ئەگەر ئەم ململانێیە بە هاوكێشە سیاسییەكان چارەسەرنەكرا، ئەوا دەكەوێتە بەر مەترسییەوە، كە دواتر سیستەمی حوكمڕانی و ژیانی سیاسی رووبەڕووی مەترسی و هەرەسهێنان دەكاتەوە، بۆیە ئەم بارودۆخە پێویستی بە هێمنی و ئارامی هەیە كە شەڕكەرەكان تێیدا بكەونە هودنەیەكەوەو بە بیروبۆچوون و هەڵوێستەكانیان بچنەوە، دواتر پێویستە بگەڕێنەوە بۆ شێوازی ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕا و گفتوگۆكردن بۆ گەیشتن بە چارەسەرگەلی قەیران و ململانێیەكە.


ئەنگل فیش Angel Flisfisch توێژەری ناسراوی زانستی سیاسەت (لە چیلی)، جەخت لەسەرئەوە دەكاتەوە كە رۆشنبیران بەشداریيان لە سیاسەتی تیۆريی و پراكتیكی كردووە، چونكە سیاسەت خودی (خۆی رۆشنبیركردووە intellectualization وەرچەرخاوە بۆ میكانیزمێك Mechanism» ئامانجەكەشی بریتییە لە گەیاندنی حەقیقەت بۆ كۆمەڵگا لە ڕێی ئەو ئەبستیمە عەقڵانیەی كە لەدەست رۆشنبیراندایە، هەروەها سیاسەتمەدارانیش لە خزمەتی بەجێهێنانی ئامانجی گەیاندنی حەقیقەتەكەدان، بەم شێوەیە رۆشنبیری بريتییە لە گواستنەوەی بەها پراكتیكییەكان بۆ كایەی سیاسەت.
لەوەتەی گریك ئەوەی دۆزیوەتەوە كە پرۆسەی سیاسی پەیوەست كراوە بە دامەزراندنی سیستەمی حوكمڕانییەوە، زانستێكی تایبەت كە ئەویش (زانستی سیاسەت)ە، ئەم زانستەش گرنگییەكی تایبەتی لە هزری سیاسیدا وەرگرتووە بە شێوەیەك كە (ئەڕستۆ كە لە 322پ.ز كۆچی دوایی كردووە) سیفەتی(شای زانستەكان)ی پێ بەخشیوە.
ئەڕستۆ بە یەكەم كەس دادەنرێت كە بنەماكانی واقعییەتی بۆ زانستی سیاسەت داناوە ئەویش لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا بە ناوی(سیاسەت ساڵی 320 پ. ز)و بە دیدێكی واقعبینانە سەیری ژیانی سیاسی كردووە، ئەمەش لە پرەنسیپێكی گرنگەوە بۆی چووە كە: مرۆڤ لەخۆڕا هەوڵدەدات بۆ خێرو بەختەوەری لە رێگەی بەدیهێنانی كارە گرنگ و پێویستییەكان كە پەیوەستن بە فەزیڵەت و رەوشتەوە، مرۆڤ كاتێك هەوڵدەدات خێر بناسێت و بەدیبهێنێت، كەواتە لەم هەوڵەیدا، هەروەك ئەڕستۆ لە كتێبەكەیدا تێبینی دەكات: رەوشت بۆ نیكۆماخس، تایبەتمەندیی خودی مرۆڤ پیشان دەدات كە: مرۆڤ بە سروشتی خۆی بوونەوەرێكی سیاسییە.
بنەمای زانستی سیاسەت بریتییە لە دابینكردنی سیستەم بۆ كۆمەڵگا، بۆیە كاتێك ئەڕستۆ ئەمەی كردو لە سیاسەت و زانستەكەی كۆڵییەوە، یەكەمجار رووی كردە شرۆڤەكردنی مامەڵە مرۆییەكان یان بەشێوەیەكی وردتر خودی مامەڵە مرۆییەكان، ئەمەش بە ئاشكرا بە واتای: لێكۆڵینەوە لە رەوشت كە بەشی یەكەمی سیاسەتە، بەم شێوەیە لێكۆڵینەوە لە سیاسەتدا لە بنەڕەتدا لێكۆڵینەوەیە لە رەوشت، ئەمەش بە دەوری خۆی پێویستی بە لێكۆڵینەوە لە فەزیڵەت هەیە، واتا وازهێنان لە هەموو خراپەكارییەك، واتا بە وردتر: سیاسەت مانای رەوشت و فەزیڵەت و وازهێنانە لە خراپەكاری، لێرەشدا پێویستە جیاوازی لە نێوان فەزیڵەت و سیاسەتدا بكەین، چونكە فەزیڵەت پەیوەستە بە تاكەوە، بەڵام سیاسەت پەیوەستە بە كۆمەڵەوە، سیاسەت (پڕچەكە بە رەوشت و فەزیڵەت) هەر ئەوەیە كە دادپەروەری و یەكسانی و پەروەردەی بەرز بۆ كۆمەڵ دابین دەكات، لێرەدا دەوڵەت لە خزمەتی سیاسەتدا دەبێت كە مەبەستی چاودێریكردنی یاساو جێبەجێكردنیەتی لە پێناو بەدیهێنانی ئامانجێكی باڵا كە بریتییە لە: بەدیهێنانی خێرو بەختەوەری و ژیان لە پێناوی ژیانێكی تەواو ساغڵەمی كۆمەڵایەتیدا،لەم دەوڵەتەدا(یۆنانییەكان بە پۆلس Polis) ناوزەدیان كرد كە دیموكراسیەتی راستەوخۆ پیادە دەكات، بۆیە هاووڵاتی ئازاد مافی بەشداریكردنی لە دەسەڵاتدا هەیە، ئەمەش بە دەستوور رێكدەخرێت، كە بریتیە لە شێوازێكی رێكخستنی دامەزراوەیی مەدەنی(دەوڵەت)، ئەمەش مانای رێكخستنی ژیانی هاووڵاتیانە، لەمەدا ئەڕستۆ دەستوور و مافی هاووڵاتیبوون یەكسان دەكات، ئەمە دەرئەنجامی بوونی مرۆڤە كە بوونەوەرێكی سیاسییەو ناتوانێت لە دەرەوەی كۆمەڵ بژێت، واتا بوونەوەرێكە دەیەوێت لەنێو كۆمەڵگەیەكی باشدا بژێت، كە هەموو هاووڵاتیان تێیدا یەكسانن، مرۆڤ بوونەوەرێكی عاقڵ و بیرمەندە پێویستە خێرو شەڕ و راست و چەوت و دادپەروەری و ستەمكاری بناسێت، بەم شێوەیە بنەمای كۆمەڵی مرۆیی زانینی رەوشتە، رەوشتبەرزیی هاووڵاتی دروست (بە ڕای ئەڕستۆ) پەیوەستە بە ناوەڕۆكی دەستووری مەدەنی(دەوڵەت). بۆیە بەهۆی فرەدەستووری(هەندێكی باشن و هەندێكی خراپن) رەوشتبەرزی پیاوی سەلار تەنیا لەگەڵ رەوشتبەرزیی هاووڵاتی سەلاردا لە شاری باش(دەوڵەتی باش)دا دەگونجێت، كە بەپێی دەستوورێكی باش رێكخرابێت كە خزمەتی پێداویستییەكانی هاووڵاتیان بكات، بۆیە هەر كەموكوڕییەك لە ناوەڕۆكی دەستوورەكە تەنیا خزمەتی پێداویستیی حوكمڕان و بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان دەكات، لێرەدا لەسەر ئەوانەی لە بواری سیاسەتدا كار دەكەن پێویستە بەدوای باشترین دەستووردا بگەڕێن یان بەدوای چ جۆرە خەڵكێك كە دەستوور لەگەڵیاندا دەگونجێت، لەبەر ئەوە سیاسەتوان پێویستە زانیاریی روونی هەبێت سەبارەت بە دەستوورەكان و شێوازی دانانیان و جیاوازییەكانی نێوانیان، ئەم جیاوازییە لە دەستوورەكان و بۆ جیاوازییەكانی بنیادو چین و پلە كۆمەڵایەتییەكان دەگەڕێتەوە، كە جۆری دەستوورەكان دیاری دەكات، بە ڕای ئەڕستۆ وایە كە دەستوور زۆرترین سوودی بۆ هاووڵاتیان هەیە، پێویستە هێزێكی تێدا بێت كە بەردەوامییەكەی دابین بكات، ئەم هێزە پەیوەستە بە بەشێك لە هاووڵاتیان كە لەسەر دەستوورێكی دیاریكراو دەسازێن، ئەوانە لەو بەشەی كە دەستوورەكە رەت دەكەنەوە بەهێزترن.
لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە پێشەوە دەربارەی گۆڕانكارییە بنیادگەرییەكان لە ژیانی سیاسەتدا: هۆیەكانی گۆڕانكارییە دەستوورییەكان چین؟ ئەو هەلومەرجانە چین كە دواتر لە داهاتوودا دەبنە هۆكارگەل بۆ گەیاندنی زیان بە دەستوور؟ چۆن شێوەی دەستووری سیستەمێكی دیاریكراو دەبێتە شێوەیەكی دیكە؟
لەم كێشمەكێشەدا رووبەڕووی پرسێك دەبینەوە ئەویش ئەوەیە باشترین جۆرەكانی حوكمڕانی چییە؟ بەڕای ئەڕستۆ باشترین جۆرەكانی حوكمڕانی ئەوەیانە كە چاكترین پیاوانێك سیستەمی حوكمڕانیی لەم جۆرە بگرنە دەست كە تێیدا تاك بە رەوشتبەرزی و مۆڕاڵ و زانستەكە شیاو بێت بۆ حوكمڕانی، بۆ خەڵكانی دیكەش خۆبەخشانە ملكەچی بن.
بەڵام لە حاڵەتی ململانێ لە سەر دەسەڵات چی روودەدات؟
ئەو شتەی كە هۆكاری ململانێیە پەیوەستە بەوەی كە هەندێ لە بەشداربووانی پرۆسەی سیاسی پێیانوایە كە یەكسانی و خێری گشتی مەترسییە بۆ سەر ئامانجەكانیان ئەو ئامانجانەی كە پەیوەستن بە دەستكەوت و بەرژەوەندییە تایبەتییەكانەوە، بەم شێوەیە چەند رای دیكەش دەربارەی گۆڕین كە رەنگە بە توندوتیژی یان بە فێڵ و چەواشەكاری و خۆڵكردنەچاوی ئەوانی تر رووبدات، دەربارەی ئەم رەوشە كە لەوانەیە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بێت و پشێوی بكەوێتە پرۆسەی سیاسییەوە. بۆ چارەسەركردنی ئەم بارودۆخە پێویستە ددان بنرێت بەو هەڵوێستانەی كە دەبنە هۆی گۆڕینەكە، ئەگەر نا، هەندێ شت روودەدەن كە پەیوەستن بە گوێ پێنەدان و پێشێلكردنی دەستوورو دەرچوون لە یاسا، لەبەر ئەوە دەبینین كە ئەڕستۆ لە كتێبەكەیدا( سیاسەت)، ئەو فاكتەرانە دەخاتەڕوو كە دەستوور دەپارێزن، لەوانە جێبەجێكردنی یاساو رێگەنەدان بە تێپەڕاندنی ئەو شتەی كە دواتر دەبێتە هۆكاری ئاژاوەنانەوە.
ئەگەر ئەم ململانێیە بە هاوكێشە سیاسییەكان چارەسەرنەكرا، ئەوا دەكەوێتە بەر مەترسییەوە، كە دواتر سیستەمی حوكمڕانی و ژیانی سیاسی رووبەڕووی مەترسی و هەرەسهێنان دەكاتەوە، بۆیە ئەم بارودۆخە پێویستی بە هێمنی و ئارامی هەیە كە شەڕكەرەكان تێیدا بكەونە هودنەیەكەوەو بە بیروبۆچوون و هەڵوێستەكانیان بچنەوە، دواتر پێویستە بگەڕێنەوە بۆ شێوازی ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕا و گفتوگۆكردن بۆ گەیشتن بە چارەسەرگەلی قەیران و ململانێیەكە.