كوردستان لەناو گێژاوی رووداوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەوڵەتی كوردستان بۆتە واقیع و هەوڵەكان بۆ ئەوەیە رابگەیەنرێت
هێمن هەورامی
قۆناخی یەكەم راگرتنی ەێرشەكانی داعش
قۆناخی دووەم پاشەكشەپێكردن و رزگاركردنەوەی ئەو ناوچانەی تیرۆریستانی داعش داگیریان كردبوو.
قۆناخی سێیەم بۆ بەزاندن و تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعشە.
لە جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژەدا تا ئێستا، توانیوومانە 100% هێرشەكانی داعش رابگرین، توانیومانە 95% ئەو ناوچانە ئازاد بكەینەوە كە دەكاتە نزیكەی 20 ەەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە، لە بەزاندن و تێكشاندنی تیرۆریستانی داعشیش ەەتا ئێستا 1225 پێشمەرگەی قارەمان شەەید بوون و زیاتر لە 7000 پێشمەرگەی قارەمانیش برینداربوون.
لەم شەڕەدا ەێزی پێشمەرگەی كوردستان سەلماندی، هێزەكانی كوردستان تەنیا ەێزن لەسەر زەوی كە توانیوویانە تیرۆریستانی داعش تێكبشكێنن، بێجگە لەبەرەكانی شەڕی پێشمەرگە، داعش لەناوچەكانی دیكە توانیوویەتی شوێنی دیكە بگرێت و سەركەوتن بەدەست بەێنێت، هەروەك چۆن ماوەیەك پێش ئێستا لە عێراق پارێزگای روومادی داگیركردو لە سوریا پالمیرا- تەدمر، ئەمەش مانای ئەوەیە ستراتیژیەتێكی سەرتاگیرو گشتگیر بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش بوونی نییە، بۆ ئەوەی لەهەموو بەرەكاندا سەركەوتن بەدەست بەێنرێت و تیرۆریستان تێكبشكێنرێن.
لێرەدا دەمەوێت بەپێی ئەو داتاو ئامارانەی لە وەزارەتی پێشمەرگەو هاوبەشەكانمان لە بەرەكانی شەڕ وەرمگرتوون، باس لەوە بكەم، ەێزەكانی پێشمەرگە لەماوەی ئابی 2014 تا تەممووزی 2015 توانیوویانە زیاتر لە 11 هەزار چەكداری داعش لەشەڕی رووبەڕوو و هەروەها لەئاكامی هێرشە ئاسمانیەكانی ئەمریكا بكوژرێن، بەڵام لە بەرامبەردا زیاتر لە 10500 چەكداری بیانی پێوەندییان بە بیانی بۆ داعش كۆنتڕۆڵ بكرێت.
لەم شەڕەدا كە كوردستان رۆڵێكی گەورەی لە تێكشكاندنی داعش گێڕاوە، ئەو هێزە پشت پێ بەستوەیە كە دەبێت لە ستراتیژیەتی نێودەوڵەتی بۆ شەڕی دژی داعش، پێویستیەكانی لەبەرچاو بگیرێت. لەم راستەدا راشكاوانە دەڵێین كوردستان پێویستی بە ەاوكاری بە پەلەی سەربازی و مرۆیی هەیە، بەداخەوە هەتا ئێستا ئەم یارمەتیانە وەك پێویست نەبوون، بەتایبەتیش لە دابینكردنی چەك و تەقەمەنی بۆ هێزی پێشمەرگە، لێرەدا دەپرسین بۆچی پێویستیمان بەهاوكاری سەربازی زیاتر هەیە بۆ پێشمەرگە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئاشكرایە لەبەرئەوەی ئەو چەكانەی بەدەستی تیرۆریستانی داعشەوەن زۆر پێشكەوتووترن لەو چەكانەی بەدەستی پێشمەرگەوەن، بۆیە ئێمە دەمانەوێت چەكەكانی بەردەستی پێشمەرگە لە چەكەكانی بەردەستی تیرۆریستان باشتر بێت، ئەمەش واتە چەكەكانی پێشمەرگە لەبەرامبەر چەكی تیرۆریستانی داعش باڵاتربن نەك ەاوسەنگ بن. بەداخەوە لەم چوارچێوەیەدا هەتا ئێستا پشتگیری تەواومان بەدەست نەگەیشتووە. ئەم كەمتەرخەمیەش ئاكامەكەی ئەوەبووە، كە لە 73% ئەو قوربانیانەی پێشمەرگە كە 1225 شەەید و 7000 بریندارەمان كە بەەۆی ئوتۆمبیلی بۆمبڕێژكراو خۆكوژەوە بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر پێشمەرگە رۆكێتی دژە تانكی ەەبوایە، ئەوا ئەو ەەموو قوربانیەمان نەدەدا، بۆیە ئەگەر ئامانج ئەوەبێت تیرۆریستانی داعش تێكبشكێنرێت، ئەوا دەبێت رۆكێتی دژە تانك، زرێپۆشی جۆری(MRP)، فڕۆكە بە تایبەتی هەلیكۆپتەر بۆ گواستنەوە فەراەەم بكرێت.
هەر بۆ نموونە لە ئێستادا ەێزی پێشمەرگەی كوردستان بەپێی داواكاری وەزارەتی پێشمەرگە پێویستی بە 400 زرێپۆشی جۆری(MRP)، بەڵام تا ئێستا تەنەا 40 دانە لەو زرێپۆشانەمان پێگەیشتووە، گرنگە ئەم ەاوكاریانە بەزوویی بۆ ەەرێمی كوردستان بنێردرێن، بۆ ئەوەی بتوانین بە هاوكاری لەگەڵ ەاوپەیمانان تیرۆریستانی داعش تێكبشكێنین.
لایەنێكی دیكە كە گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك پێویست بەدەنگیەوە بێت، پرسی ئاوارەو دەركراوە ناوخۆییەكانی توندوتیژی و شەڕی داعشە، لە ئابی 2014ەوە هەتا ئێستا، كوردستان بۆتە نەوای ئارام بۆ 2 ملیۆن ئاوارەو پەناهەندەی ناوخۆیی، ئەمەش مانای ئەوەیە رێژەی دانیشتووانی كوردستان لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا بەرێژەی 28% زیادی كردووە، 18% ئەم زیادبوونە تەنەا لەەەردوو پارێزگای دهۆك و هەولێرە، تەنەا یەك ئاوارە لە مانگێكدا پێویستی بە 282 دۆلارە بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری سەرەكی، بێجگە لە دابینكردنی خزمەتگوزاری خوێندن و تەندروستی، بەڵام ئەوەی جێگەی داخە ئەوەیە هەتا ئێستا وەك پێویست هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە، بەداخەوە حكومەتی عێراق جیا لەوەی بودجەی كوردستانی بڕیوە، لە هەمانكاتدا هاوكاری ئەو هاووڵاتیانەشی نەكردووە كە هاتوونە كوردستان، بۆ ئێستا گرنگە پلانی كورتمەودا هەبێت بۆ ئەوەی هاوكاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بكرێت، بۆ ئەوەی بتوانرێت ەاوكاری پێویستی ئاوارەكان بكرێت، هەەروەها دەبێت پلانی دوورمەوداش هەبێت، بۆ ئەوەی دوای تێكشكانی تیرۆریستانی داعش، ئەمانە بگەڕێنرێنەوە سەر ماڵ وحاڵی خۆیان و دووبارە لە شوێنەكانی خۆیان نیشتەجێ بكرێنەوە.
ئاڵۆزییەكانی نێوان هەەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق
لەدوای ئازادكردنی عێراق لە ساڵی 2003ەوە لایەنی كوردستان هەموو هەوڵی خۆی خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی عێراقێكی پەرلەمانی و فیدڕاڵی و دیموكراتی و فرەیی و دەستووری لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵاتەكان دابمەزرێنێتەوە، بەڵام بە راشكاوی ئاماژەی پێدەكەم، عێراق لەبەریەك هەڵوەشاوەو جارێكی دیكە ناگەڕێتەوە بۆ ئەو عێراقەی كە پێش حوزەیرانی 2014 بوونی هەبووە و حكومڕانی تێدا كراوە. بۆ ئەم سیستمە شكستخواردووەی عێراقیش پێوستی بە پێداچوونەوە هەیە.
بۆ ئەم مەبەستەش ەەموو ەەوڵی خۆمان خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی حكومەتێكی نوێ لە بەغدا پێكبەێنرێت و پشتگیریمان كرد بۆ ئەوەی د.حەیدەر عەبادی ببێتە سەرۆك وەزیران بۆ هەموو عێراق و ئەو هەڵانە راست بكاتەوە كە سەرۆك وەزیرانی پێش خۆی نوری مالیكی لە حكومڕانی پیادەی كردبوو، لەسەر ئەم بنەمایە بەشداری حكومەتمان كرد، لە مانگی 12ی 2014 رێككەوتین لەسەر پرسی نەوت، بەڵام بەداخەوە حكومەتی عەبادی نە بە رێككەوتنی پرسی نەوت پابەند بوو، نە بەو رێككەوتنەشی كە حكومەتی لەسەر پێكەات، ئەمە بەرامبەر سوننەش بەهەمان شێوەبوو، رێككەوتنی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا لەسەر پرسی نەوت بەوجۆرە ئەگەر هەرێمی كوردستان رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوتی كێڵگەكانی خۆی و 300 هەزار بەرمیلی كێڵگەكانی كەركوك هەناردە بكات و رادەستی سۆمۆی بكات، ئەوا لەبەرامبەردا حكومەتی بەغدا دەبێت پشكی 17% بودجەی عێراق بنێرێت بۆ كوردستان و بودجەی پێشمەرگەش لە بودجەی سەروەری عێراق بۆ پێشمەرگە دابنرێت، بەڵام بەداخەوە حكومەتی عێراق پابەندی ئەم رێككەوتنە نەبوو، تەنانەت بەپێی ئەو ئامارەی لە بەرێز وەزیری سامانە سروشتیەكان وەرمگرتووە، لەمانگی ئایار ەەرێمی كوردستان رێژەیەكی زۆر بەرز نەوتی هەناردە كردووە كە دەكاتە نزیكەی یەك ملیار دۆلار، بەڵام لەبەرامبەردا بەغدا پارەیەكی زۆر كەمی ناردووە، كە 400 ملیۆن دۆلارە، ئەمە لە كاتێكدا وەك پێشتر ئاماژەم پێكرد لە كوردستان دوو ملیۆن ئاوارە هەیە كە خەرجی تاكێكیان لە مانگێكدا 282 دۆلارە، بە درێژایی زیاتر لە 1000 كیلۆمەتر بەرەی شەڕی لەگەڵ تیرۆریستانی داعش هەیەو خەرجی ئەم شەڕەش یەكجار زۆرە.
بەغدا هەتا ئێستا هیچ بڕە پارەیەكی بۆ پێشمەرگە نەناردووە، بەبیانووی ئەوەی دەڵێت سیولەی كاشمان نییە، بەڵام لەبەرامبەردا پارەی بۆ میلیشیاكانی حەشدی شەعبی هەیە، كە زیاتر لە 150 گرووپی میلیشیایی شیعە بوونی هەیە و تەنیا 46 گروپیان هەیكەل و سەركردەكانیان ناسراون، هەر چەكدارێكی میلیشای حەشدی شەعبی مانگانە بڕی 800 دۆلاریان پێدەدرێت.
بۆیە راشكاوانە دەڵێت ئەگەر بەغدا دەخوازێت پابەند بێت بە رێككەوتنەكە با بەتەواوەتی پابەند بێت و بوجەی ەەرێم و بودجەی پێشمەرگە وەك خۆی بنێرێت، ناشتوانێت پابەند بێت، با دەستێوەردان لەەەرێم نەكات و ئاستەنگمان بۆ دروست نەكات، بۆ ئەوەی خۆمان بەرپرسیاریەتی ئابوری و دارایی خۆمان لە ئەستۆ بگرین و چارەسەری بكەین.
پرسی سەربەخۆی دەستی پێكردووە و
بەرەو راگەیاندن دەچێت
كاتێك باسی پرسی سەربەخۆیی كوردستان دەكرێت، دەبێت ئەم پرسە وەك رووداوێك سەیر بكرێت كە روویداوە، نەك چاوەڕێی بكرێت رووبدات، پلانێك نییە بیرمان لێكردبێتەوەو ەەوڵبدەین جێبەجێی بكەین، ئەمە بۆتە ئەمری واقیع و بەرەو ئەوە دەچێت رابگەیەنرێت.
ئەو پلانەی كە بۆ ریفراندۆم دامانڕشتووە لەماوەیەكی نزیك كەمتر لە 2ساڵ ئەنجامی دەدەین، ئەم راپرسیەش بۆ هەموو ەاووڵاتیانی كوردستانە لە كورد و عەرەب و توركمان و سریان و كلدو ئیزیدی هەموو پێكەاتەكانی دیكەوە، شێوازی ئەنجامدانی ئەم ریفراندۆمە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كوردستان بە ەاوكاری لەگەڵ كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق(ئەگەر ئەوان رازی بن هاوكاری بكەن) ئەنجام دەدرێت، لەم راپرسیە ئەو پرسیارە لە هاووڵاتیانی كوردستان دەكرێت، ئایا دەتانەوێت كوردستان دەوڵەتێكی سەربەخۆ بێت لە چوارچیوەی كۆنفیدڕاڵیەتی عێراق، یان ەەرێمێكی فیدڕاڵی بێت لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدڕاڵیدا.
پاش ئەوەی ئەم ریفراندۆمە ئەنجام دەدەین، یەكەم پایتەخت كە وتووێژی لەگەڵ دەكەین بەغدایە، لەبەر ئەوەی بەغدا بۆ ئێمە گرنگەو دەمانەوێت بەشێوەیەكی ئاشیانە جیابینەوە. لە ئێستا عێراق بۆتە دەوڵەتێكی فاشیل، شەڕی مەزهەبگەرایی شیعەو سوننە بەرەو قۆناخێكی ترسناك دەڕوات، لە عێراقدا سوپایەكی نیشتمانی بەهێز بوونی نییە، بۆیە ئێمە نامانەوێت نە لە ئێستا نە لەئایندە ببینە بەشێك لەو ئاییندە نادیارە و بەشێك بین لەو سیستمە فاشیلەو دەمانەوێت سەقامگیری و تەناهی وڵاتی خۆمان بپارێزین.
ئەم بەرنامەیە تەنەا بۆ كوردستانی عێراقەو بەشەكانی دیكەی كوردستان ناگرێتەوە، لەبەر ئەوەی بڕوامان بەوە هەیە كە ەەر پارچەیەك تایبەتمەندی خۆی هەیەو دەبێت بەپێی ئەو تایبەتمەندیە هەنگاوی بۆ ەەڵبگیرێت.
پرسی ناوخۆی هەرێمی ەەرێمی كوردستان
لە ئێستادا لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، لایەنە سیاسیەكان لەدانوستاندان سەبارەت بە پرسی سەرۆكایەتی سەرۆك مسعود بارزانی، ەەوڵەكان بەو ئاڕاستەیەدا حزبە سیاسیەكان چۆن ئەم پرسە چارەسەر دەكەن؟
پارتی دیموكراتی كوردستان لەم پرسە تێڕوانین و بۆچوونی خۆی هەیە، دیارە لە ەەڵبژادنەكانی 2013 پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵبژاردنەكەی بردەوەو 38 كورسی پەرلەمانی بەدەست هێنا، ئەو كات بۆ پێكەێنانی حكومەت، پارتی پەنای بۆ پێكەێنانی حكومەتی زۆرینە نەبرد، كە زۆر بە ئاسانی دەیتوانی زۆرینەی پەرلەمانی بۆ پێكەێنانی حكومەت كۆبكاتەوە، بەڵام بە لەبەر چاوگرتنی بارودۆخەكەو بۆ ئەوەی هەموو پێكەوە ئەم قۆناخە هەستیارو مێژووییە تێپەڕێنن، بریاریدا لەسەر بنەمای سازان هەموو لایەنەكان لە حكومەت بەشداری بكەن، سەبارە بە پرسی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانیش، دیارە لەساڵی 2005 سەرۆك لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵبژێردرا، ئەوكات لەبەر ئەوەبوو كە نەدەتوانرا ەەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێم راستەوخۆ بە هەڵبژاردن لەبەر ەۆكاری تەكنیكی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان ئەنجام بدرێت، بەڵام ئەو لایەنانەی كە ئۆپۆزسیۆن بوون گازندەی ئەوەیان كرد پارتی و یەكێتی لە پەرلەمان سەرۆكیان هەڵبژاردووەو لە ەەڵبژاردنی گشتی دەترسن، بەڵام لە ساڵی 2009 سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردراو سەرۆك مسعود بارزانی 70% دەنگەكانی بەدەست هێنا.
لە 2013 پارتی لەگەڵ یەكێتی ماوەی 2ساڵ خولی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانیان درێژكردەوە، سەرۆك مسعود بارزانی داوای كرد لەماوەی ئەو دووساڵە پەرلەمان ئەو دەستورەی لە 2009 پەرلەمان پەسەندی كردووەو تەنیا مابوو بخرێتە راپرسی، لەبەر ئەوەی ئۆپۆزسیۆن داوای سازان و كۆدەنگییان دەكرد، ئەو دەستورە جارێكی دیكە سازان و كۆدەنگی لەسەر بكرێت، پەرلەمانی كوردستان لەو ماوەیە نەیتوانی ئەو كارە بكات، بۆیە سەرۆك مسعود بارزانی60 رۆژ پێش ئەوەی ماوەی سەرۆكایەتیەكەی تەواو بێت داوای لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كردووە، وەك مافێكی یاسایی خۆی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنەوەی سەرۆك ئەنجام بداتەوە، بەڵام كۆمسیۆن لەبەر هۆكاری تەكنیكی ئەو كارەی پێناكرێت، لەم ماوەیەدا یەكێتی و گۆران و دوو حزبە ئیسلامیەكە پرۆژەیان پێشكەشی پەرلەمان كردووە بۆ ئەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هەموار بكرێتەوە، پارتی دیموكراتی كوردستانیش هەوڵە دیپلۆماتیەكانی خۆی چركردۆتەوە بۆ ئەوەی پێشنیارەكانی خۆی بە حزبەكان رابگەیەنێت، پارتی دەیەوێت سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێرێت بۆ ئەوەی هاوسەنگی و چاودێری لە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە هەرێمی كوردستان رابگیرێت، بۆیە ئەگەر حزبەكان نەتواتن هەتا 20ی ئابی 2015 بگەنە سازان لەسەر ئەم پرسە ئەوا پارتی ئەم پێشنیارانە دەخاتە روو:
1. چوار ساڵی داەاتوو سەرۆك مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بێت، ئەم چوار ساڵە بە قۆناخی راگواستن دابنرێت، هەتا دەستوور راپرسی لەسەر دەكرێت و پرۆسەی ریفراندۆم بۆ بڕیاردانی مافی چارەنووس ئەنجامدەدرێت.
2. یان ماوەی سەرۆكایەتی ەەرێم لەگەڵ ئەم خولەی پەرلەمان كۆتایی پێبێت لە ساڵی 2017.
3. یان با هەڵبژاردنی پێشوەختە بكرێت و پاشان ئاكامی ئەو هەڵبژاردنە هەرچیەك بوو لەسەر بنەمای زۆرینەو كەمینە هەموو لایەك پێوەی پابەند بن.
هەوڵەكان لەگەڵ كوردی رۆژئاوا
لە دوای ساڵی 2011 كە ئەو بارودۆخە لە رۆژئاوا هاتە ئاراوە، هەڵوێستی پارتی دیموكراتی كوردستان بەرامبەر كوردانی رۆژئاوا بریتی بووە لە:
پاراستنی یەكڕیزی كوردی سوریا.
هەرێمی كوردستان میواندارییان دەكات و پشتگیرییان دەكات.
پشتگیری هەوڵەكانیان لەسەر ئاستی دبلۆماتی و سەربازی دەكەین.
ئەوەی لای پارتی گرنگ بووە، بریتی بووە لە یەكڕیزی و یەكەههڵوێستی كوردی سوریا، ئەوجا لەچوارچێوەی ئەو یەكڕیزییە چۆن بڕیار دەدەن ئازادن، ئێمە دەمانەوێت كوردی سوریا ئەجیندای خۆی هەبێت و بەشێك نەبێت لە ئەجیندای هیچ لایەكی دیكە .
لەم چوارچێوەیەدا سەرۆك بارزانی لە تەممووزی 2012 میوانداری لایەنە سیاسیەكانی كوردی سوریای كرد، ئەوە بوو رێككەوتنی یەكەمی ەەولێری لێكەوتەوە، جارێكی دیكە لە مانگی 12ی 2013 میوانداری كردن بۆ چارەسەركردنی ئەو پرسانەی مابوون لەنێوان پەیەدەو حزبەكانی دیكە ئەمەش رێككەوتنی هەولێری 2ی لێكەوتەوە، هەروەها لە ئۆكتۆبەری 2014 جارێكی دیكە سەرۆك بارزانی میوانداری كردن و رێككەوتنی دەۆكی لێكەوتەوە، بەداخەوە پەیەدە بە ناوەڕۆكی رێككەوتنەكانەوە پابەند نابێت، كە بریتیە لەوەی ئیدارەیەكی هاوبەش، فەرماندەیەكی سەربازی هاوبەش، یەك مەرجەعیەتی سیاسی، بەڵام پەیەدە نە لەسەر ئاستی ئیداری نە لەسەر ئاستی سەربازی و نە لەسەر ئاستی سیاسی لایەنەكانی دیكە قبوڵ ناكات، ئێستا زیاتر لە 5-6 ەەزار پێشمەرگە كورد مەشقدراون و دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ رۆژئاوا، پەیەدە قبوڵ ناكات، بۆیە ئەگەر ئەوان پێكەوە رێكبكەون و پەیەدە پابەندی رێككەوتنەكان بێت، ئەوا هەموو یارمەتیەكی دبلۆماتی و تەنانەت سەربازیشیان دەدەین، ەەروەك چۆن پێشمەرگەمان بۆ كۆبانی نارد.
ئەم باسە رۆژی 8ی تەمموزی 2015 لە ئامۆژگای رۆژەەڵاتی ناوەڕاست (www.mei.edu) بە ناونیشانی دینامیكیەكان لە كوردستانی عێراق پێشكەش كراوە.
*ئەندامی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان
