وەك شاری هەڵەبجەی كوردیی كە لە ساتەوەختانی چەند كاژێرێكدا یان لە ماوەی كەمێك ڕۆژدا، پێنج هەزار مرۆڤی سڤیل بوونە قوربانی، كوشتنی هەشت هەزار هاووڵاتی موسڵمانیش لە بۆسنە تەنیا پێنج ڕۆژێكی ویست، ئەو جینۆسایدەی بۆنی دڕندەترین كارەساتی لێ دەهات لە ئەوروپای پاش جەنگی دووەمی جیهانی، وێڕای تێپەڕینی بیست ساڵێك بەسەر ئەنجامدانی ئەو تاوانە كۆمەڵكوژییەدا كە لە 11ی تەمووزی ساڵی 1995 قەوما، پاش دەستهەڵگرتنی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ئەرك و بەرپرسیارێتیەكانی لە ماوەی نێوان 1992 تا 1995، تا ئێستاش نزیكەی هەزار قوربانی تەرمەكانیان نەدۆزراونەتەوە، هەر ساڵەی ژمارەیەكی نوێی تری قوربانی دەدۆزرێنەوە، كە ئەمەش پاش جینۆسایدە گەورەكەی سربرنیتشا وەك نەریتێكی ساڵانەی لێهاتووە، تەنیا لە یەك ساڵی پێشوودا شوێنەواری 136 قوربانی تر دۆزرانەوە.
ئەو جینۆسایدە ڕەشترین و توندترین ڕیسوایی پێوەندیدارە بە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە لە ئەوروپادا، وێڕای تیشك خستنەسەر تاوانەكە خۆ ئەگەر قوربانیەكان موسڵمان نەبوونایە هەموو دنیایان لەسەر هەڵدەستێنرا، ئەگەر قوربانیەكانی لە جوولەكەوە خۆرئاواییەكان بوونایە دەخرایە چوارچێوەی پاكتاوی ڕەگەزی و تاوانی كۆمەڵكوژی گەورەوە، تەنانەت ئەگەر تاقە كەسێك یان چەند گەشتیارێكی بگرتایەتەوە، بەبێ ئەوەی لە ڕۆحی پیرۆزی مرۆڤ كەم بكەینەوە ئیتر لە هەر كەسانێك بن، تاوان هەر تاوانە ئیتر ژمارەكانی هەرچەندێك بن، ڕاستە مردنی مرۆڤێك كارەساتێكە، بەڵام چی ئەگەر هەشت هەزار مرۆڤ بكوژرێن ئایا واتای ئەوە نییە هەشت هەزار كارەسات ڕوویداوە زیاتر ئەوەی پێوەندی بەكەسوكاری قوربانیان و خزم و هاوڕێ و كۆمەڵگاكەیانەوە هەیە، مەرجی ئەم ژمارە زۆرەی خەڵكی بەواتای ستەمكاری و دڵرەقی نییە سەبارەت بەكەسوكاریان تەنیا سەرژمێرییەك نییە وەك سەرژمێری ئەو كوشتارگانەی دەخرێنە پاڵ ستالین.
وەك لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە ژیانی مرۆڤ پیرۆزكراوە ناكرێت بەناهەق و بەهەند وەرنەگیرێت، وەك لەسورەتی مائیدەدا ئایەتی ژمارە 32 هاتووە (مِنْ أَجْلِ ذَٰلِكَ كَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ َمن َقتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَل النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَٰلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ )، وەك ووتراویشە كوشتنی مرۆڤێك لە دارستانێكدا تاوانێكە لێخۆشبوونی نییە، بەڵام كوشتنی گەلێكی ئارام و ئاسوودە مەسەلەیەكە ئاوڕدانەوەی پێویستە.
ئەم كوشتارگە ترسناكە تا ئێستا بەبێ سزاگەیاندنی تاوانبارانی تێپەڕیوە بەتایبەتی ئەوانەی فەرمانیان بەو كارە كردووە، هەروەها ئەوانەی جێبەجێیان كردووە ئەمەش بەپێچەوانەی هەموو دابە یاسایی و مرۆڤایەتی و ئاینیەكانە، كوشتن لە دەرەوەی دادگادا بریتییە لە تاوانێك كە ڕەوای هەقە تاوانبارەكە سزای لەسەر بدرێت، ئەی تاوانێك بەو قەوارە گەورەیەوە چی، بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان و سەرەڕای كوشتارگەی موسڵمانان لە سربرنیتشا بۆ خۆی تاوانێكە بە ناوی جینۆساید، پیاو و كوڕانی سڤیلی گرتەوە، بووە هۆی هەڵهاتنی دەیان هەزار مەدەنی تر، ئەوانەی ئەم تاوانەیان ئەنجامدا بەسەرپەرشتی جەنەڕاڵ ڕاتكۆ ملادیتش بوون، بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان شكستی هێنا لەوەی بیكاتە جینۆساید بەهۆی كاری ڤیتۆی ڕووسیەوە دژ بە پرۆژەبڕیارەكەی لەو دواییانەدا بەریتانیا پێشكەشی ئەنجومەنی ئاسایشی كردبوو.
بەنجبوون و خاوخلیسكی ویژدانی جیهانیی بەرانبەر ئەو جینۆسایدە ڕیسواییەكە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، ئەی چی بە كەسوكاری قوربانیان دەوترێت، تاوانی لەو فەزاحەتەو خەمساردی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەڵوێستی نابەرپرسانەی نەتەوەیەكگرتووەكان ڕەنگدانەوەی ئەو شوورەییە بونیادیەی سیستمی جیهانییە كە پاش دوو جەمسەرێتی ئەو سیستمە داڕماوە، پڕیەتی لە كەلێن و عەیبوعار، دڕندانەترو كەم دادوەرانەترە لە جاری جاران.
بیست ساڵێك تێپەڕی بەسەر ڕوودانیدا كەچی جار دوای جار نەتەوەیەكگرتووەكان شكست دێنێ لەوەی بیكاتە جینۆساید، ئایا ئەوە گاڵتەكردن نییە بە بەهاكانی جیهانگیری، هەستكردن نییە بە نابەرپرسیارێتی لەبەرانبەر كۆسوڕی سیستمی مافپەروەرانەو یاساییانەو ئاینی و ڕەوشتیانە، گەرچی ددانپێدانان بەوەی جینۆسایدە بەس نییە، بەڵام هەنگاوێكە بۆ تاوانباركردنی بكەرانی و پێشكەشكردنیانە بۆ بەردەم دادپەروەری نێودەوڵەتی، بە تایبەتی پاش دروستبوونی سیستمی ڕۆما ساڵی 1998و دامەزراندنی دادگای كەتنی نێودەوڵەتی كە لە ساڵی 2002 خرایە بواری جێبەجێكردنەوە، نەك تەنیا ئەوانەش بەڵكو فەراهەمبوونی دادپەروەری بۆ قوربانیان پێویستیی بە پاڵپشتیكردنی ڕزگاربووانی جینۆسایدەكەشە، ئەوانەی خراونەتە بەر زەبرو لاقەكاری سێكسی، وێڕای چارەنووسی بزربووانی ئەو تاوانە تا ئەمڕۆش.
وێڕای ئەوەی هەردوو دادگا نێودەوڵەتیەكان بە كوشتارگە لە حەقی موسڵمانانی بۆسنەو هەرسك ناوزەدیان كرد بەوەی تاوانی دژە مرۆڤایەتییە، هەروەها دانپێدانانی پەرلەمانی ئەوروپی بەوەی جینۆساید ڕوویداوە، وێڕای ئەمانە ڤیتۆی ڕووسیایی بووە هۆی ڕاگرتنی ئەو بڕیارانە، هەروەها چین و ئەنگۆلاو نێجیریاو فەنزویلا دەنگیان بە پرۆژە بڕیارەكە نەدا، چونكە هەندێ لەم دەوڵەتانە كۆك نین لەوەی ڕاگەیەندراوە، بەتایبەتی كاتی دوای سیاسەتێكی ئینتیقائی و دوفاقیانە لە پێوەرەكاندا كەوتوون، ئەمەش یەكێكە لەو پارادۆكسانەی سیاسەتی نێودەوڵەتی كە مرۆڤ تووشی شۆك دەكەن.
سڕبەكان لە هەوڵی بەردەوامدان تا دۆزی دادپێدانان و بەردەوامبوون لەسەر نەكردنی بگشتێنن تا داوای ڕیسواكردنی هەموو تاوانەكانی ئەو شەڕە وەك یەك بكەن، واتا یەكسانكردنی قوربانی بە جەلادەكان، لە كاتێكدا ڕێژەی قوربانیانی موسڵمانان92%و قوربانیانی سڕب5%و كرواتەكانیش3%، جیهانیش هەموو ئاگاداری دڕندایەتی ئەو تاوانەیە، بەتایبەتی كوشتنی خەڵكی سڤیل لە شوێنی دەرەوەی ململانێ چەكدارییەكاندا.
وێڕای دادڤای تاوانەكانی جەنگ لە یوگسلاڤیای پێشوو هەندێ لە بكەرانی ئەو تاوانەیان تۆمەتبار كرد بەوەی جینۆسایدیان ئەنجام داوە، بەڵام سربیای بێتاوانكرد لە بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی ئەو كوشتارگانە، خستینیە قاڵبی سربە بۆسنیەكان، بەڵام ئەوە خۆشنابێت لە بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی سەرۆكی سڕبی ڕادۆڤان كراجیتش و جەنەڕاڵ ڕاتكۆ ملادیتش، كە سەركردەی گرووپە سڕبیەچەكدارەكان بوون و پاڵپشتی تەواوی سڕبیایان لە پشت بووە بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانە بە كۆمەڵە، هەروەها چەندین گرووپی تری سەربازی ڕووسیایی و یۆنانی و بولگاری و ڕۆمانی بە هەنجەتی نەتەوەییبوون و ئاینپەرستێتی بەشداربوون وەك لە وێنەكاندا هەن كە ئاڵای ئەم وڵاتانەش بەسەر كەللەسەری قوربانیانەوە دەشەكێنەوە، بەڵگەش هەیە كە جەنەڕاڵ ملادیتش فەرمان بە كوشتنیان دەكات.
ئەگەر ڕێگەی دادپەروەری ئاڵۆزو درێژبێت هەندێ كەڕەت، ملكەچی پێكرابێت لە پێناوی هاوسەنگێتی هێزو بەرژەوەندیەكان، بەڵام دۆسیەكانی قەزای نێودەوڵەتی كۆمەڵێك بڕیاری لەلایەن دادگای تاوانەكانی تایبەت بە یوگسلاڤیای پێشوو ساڵی 2010 لێ كەوتۆتەوە بەوەی قورسترین سزای كۆمەڵێك تۆمەتبارو بكەرانی ئەو تاوانانە بدرێن، لەبەرانبەر تاوانی جەنگ كە ئەنجامیان داوە، ئەمە پێشێلكردنی ڕاستەوخۆی بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی تایبەتمەند بە خەڵكانی سڤیلە، بەتایبەتی ڕێككەوتننامەكانی جنێڤ بۆ ساڵی 1949، هەروەها هەردوو پرۆتۆكۆلی پاشكۆ بەو مەبەستە ساڵی 1977، ئەم تۆمەتباركردنانە دادپەروەرانە نەبوون سەبارەت بە قوربانیان، ئەمەش وایكردووە بۆسنیەكان و موسڵمانان بەتایبەتی لە چاوەڕوانی وەدیهاتنی دادپەروەریدا بمێننەوە.
كەلتووری باوی ڕەتكردنەوەی ئەو تاوانانە لەلایەن بكەرانی و هاوسۆزانیانەوە وەك تاوانی نێودەوڵەتی بەردەوامە، دانپێدانەنان بە بەرپرسیارێتی هەڵگرتنی ئەو تاوانانە مێژووی پڕی لە دوفاقێتی و داخورانی مێژوویی كردووە، ئەگەر داوای لێبووردنەكەی بەلجیكا لە كۆنگۆ لە كاتی داگیركاریدا بابەتێكە ستایش بكرێت، كەچی توركەكان تا ئێستا ئەو تاوانی جینۆسایدانەی دژ بە ئەرمەن كراون ڕەت دەكەنەوە، هەروەها فەرەنساویەكان داوای لێبوردن لە جەزائیریەكان ناكەن، ئەمەریكیەكان ددان نانێن بەو تاوانانەی دژ بە خەڵكی هیندیە سوورەكانی بە ڕەچەڵەك ڕەسەنی ئەو وڵاتە ئەنجامیان داوە، ئیسرائیلیەكان خۆیان بێگوناه پیشان دەدەن لەو كارە ڕەگەزپەرستیانەی دژ بە خەڵكی بە بنەچە ڕەسەنی عەرەبی وڵاتەكەیان لە فەلەستین دەیكەن، هەروەها تاوانەكانی دەرهەق بە كورد ئەنجامدراون لە عیراقدا لەوانەش هێڕشی دڕندانەو خوێنڕێژانەی ئەنفال كە بە دەیان هەزاریان لێ كراونەتە قوربانی و بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی دژ بە هەڵەبجەو زۆر ناوچەو گوندی تری كوردستان، لای شۆڤێنیست و لەخۆباییەكانی تری عەرەبەوە دەخرێنە ناو خانەی گومانكاریی. لەراستیدا هەندێك لە دادپەروەران بڕیاریان لەسەر ئەو رووداو و جینۆسایدانە داوە كە حكومەتەكانی پێشوو یا ئێستایان ئەنجامی دەدەن بەڵام زۆربەی زۆریان خۆیان لەئاست رووداوەكاندا نابینا كردووەو بەهانەو پاساوی نابەجێ بۆ تانە لێدان دەدۆزنەوە، هەندێك خەڵكی بەلگراد ویستیان پرسەو سەرەخۆشی بۆ كەسوكاری قوربانیانی سربرنیتشا بنێرن، بەڵام رێگەیان لێگرتن، ئەوانیش بەو بۆنەیەوە گوڵ و مۆمیان بەدەستەوە گرت، تا لە دواجاردا سەرۆك وەزیرانی سربیا ئەلكسەندەر فوسیتشیان ناچاركرد شوێنی یادكردنەوە كە جێبهێڵێت پاش ئەوەی بە پێڵاوو بەرد راویان نا، بیل كلنتۆنی سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بە سەرۆكایەتی شاندێكی وڵاتەكەی گەیشتە وڵاتی بۆسنیا تا لەمەراسیمی سەرەخۆشیكردن لەقوربانیان بەشدار بێت هاوشانی ئەویش لەشاندەكەدا وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمەریكا مادلین ئۆلبرایت ئامادە بوو، سەرۆكی توركیا بەو بۆنەیەوە رەجەب تەیب ئەردۆگان پەیامێكی خوێندەوە تێیدا وتی:(جیهانێكمان دەوێت منداڵانی تێدا نەكوژرێت) بە بۆسنەكانی وت:(لەو بڕوایەدا بن لەدوورەوە دڵی ئێمە بەو كارەساتانە لەرزاوە كە تێیدا ژیاون). لە كۆتایی ئەم بابەتەدا بەرپرسیارانی ئەو مەرگەساتە مرۆڤایەتیەم دەستنیشان كرد، ئەویش لە وتەی كۆفی ئەنانی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانی پێشووی ساڵی 2005ی لەنامەیەكیدا كە بە بۆنەی زیندووڕاگرتنی ساڵوەگەڕی قوربانیان، پەیامێكی ئاڕاستەكردن و وتی: ئۆباڵی ئەو تاوانە دەكەوێتە ئەستۆی ئەو كەسانەی پیلانیان بۆ داناوەو جێبەجێیان كردن و ئەوانەش كە هاریكاریان بوون، بەڵام لە هەمووی زیاتر ئۆباڵەكە دەكەوێتە ئەستۆی وڵاتانی زلهێز و نەتەوەیەكگرتووەكان لەبەر ئەوەی شكستیان هێناوە لە بڕیاردان، دووەمیش نەتەوەیەكگرتووەكان هەڵەیەكی گەورەی كرد لەكاتی ئەنجامدانی كۆمەڵكوژیەكەدا، لەبەر ئەوە رەشەكوژی سربرنیتشا تا ئەبەد خاڵێكی ڕەشە لەمێژووی نەتەوەیەكگرتووەكاندا.

عەبدولحوسێن شەعبان
توێژەر و بیرمەندی عەرەبی

وەك شاری هەڵەبجەی كوردیی كە لە ساتەوەختانی چەند كاژێرێكدا یان لە ماوەی كەمێك ڕۆژدا، پێنج هەزار مرۆڤی سڤیل بوونە قوربانی، كوشتنی هەشت هەزار هاووڵاتی موسڵمانیش لە بۆسنە تەنیا پێنج ڕۆژێكی ویست، ئەو جینۆسایدەی بۆنی دڕندەترین كارەساتی لێ دەهات لە ئەوروپای پاش جەنگی دووەمی جیهانی، وێڕای تێپەڕینی بیست ساڵێك بەسەر ئەنجامدانی ئەو تاوانە كۆمەڵكوژییەدا كە لە 11ی تەمووزی ساڵی 1995 قەوما، پاش دەستهەڵگرتنی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ئەرك و بەرپرسیارێتیەكانی لە ماوەی نێوان 1992 تا 1995، تا ئێستاش نزیكەی هەزار قوربانی تەرمەكانیان نەدۆزراونەتەوە، هەر ساڵەی ژمارەیەكی نوێی تری قوربانی دەدۆزرێنەوە، كە ئەمەش پاش جینۆسایدە گەورەكەی سربرنیتشا وەك نەریتێكی ساڵانەی لێهاتووە، تەنیا لە یەك ساڵی پێشوودا شوێنەواری 136 قوربانی تر دۆزرانەوە.
ئەو جینۆسایدە ڕەشترین و توندترین ڕیسوایی پێوەندیدارە بە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە لە ئەوروپادا، وێڕای تیشك خستنەسەر تاوانەكە خۆ ئەگەر قوربانیەكان موسڵمان نەبوونایە هەموو دنیایان لەسەر هەڵدەستێنرا، ئەگەر قوربانیەكانی لە جوولەكەوە خۆرئاواییەكان بوونایە دەخرایە چوارچێوەی پاكتاوی ڕەگەزی و تاوانی كۆمەڵكوژی گەورەوە، تەنانەت ئەگەر تاقە كەسێك یان چەند گەشتیارێكی بگرتایەتەوە، بەبێ ئەوەی لە ڕۆحی پیرۆزی مرۆڤ كەم بكەینەوە ئیتر لە هەر كەسانێك بن، تاوان هەر تاوانە ئیتر ژمارەكانی هەرچەندێك بن، ڕاستە مردنی مرۆڤێك كارەساتێكە، بەڵام چی ئەگەر هەشت هەزار مرۆڤ بكوژرێن ئایا واتای ئەوە نییە هەشت هەزار كارەسات ڕوویداوە زیاتر ئەوەی پێوەندی بەكەسوكاری قوربانیان و خزم و هاوڕێ و كۆمەڵگاكەیانەوە هەیە، مەرجی ئەم ژمارە زۆرەی خەڵكی بەواتای ستەمكاری و دڵرەقی نییە سەبارەت بەكەسوكاریان تەنیا سەرژمێرییەك نییە وەك سەرژمێری ئەو كوشتارگانەی دەخرێنە پاڵ ستالین.
وەك لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە ژیانی مرۆڤ پیرۆزكراوە ناكرێت بەناهەق و بەهەند وەرنەگیرێت، وەك لەسورەتی مائیدەدا ئایەتی ژمارە 32 هاتووە (مِنْ أَجْلِ ذَٰلِكَ كَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ َمن َقتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَل النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَٰلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ )، وەك ووتراویشە كوشتنی مرۆڤێك لە دارستانێكدا تاوانێكە لێخۆشبوونی نییە، بەڵام كوشتنی گەلێكی ئارام و ئاسوودە مەسەلەیەكە ئاوڕدانەوەی پێویستە.
ئەم كوشتارگە ترسناكە تا ئێستا بەبێ سزاگەیاندنی تاوانبارانی تێپەڕیوە بەتایبەتی ئەوانەی فەرمانیان بەو كارە كردووە، هەروەها ئەوانەی جێبەجێیان كردووە ئەمەش بەپێچەوانەی هەموو دابە یاسایی و مرۆڤایەتی و ئاینیەكانە، كوشتن لە دەرەوەی دادگادا بریتییە لە تاوانێك كە ڕەوای هەقە تاوانبارەكە سزای لەسەر بدرێت، ئەی تاوانێك بەو قەوارە گەورەیەوە چی، بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان و سەرەڕای كوشتارگەی موسڵمانان لە سربرنیتشا بۆ خۆی تاوانێكە بە ناوی جینۆساید، پیاو و كوڕانی سڤیلی گرتەوە، بووە هۆی هەڵهاتنی دەیان هەزار مەدەنی تر، ئەوانەی ئەم تاوانەیان ئەنجامدا بەسەرپەرشتی جەنەڕاڵ ڕاتكۆ ملادیتش بوون، بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان شكستی هێنا لەوەی بیكاتە جینۆساید بەهۆی كاری ڤیتۆی ڕووسیەوە دژ بە پرۆژەبڕیارەكەی لەو دواییانەدا بەریتانیا پێشكەشی ئەنجومەنی ئاسایشی كردبوو.
بەنجبوون و خاوخلیسكی ویژدانی جیهانیی بەرانبەر ئەو جینۆسایدە ڕیسواییەكە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، ئەی چی بە كەسوكاری قوربانیان دەوترێت، تاوانی لەو فەزاحەتەو خەمساردی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هەڵوێستی نابەرپرسانەی نەتەوەیەكگرتووەكان ڕەنگدانەوەی ئەو شوورەییە بونیادیەی سیستمی جیهانییە كە پاش دوو جەمسەرێتی ئەو سیستمە داڕماوە، پڕیەتی لە كەلێن و عەیبوعار، دڕندانەترو كەم دادوەرانەترە لە جاری جاران.
بیست ساڵێك تێپەڕی بەسەر ڕوودانیدا كەچی جار دوای جار نەتەوەیەكگرتووەكان شكست دێنێ لەوەی بیكاتە جینۆساید، ئایا ئەوە گاڵتەكردن نییە بە بەهاكانی جیهانگیری، هەستكردن نییە بە نابەرپرسیارێتی لەبەرانبەر كۆسوڕی سیستمی مافپەروەرانەو یاساییانەو ئاینی و ڕەوشتیانە، گەرچی ددانپێدانان بەوەی جینۆسایدە بەس نییە، بەڵام هەنگاوێكە بۆ تاوانباركردنی بكەرانی و پێشكەشكردنیانە بۆ بەردەم دادپەروەری نێودەوڵەتی، بە تایبەتی پاش دروستبوونی سیستمی ڕۆما ساڵی 1998و دامەزراندنی دادگای كەتنی نێودەوڵەتی كە لە ساڵی 2002 خرایە بواری جێبەجێكردنەوە، نەك تەنیا ئەوانەش بەڵكو فەراهەمبوونی دادپەروەری بۆ قوربانیان پێویستیی بە پاڵپشتیكردنی ڕزگاربووانی جینۆسایدەكەشە، ئەوانەی خراونەتە بەر زەبرو لاقەكاری سێكسی، وێڕای چارەنووسی بزربووانی ئەو تاوانە تا ئەمڕۆش.
وێڕای ئەوەی هەردوو دادگا نێودەوڵەتیەكان بە كوشتارگە لە حەقی موسڵمانانی بۆسنەو هەرسك ناوزەدیان كرد بەوەی تاوانی دژە مرۆڤایەتییە، هەروەها دانپێدانانی پەرلەمانی ئەوروپی بەوەی جینۆساید ڕوویداوە، وێڕای ئەمانە ڤیتۆی ڕووسیایی بووە هۆی ڕاگرتنی ئەو بڕیارانە، هەروەها چین و ئەنگۆلاو نێجیریاو فەنزویلا دەنگیان بە پرۆژە بڕیارەكە نەدا، چونكە هەندێ لەم دەوڵەتانە كۆك نین لەوەی ڕاگەیەندراوە، بەتایبەتی كاتی دوای سیاسەتێكی ئینتیقائی و دوفاقیانە لە پێوەرەكاندا كەوتوون، ئەمەش یەكێكە لەو پارادۆكسانەی سیاسەتی نێودەوڵەتی كە مرۆڤ تووشی شۆك دەكەن.
سڕبەكان لە هەوڵی بەردەوامدان تا دۆزی دادپێدانان و بەردەوامبوون لەسەر نەكردنی بگشتێنن تا داوای ڕیسواكردنی هەموو تاوانەكانی ئەو شەڕە وەك یەك بكەن، واتا یەكسانكردنی قوربانی بە جەلادەكان، لە كاتێكدا ڕێژەی قوربانیانی موسڵمانان92%و قوربانیانی سڕب5%و كرواتەكانیش3%، جیهانیش هەموو ئاگاداری دڕندایەتی ئەو تاوانەیە، بەتایبەتی كوشتنی خەڵكی سڤیل لە شوێنی دەرەوەی ململانێ چەكدارییەكاندا.
وێڕای دادڤای تاوانەكانی جەنگ لە یوگسلاڤیای پێشوو هەندێ لە بكەرانی ئەو تاوانەیان تۆمەتبار كرد بەوەی جینۆسایدیان ئەنجام داوە، بەڵام سربیای بێتاوانكرد لە بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی ئەو كوشتارگانە، خستینیە قاڵبی سربە بۆسنیەكان، بەڵام ئەوە خۆشنابێت لە بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی سەرۆكی سڕبی ڕادۆڤان كراجیتش و جەنەڕاڵ ڕاتكۆ ملادیتش، كە سەركردەی گرووپە سڕبیەچەكدارەكان بوون و پاڵپشتی تەواوی سڕبیایان لە پشت بووە بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانە بە كۆمەڵە، هەروەها چەندین گرووپی تری سەربازی ڕووسیایی و یۆنانی و بولگاری و ڕۆمانی بە هەنجەتی نەتەوەییبوون و ئاینپەرستێتی بەشداربوون وەك لە وێنەكاندا هەن كە ئاڵای ئەم وڵاتانەش بەسەر كەللەسەری قوربانیانەوە دەشەكێنەوە، بەڵگەش هەیە كە جەنەڕاڵ ملادیتش فەرمان بە كوشتنیان دەكات.
ئەگەر ڕێگەی دادپەروەری ئاڵۆزو درێژبێت هەندێ كەڕەت، ملكەچی پێكرابێت لە پێناوی هاوسەنگێتی هێزو بەرژەوەندیەكان، بەڵام دۆسیەكانی قەزای نێودەوڵەتی كۆمەڵێك بڕیاری لەلایەن دادگای تاوانەكانی تایبەت بە یوگسلاڤیای پێشوو ساڵی 2010 لێ كەوتۆتەوە بەوەی قورسترین سزای كۆمەڵێك تۆمەتبارو بكەرانی ئەو تاوانانە بدرێن، لەبەرانبەر تاوانی جەنگ كە ئەنجامیان داوە، ئەمە پێشێلكردنی ڕاستەوخۆی بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی تایبەتمەند بە خەڵكانی سڤیلە، بەتایبەتی ڕێككەوتننامەكانی جنێڤ بۆ ساڵی 1949، هەروەها هەردوو پرۆتۆكۆلی پاشكۆ بەو مەبەستە ساڵی 1977، ئەم تۆمەتباركردنانە دادپەروەرانە نەبوون سەبارەت بە قوربانیان، ئەمەش وایكردووە بۆسنیەكان و موسڵمانان بەتایبەتی لە چاوەڕوانی وەدیهاتنی دادپەروەریدا بمێننەوە.
كەلتووری باوی ڕەتكردنەوەی ئەو تاوانانە لەلایەن بكەرانی و هاوسۆزانیانەوە وەك تاوانی نێودەوڵەتی بەردەوامە، دانپێدانەنان بە بەرپرسیارێتی هەڵگرتنی ئەو تاوانانە مێژووی پڕی لە دوفاقێتی و داخورانی مێژوویی كردووە، ئەگەر داوای لێبووردنەكەی بەلجیكا لە كۆنگۆ لە كاتی داگیركاریدا بابەتێكە ستایش بكرێت، كەچی توركەكان تا ئێستا ئەو تاوانی جینۆسایدانەی دژ بە ئەرمەن كراون ڕەت دەكەنەوە، هەروەها فەرەنساویەكان داوای لێبوردن لە جەزائیریەكان ناكەن، ئەمەریكیەكان ددان نانێن بەو تاوانانەی دژ بە خەڵكی هیندیە سوورەكانی بە ڕەچەڵەك ڕەسەنی ئەو وڵاتە ئەنجامیان داوە، ئیسرائیلیەكان خۆیان بێگوناه پیشان دەدەن لەو كارە ڕەگەزپەرستیانەی دژ بە خەڵكی بە بنەچە ڕەسەنی عەرەبی وڵاتەكەیان لە فەلەستین دەیكەن، هەروەها تاوانەكانی دەرهەق بە كورد ئەنجامدراون لە عیراقدا لەوانەش هێڕشی دڕندانەو خوێنڕێژانەی ئەنفال كە بە دەیان هەزاریان لێ كراونەتە قوربانی و بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی دژ بە هەڵەبجەو زۆر ناوچەو گوندی تری كوردستان، لای شۆڤێنیست و لەخۆباییەكانی تری عەرەبەوە دەخرێنە ناو خانەی گومانكاریی. لەراستیدا هەندێك لە دادپەروەران بڕیاریان لەسەر ئەو رووداو و جینۆسایدانە داوە كە حكومەتەكانی پێشوو یا ئێستایان ئەنجامی دەدەن بەڵام زۆربەی زۆریان خۆیان لەئاست رووداوەكاندا نابینا كردووەو بەهانەو پاساوی نابەجێ بۆ تانە لێدان دەدۆزنەوە، هەندێك خەڵكی بەلگراد ویستیان پرسەو سەرەخۆشی بۆ كەسوكاری قوربانیانی سربرنیتشا بنێرن، بەڵام رێگەیان لێگرتن، ئەوانیش بەو بۆنەیەوە گوڵ و مۆمیان بەدەستەوە گرت، تا لە دواجاردا سەرۆك وەزیرانی سربیا ئەلكسەندەر فوسیتشیان ناچاركرد شوێنی یادكردنەوە كە جێبهێڵێت پاش ئەوەی بە پێڵاوو بەرد راویان نا، بیل كلنتۆنی سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بە سەرۆكایەتی شاندێكی وڵاتەكەی گەیشتە وڵاتی بۆسنیا تا لەمەراسیمی سەرەخۆشیكردن لەقوربانیان بەشدار بێت هاوشانی ئەویش لەشاندەكەدا وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمەریكا مادلین ئۆلبرایت ئامادە بوو، سەرۆكی توركیا بەو بۆنەیەوە رەجەب تەیب ئەردۆگان پەیامێكی خوێندەوە تێیدا وتی:(جیهانێكمان دەوێت منداڵانی تێدا نەكوژرێت) بە بۆسنەكانی وت:(لەو بڕوایەدا بن لەدوورەوە دڵی ئێمە بەو كارەساتانە لەرزاوە كە تێید??