بابەتی ئامادەكردنی دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان، كۆمەڵێك خاڵی بەهەندوەرگیراو لە خۆ دەگرێت، پێویستە بەر لە تەواوبوونی نووسینەوەی دەستوورەكە خاڵەكان بە دیقەتەوە لەبەرچاو بگیرێن، ئینجا بخرێتە ڕاپرسییەوە، تا ڕەزامەندی جەماوەری لەسەر پێكبهێنرێت و دواجار ببێتە دەستوورێك.
سەرەتا دەڵێین.. تەنانەت ڕێگەبەخۆدان بۆ بیركردنەوە لە پێویستیی دانانی دەستوورێك زۆر لە كاروبارەكانی هەرێم ڕێكدەخات، كە بە كاروبارە ئەرێنیەكان ئەژمار دەكرێن و سەرلەبەریان لە بەرژەوەندی هەرێمی كوردستان ڕاڤە دەكرێن، بە واتای؛ دروست كردنی بناغەیەكی دەستووریی بۆ ئەم هەرێمی كوردستانەی لە سەرەتای دروست بوونیەوە هەر لە ساڵی 1991بە كە دۆخگەلێكی ئاوارتەی جیاوازی هەبووە، ئەویش بە قۆناغی ڕاگوزەریی دۆخەكەیەوە كە لە سیستمێكی تایبەتكراو بە ناوچەی ئۆتۆنۆمی ساڵی 1974 بۆ ناوچەیەكی نەوای ئارام لەژێر سایەی پارێزگاری لێكردنی نێودەوڵەتییانەی ساڵی 1991و بەرەو دامەزراندنی هەرێمێكی فیدڕاڵی ساڵی 1992و بەرەو بەردەوامبوون لەسەر میكانیزمە یاسایی تایبەتمەند بەهۆی دابڕانی هەرێم لە ناوەند تا ساڵی 2003و دواتریش تا دەگاتە دانپێدانانی دەستووریی، بەوەی هەرێمێكی فیدڕاڵیانەی دیفاكتۆیە بە هەر سێ پارێزگاكەی و بە سنوورە كارگێڕییەكەی و بە دەسەڵاتە گشتی و دامودەزگا دەستوورەیەكەیەوە هەیە، ئەویش بە درێژایی ماوەی ساڵانی 1992ــ 2003.
لەگەڵ ئەوەشدا هەردەم نەبوونی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ ڕێكخستنی كاروبارەكانی هەرێم و دیاریكردنی دەسەڵاتەكانی یەكێك بووە لەو كەلێنە دەستووریانەی كە ڕیزبەندێتی بونیادنانی فیدڕاڵیانەی ئەم هەرێمەی تەمومژاویتر كردووە، ئەم دەستوورەی كە ئێستا ئامادە دەكرێت بە بناغەیەك دەژمێردرێت بۆ هەرێمەكانی تری ناو دەوڵەتی فیدڕاڵی عیراق كە لە داهاتوودا دادەمەزرێنرێن..
تەنیا پەنجەنوماكردنی سیاسەتمەداران و یاساناسانی عەرەبی بە تایبەتیش عەرەبە سوننەكان لە ساڵی 2010 بەدواوە بۆ هەرێمی كوردستان و چۆنیەتی دەسەڵاتەكانیی، بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە لەسەر بایەخی ئەو سەرچاوەو ژێدەرەی كە دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت لە كاتی تەواوكردنی بونیاتی یەكەیەكی دەستووریانەی پێكهاتوو بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵی عیراقی بە پێی هەمان میكانیزمی ئاماژەپێدراو لە دەستووری هەمیشەیی عیراقی ساڵی 2005، هەروەها یاسای ژمارە 13ی ساڵی 2008ی تایبەت بە ئەركەكانی جێبەجێكردنی پێكهاتنی هەرێمەكان..
لێرەوە وا دەردەكەوێت كە بابەتی ئامادەكردنی دەستوورێك بۆ هەرێم، لەژێر سایەی ڕاپرسیەكی جەماوەرییانەدا لەلایەن خودی دانیشتووانی ئەم هەرێمەوە پێگەی ئەم دەستوورە پتەوتر دەكات. بە تایبەتی لە ژێر سایەی ئەو كارتێكەرە هەرێمیی و نێودەوڵەتیانەی گرەو لەسەر شكستی پرۆژەی فیدڕاڵی عیراقی دەكەن، چونكە پێیان باشە شێوازی چەقناوەندیی و سەنتراڵیەتی بگەڕێتەوە، بە تایبەتیش لەلایەن ئەو دەوڵەتانەی كە كوردیان تێدایە وەك سووریاو ئێران و توركیا.
لێرەوە سەرەڕای هەندێ لایەنی ئەرێنی كە لە دوتوێی سیپارەی یاسای ئامادەكراوی پرۆژە دەستووری كوردستانی عیراقدایە، ئەوەی كە لە ژمارە 4ی ساڵی 2015 بۆ ڕاپرسی ئامادەكرابوو، كە پێكهاتبوو لە بنەماكانی دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەتمەند بە ڕێكخستنی پرۆژەی دەستوور، بە مەرجێك نوێنەرایەتی ئافرەت و پێكهاتە نەتەوەییەكانی تێدا بێت كە ئەوانیش نوێنەرانی گەلی كوردستانن، هەروەها بەو مەرجەش كە بە زمانەكانی كوردی و عەرەبی و توركمانی و سریانی و ئەرمەنی لە چاپ بدرێت.
بەمەش بایەخ بە هەموو شەبەنگەكانی گەلانی تر كە لە هەرێم دەژێن دەدرێت، چونكە دەستوور بە تەنیا بریتی نییە لە نوێنەرایەتیكردنی زۆرینەیەك، بەڵكو نوێنەرایەتی هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینیەكانی تێدایە، بڵاوكردنەوەی پرۆژەكە بە زمانی ئەو كەمایەتیانە باشترین نموونەیە بۆ ئەوەی دەرفەتی بەشداریكردنیان پێبدرێت لە داڕشتنەوەی دەستوورەكەدا تا داهاتووی هاووڵاتیبوونی خۆیان لە هەرێمدا بسەلمێنن، دەست بە یاساكانییەوە بگرن، هەروەها لە ئیمتیازاتەكانیش سوود وەربگرن.
بەڵام هەندێ تێبینی ڕەخنەیی هەیە كە بە یەكجارەكی كاردەكاتە سەر پرۆسەی دەستوورەكە:
1ـ فاكتەری زەمەنی
ئەم فاكتەرە بۆ قۆناغی ئێستا لەبار نییە، بەهۆی ئەو بارودۆخە نائاساییەی ناوچەكە پێیدا دەگوزەرێت، كە كەوتۆتە ناو كۆمەڵێك قەیرانی ئابووری و ئاسایشی و دەستووری پێوەندیدار بە پایتەخت.
دەستوور یاسایەكی بنەڕەتیە یان بناغەیەكە بۆ هەموو یاساكانی ترو بۆ ماوەیەكی زەمەنی ڕێژەیی درێژتر دەنووسرێتەوە، دۆخەكەی جیاوازترەو لە ساتەوەختی داڕشتنی یاسای ئاسایی و ئەركی هەمواركردنەوەی یاساییدا، چونكە دەكرێت هەر كاتێك بە ئاسانی یاسایەكی ئاسایی هەموار بكرێتەوە یان ڕەتبكرێتەوە، بەڵام ئەمە بەراورد بە دەستوور جیاوازە، چونكە دەستوور پێویستە لە ڕووی ڕێژەییەوە چەسپێنراو بێت.
ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە لە توانادا نەبێت دەستوور لە داهاتوودا بە شێوەیەكی ڕەها بچەسپێنرێت و هەموار نەكرێتەوە، بەڵام هەمواركردنەوەی بۆ هەر بارودۆخێك یان لەبەر ڕۆشنایی هەر ڕووداوێك، بە واتای شێواوی و ناڕێكی دەستوورەكەیە، كە دەكەوێتە بەر مەرحەمەتی خێرای هەر گۆڕانكارییەكەوە، دەستووری ئەمەریكایی ساڵی 1789 لە ماوەی دووسەد ساڵی دەرچواندنیدا تەنیا 27 هەمواركردنەوەی بەخۆوە بینیوە، دەستووری هیندی لە ساڵی 1950 تا ئێستا كە زیاتر لە شەست ساڵە دەرچوێنراوە، تەنیا 94 هەمواركردنی تێدا كراوە، تاد..
ئەو ماوە دیاریكراوەی كە لیژنەكەی پێڕاسپێردراوە تا پرۆژەی دەستوورەكە دابنێن، زۆر زۆر كورتە ئەگەر بەراورد بكرێت بەو هەلومەرجانەی لە چواردەوری پرۆسەی دەستووردان و دەوروبەری هەرێمەكەشیان تەنیوەتەوە، ئەم پرۆژەیە یەكەمین دەستووری هەرێمی كوردستانەو یەكەمین دەستووری هەرێمیە لە دەوڵەتی عیراقی فیدڕاڵیدا.
بەڵام سەبارەت بە هەرێم لای هەمووان دەزانرێت كە ناوچەیەكە بە درێژایی چەندین سەدە پاكتاوی ڕەگەزی و جینۆسایدی لە لایەن حكومەتە ناوەندییە یەك لە دوا یەكەكانی عیراقەوە لەسەر ئەنجامدراوە، هەر لەو كاتەوە كۆمەڵگەی سیاسی لە نێوان چەند دەوڵەتێك پەرت پەرت كراوە، پێدانی دەرفەتێك بۆ گوزارشت كردن لە مافی چارەنووسی گەلێكی ستەملێكراوی ناو مێژووی وەك گەلی كوردستان، هەروەها ڕێكخستنی ماف و ئەركەكانی بە دەستوورێك كارێكی وا سانا نییە، پێویستە بە وردی و دڵسۆزی و بەرپرسیارانەوە بەند و بڕگەكانی تاوتوێ بكرێت و نەبەسترێتەوە بە زەمەنێكی دیاریكراوەوە، چونكە ئەمە یەكەمین دەستووری كوردە بە واتا دەبێتە ناوكەو ناوەڕۆكی دەستوورەكانی تری بەشەكانی كوردستانیش لە داهاتوودا، بە نموونە نووسین و داڕشتنی دەستووری باشووری ئەفەریقا ساڵی 1996 حەوت ساڵ درێژەی كێشاوە، دانانی یاسای بنەڕەتی ئەڵمانیایی ساڵی 1949 سێ ساڵی خایاندووە، نووسینەوەی دەستووری ژاپۆنی ساڵی 1948 ساڵێكی خایاندووە، دەستووری ئەمەریكایی ساڵی 1789 دوو ساڵی زیاتر پێوەبوون، نووسینەوەو ئامادەكردنی یەكەمین دەستووری فەرەنسایی ساڵی 1791 سێ ساڵی خایاندووە، هەروەها داڕشتنەوەی یاسای بنەڕەتی عیراقی ساڵی 1925 لە ماوەی چوار ساڵدا داڕێژراوەتەوە.
2ـ فاكتەرەكانی بنەمای دەستووری
پێویستە دەقەكانی دەستووری هەرێمی كوردستان هاوكوف بێت لەگەڵ دەقەكانی دەستووری هەمیشەیی عیراقدا كە لە ساڵی 2005 داڕێژراوەتەوە، هەر سەرپێچییەك لەو بنەما كارپێكراوانەی ئەو دەستوورە، بە واتای بڕیاردانە لەسەر ڕەوایەتی نەبوونی دەستوورەكە و دواتر ڕەتدەكرێتەوە گەر بێت و نەگونجێت لەگەڵ دەستووری فیدڕاڵیدا، كە ئەوەش بە پێی بنەما دەستووریە باوەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی ڕێك دەخرێت.
لەمەشەوە ملكەچبوونی دەستووری هەرێمی كوردستان بۆ دەستووری عیراقی وای لێدەكات ببەسترێتەوە بە حوكمەكانی دەستووری فیدڕاڵیەوە، ئەمەش لە باری ئێستادا واتا ڕازی بوونی خوازیارانەی هەرێم بە هەموو ئەو كەلێنە دەستووریانەی لە دەستووری عیراقیدا بوونیان هەیە، بەڵكو تەبەناكردنی بڕگە دەستووریەكانی فیدڕاڵی تێیدا تا لە سنووری هەرێمی جیۆگرافیانەی خۆیدا بچەسپێنرێت و تێنەپەڕێت لێی.
لەسەر ئەم بنەڕەتەوە باشترە بەر لە دەسپێكی نووسینەوەی دەستووری هەرێم، هەموو هەوڵەكان چڕ بكرێنەوە لە ناو پەرلەمانی عیراقیدا بۆ كاركردن لەسەر هەمواركردنەوەی هەندێ بەندی دەستووری عیراقی، ئەو بەندانەی پێوەندیدارن بە وەدیهاتنی بەرژەوەندیەكانی هەرێمە فیدڕاڵیەكانەوە، یان بە لانی كەمەوە پێدانی خاڵی باشتر بۆ بەرژەوەندی هەرێمی كوردستان بە تایبەتیش لەو خەسڵەتانەی كە لەم خاڵانەدا كۆدەبنەوە:
1ـ دانانی هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی دامەزراوەی فەرمی دەوڵەتی فیدڕاڵی بە پێی دەستووری ساڵی2005
2ـ دانانی كورد وەك یەكێك لە نەتەوە سەرەكیە دامەزراوەكانی ناو دەوڵەتی عیراقی بە شێوە مۆدێرنەكەی لە پاش مێژووی ساڵی 2003 بە دواوە.
لە واقیعدا ئەو بارودۆخە ناهەموارانەی حكومەتی ناوەندی ئێستا پێیدا تێپەڕدەبێت، ڕەنگە ببێتە هۆكارێكی باش بۆ ئەوەی زەمانەتی دەستووریی بۆ هەرێمەكان فەراهەم بكرێن، چونكە حكومەتی ناوەندی ترسێكی زۆری هەیە لە لێكترازان و دوبەرەكی زیاتری ناو پێكهاتەكانی گەلی عیراق، ئەمەش ئەو هەستە لای حكومەتی ناوەندی دروست دەكات كە بە لامەركەزی ڕازی بێت وەك كەمترین چارەسەرێكی شیاو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسیەكانی دابەشبوون، لەمەشەوە زەمانەتێك بۆ هەموو پێكهاتەكانی تر بە كوردو عەرەب و سوننەو توركمان و مەسیحیەكان و ئێزیدیەكانەوە دروست دەبێت، هەروەها بۆ ئەو پێكهاتانەش كە شیعە نین تا پێكەوە پرۆسەی سیاسی و دەستووریی ساڵی 2003 لە پێناوی بەرژەوەندیی هەمووان وەك یەك بكەوێتەوە، نەك بۆ خاتری زۆرینەیەك لە چەندایەتی و ژمارەدا.
* پسپۆڕ لە «پاراستنی دەستووریی كەمینەكان»