرەفێكی كێشەكە.
سێیەم: هەڵگەڕانەوە لە حزبەكان
كاتێك پەرلەمان نەیتوانی هەنگاوێكی جددی بنێت بۆ چارەكردنی پرسی سەرۆكایەتی هەرێم، بگرە كێشەكەی قووڵتریش كردەوە، بۆیە سەرۆكایەتی هەرێم داوای لە حزبەكان كرد كە ئەم پرسە چارەبكەن، ئەمەش بە مەبەستی پڕكردنەوەی بۆشایی پەرلەمان بوو لەو بابەتەدا. بۆیە سەرجەم حزبەكانی هەرێم و بە نێوەندی وڵاتە یەكگرتووەكان و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان دەستیان كرد بە كۆبوونەوە تا لە بەرەبەیانی 19 ی ئابدا گەیشتنە جۆرێك لە تێگەیشتن و داوایان كرد كۆبوونەوە نائاساییەكە بۆ 23 ی حوزەیران دوابخات.
رۆژی 19 ی ئاب پەرلەمانی كوردستان پتر بێ هیوایی و بێ بەرنامەیی پێوە دیار بوو. سەرۆكی پەرلەمان لەگەڵ ئەوەی گەلێك ڕێگای لە بەردەمدا بوو بۆ دواخستنی كۆبوونەوەكەیان، لەگەڵ ئەوەی سەرجەم حزبەكانی ناو پەرلەمان داوایان كردبوو كۆبوونەوەكیان دوابخەن، لەگەڵ ئەوەی بەرژەوەندی نیشتمانی و نەتەوەیی هەرێم دەیخواست ئەو كۆبوونەوەیە دوابخرێت، بەڵام سەرۆكی پەرلەمان هیچ هەنگاوێكی نەنا بۆ دواخستنی كۆبوونەوەكە، بەڵكو بەهیوا بوو كە بتوانێت ژمارەی تەواوی نیسابی كۆبوونەوە گردبكاتەوە و بەردەوام بێت لە پرۆژە و بەرنامەكەی بۆ هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم. ئەگەر ئەمەشی بۆ بچووایەتە سەر، ئەوا بێگومان نەك هەر قەیرانەكەی چارەسەر نەدەكرد، بەڵكو دەرگای لەسەر سەرجەم هەوڵەكانی سازانی نێوان حزبەكانیش دادەخست و هەرێمی كوردستانی ڕووبەڕووی داهاتوویەكی زۆر ڕەش و نادیار دەكردەوە. بەمەش پەرلەمانی كوردستان بە تەواوی خۆی لە پرۆسەی سیاسی، لەو پرسەدا (ئاوت Out) كرد. بەمەش بۆشاییەكی بەجێهێشت كە گەلێك كاریگەری دەبێت لەسەر متمانەی هاووڵاتیان و حزبەكان بە پەرلەمان لە داهاتوودا، چونكە پەرلەمان هەرێمی كوردستانی ڕووبەڕووی قەیرانێكی زۆر قووڵ كردەوە، سەرەڕای قەیرانەكانی تری ئابووری و شەڕی داعش.
(3)
ڕۆڵ و هەنگاوەكانی پەرلەمانی كوردستان لە پرسی سەرۆكایەی هەرێمدا لە ماوەی نێوان 23 ی حوزەیران تا 19 ی ئاب پێمان دەڵێت:
ئەم دەزگایە خەریكە لە ڕێڕەوی خۆی لابدات و چیتر كارا و لێوەشاوە نییە لە جێبەجێكردنی ئەركەكانیدا. ئەو ڕووداوانە زەنگێك بوون، دەخوازێت چاو بخشێندرێتەوە بە شێوازی كاركردن و دەسەڵات و پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەماندا. بگرە دەخوازێت چاو بە یاسای هەڵبژاردنیشدا بخشێندرێتەوە بە مەبەستی گەرەنتی كردنی گەیشتنی كەسانی پسپۆڕ و شیاو بە كورسی پەرلەمان. چونكە گەر وابڕوات، ئەوا دەبێت چاوەڕوان بكەین كە پەرلەمان خۆی سەرچاوەی كێشەیە و گرفت دەنێتەوە، نەك دەزگایەك بێت كێشە چارەسەر بكات و لەم دۆخە هەستیارەی گەلەكەماندا بمانگەیەنێتە كەناری ئارامی و پێشكەوتن و ڕزگاری.
* مامۆستای زانكۆ
