شەرعییەتی دیموكراسی لە نێوان سیستەمی حوكمڕانیی سادە و ئاڵۆزدا
بەختیار کەریم
دەكرێت ئەم دیبەیتە ئاراستەكراوە، ناوی بنێین: «دیبەیتی سیستەم». ئەم دیبەیتە جیهانی دابەشكردووە بەسەر دوو جۆر لە سیستەمی حوكمڕانی: جیهانی یەكەم كە جیهانێكی دیموكراتە و سیستەمی پەرلەمانی پەیڕەو دەكەن و جیهانی دووەم كە جیهانێكی ستەمكار و دیكتاتۆرە و سیستەمی سەرۆكایەتی پەیڕەو دەكەن. دابەشكردنی جیهان بەسەر رەش و سپیدا، كە رەهەندێكی ئایینیی قووڵی هەیە، بەشێكی دانەبڕاوە لە سیستەمی بیركردنەوەی رۆشنبیریی و سیاسیی ئێمە و هۆكاری بەشێكی زۆری تەنگژە و كێشەكانی ئێمە لەوێدا دەدۆزرێنەوە.
لە ڕاستیدا ئەم دیبەیتە بە ئەندازەیەك ناتەندروست و شێوێندراوە كە هەموو هەوڵێك بۆ بەشداریكردن تێیدا، نووسەر دەخاتە یەكێك لە بەرە دژەكانەوە، بگرە هەندێك جار رووبەڕووی سووكایەتی و ناوزڕاندنی دەكاتەوە! بەڵام كەسانێك كە هێشتا توانای قووڵبوونەوەیان هەیە، پێویستە بێ سڵكردنەوە رەخنە ئاڕاستەكانی ئەم دیبەتە بكەن.
ئەوەی ئەم دیدە زیاتر پشتڕاست دەكاتەوە ئەو پرۆژەیاسا هەژار و دەستكورتەیە كە بزووتنەوەی گۆڕان پێشكەشی كردووە و بۆتە جێگەی مشتومڕ. بەشێكی زۆر لە رۆشنبیرانی ئێمە، بەبێ خوێندنەوەیەكی وردی ئەم پرۆژەیاسایە و تاوتوێكردنی رەهەندە جیاوازەكانی، كەوتنە پیاهەڵدانی ئەم پرۆژەیاسایە و وەك رێگەچارەی رەها بۆ كۆی تەنگژەكانی ئێمە نمایشی دەكەن. ئەوانەش كە رەخنەی ئەم پرۆژەیاسایە دەكەن، یان هێشتا دیلی ئەو دابەشكردنەی جیهانن بەسەر رەش و سپیدا و دەستبەجێ رەتیدەكەنەوە، یان، كەمینەیەكی بچووك، كە بە هەناسەیەكی رەخنەیی تاوتوێیان كرد، بەڵام كەوتنە بەر شاڵاوێكی دڕندانەی داشۆرین و جنێو و تەخوینكردن. باشترین نموونە نووسینێكی رەخنەیی قووڵی بەڕێز (رێبوار سیوەیلی)یە كە لە هەفتەنامەی باس بڵاوكراوەتەوە و هەموو دەرگاكانی دۆزەخی «گۆڕان» بەڕوویدا ئاوەڵاكران. بەڵام رەخنەگران هەمیشە باجی یاخیبوون و كێویبوونی خۆیان داوە و دەدەن، نابێت كەسیش سڵ لەم جۆرە هەڵمەتە بكاتەوە، چ لەم بەرەیەی دیبەیتی سیستەم بێت، یان لە بەرەكەی تر. ئەوەی گرنگە تەلیسمی رەخنەلێنەگیران بشكێندرێت و هەموومان فێری ئەوە ببین چیكڵدانەی رەخنە قبووڵكردنمان گەورەتر بكەین! هاوكات تەنها دیدێكی رەخنەگرانە، دەتوانێت ئاڕاستەی دیبەیتەكە راستبكاتەوە، بەشێوەیەك كە سوودێكی نیشتمانیی هەبێت.
ئەوەی لە پرۆژەیاساكەی گۆڕاندا بەدیدەكرێت، هەوڵدانە بۆ سەپاندنی سیستەمێكی پەرلەمانی سادە. لەم پرۆژەیاسایەدا، كۆی دەسەڵاتەكان لە دەستی پەرلەماندا چڕكراونەتەوە. ئەمە لە كاتێكدایە كە هیچ دامەزراوەیەكی ئەم وڵاتەی ئێمە ئەوەندەی پەرلەمان جێگەی رەخنە نەبووە و نییە! هەوڵەكانی گۆڕان بۆ جێگیركردنی سیستەمێكی پەرلەمانی سادەی لەم جۆرە، یان زادەی تێنەگەیشتنە لەو مەترسییانەی ئەم سیستەمە هەیەتی، یان هەوڵدانە بۆ جێگیركردنی دیكتاتۆریەتێكی زۆرینەی پەرلەمانی لە ئایندەدا.
سیستەمی پەرلەمانی سادە ئەو جۆرە سیستەمەیە كە پەرلەمان دەكاتە مەرجەع بۆ هەموو بڕیارە، سیاسی، ئابووری، دارایی و كارگێڕییەكان. لەم جۆرە سیستەمەدا و بەناوی شەرعییەتی جەماوەرییەوە، كۆی دامەزراوەكانی تر كورتدەكرێنەوە بۆ ئامڕازی جێبەجێكردنی بڕیار و فەرمانەكانی پەرلەمان. ئەم سیستەمە هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ سیستەمی سەرۆكایەتی رەها، كە سەرۆكی دەوڵەت كۆی بڕیارەكان لەدەستی خۆیدا چڕدەكاتەوە، بەناوی شەرعییەتی شۆڕشگێڕی، یان جەماوەریی و دیموكراتییەوە. ئەم دوو جۆرە سیستەمە سادەیە بە رەهایی ستەمكاری بەرهەمدەهێنن و سیستەمەكە بەرەو دیكتاتۆرییەتی تاكەكەسی، یان دیكتاتۆریەتی زۆرینە دەبەن.
گۆڕان بانگەشەی ئەوە دەكات لە پێناوی ئایندەی دیموكراسیدا، هەوڵی كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەدات، كەچی لە بەرامبەردا سیستەمێكی پەرلەمانی رەها و سادە پێشنیار دەكات لە وڵاتێكدا كە هێشتا نەریتە مەدەنی و دیموكراتییەكان بە تەواوی جێگیرنەبوون، هێشتا كۆمەڵی مەدەنی چالاك و كارا نییە. دەرئەنجامی لۆجیكی ئەم سیستەمە سادەیەی گۆڕان پێشنیاری دەكات، دوو شتە:
یەكەم: زۆرینەیەكی پەرلەمانی كۆنتڕۆڵی پەرلەمان دەكات و دیكتاتۆریەتێكی زۆرینەی وەك ئەوەی عێراق دروست دەبێت. پەرلەمان لە جیاتی نوێنەری هاووڵاتیان، دەبێتە نوێنەری حزبێك، گرووپێك، نەتەوەیەك، ئایینێك، یان مەزهەبێك. لە دواجاردا ئەم جۆرە پەرلەمانە هیچ شەرعییەتێكی دیموكراسی و جەماوەری نامێنێت.
دووەم: سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، یان گرووپێك لە سیاسییەكانی ناو ئەم دەسەڵاتە، لە ڕێگەی زۆرینەی پەرلەمانییەوە، پەرلەمان دەكەنە درێژكراوەی سێبەر و هەژموونی خۆیان، دەیكەنە سەرچاوەیەك بۆ شەرعیەتدان بە بڕیارەكانی خۆیان. باشترین نموونە پەرلەمانی سەردەمی حوكمڕانیی (نوری مالیكی)یە لە عێراق.
شەرعییەتی دیموكراسی و
پێوەندی بە جۆری حوكمڕانییەوە
گرنگترین فاكتەر بۆ پێوانەكردنی شەرعییەتی هەر سیستەمێك، سروشتی سیستەمەكە نییە، بەڵكو سەرچاوەی شەرعییەتە. ئەو سیستەمانە شەرعییەتی دیموكراسی زیاتریان هەیە، كە بڕیارەكانیان نزیكترن لە خەڵكەوە، بگرە خودی شەرعییەت لە خەڵكەوە سەرچاوە دەگرێت. نموونەكان زۆرن لە سەر سیستەمی سەرۆكایەتی، یان پەرلەمانی كە دیموكراسی، یان ستەمكاری لە ئاستێكی بێوێنەدایە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە خەوشی سیستەمەكان لە سروشت و فۆرمی سیستەمدا نییە، بەڵكو لە چۆنێتی كاركردنی سیستەمەكەدایە.
چۆنێتی كاركردنی سیستەم دەوەستێتە سەر كۆمەڵێك فاكتەر كە بەگشتی پەیوەستن بە رژێمی سیاسییەوە. لە وڵاتێكدا كە بنەما دیموكراسییەكانی وەك یەكسانیی هاووڵاتیان، مافی دەنگدان و بڕیاردان و .. تاد، لە دەستووردا جێگیر كران، ئەوەی دەبێتە زامنی ئەم بنەما دیموكراسییانە، ئەو تۆڕی دامەزراوانەن كە سەر بە باڵە جیاوازەكانی دەسەڵاتی سیاسین. واتا دەكرێت لە سیستەمێكی سەرۆكایەتی، یان پەرلەمانیدا، یان لە سیستەمێكی تێكەڵدا، دامەزراوە سیاسی و دادوەرییەكان سەربەخۆ بن و هەمیشە وەك پاسەوانی دەستوور كار بكەن. پێچەوانەی ئەمەش راستە و چەندین نموونەی زیندوومان هەیە لەسەر بەلاڕێدابردنی سیستەمی پەرلەمانی، كە لە خوارەوە زیاتر رەخنەی دەكەین.
لە نائامادەیی دامەزراوەی سەربەخۆی سیاسی و دادوەری، لە نائامەدەیی هاووڵاتی سەربەخۆ و كۆمەڵی مەدەنیی سەربەخۆ، ئەگەر ستەمكاری و دیكتاتۆرییەت ئەگەرێكی هەمیشە ئامادەبێت لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا، ئەوا لە سیستەمی پەرلەمانیدا هەمان ئەگەر مەترسییەكی كراوەتر و گەورەترە. بەشێكی زۆر لە دەستوورە پێشكەوتووەكانی جیهان میكانیزمی بەرگرتنیان داناوە بۆ ستەمكاریی پەرلەمانی (Majoritarianism).
باوانی دەستووری ئەمریكی، هەر لەسەرەتاوە هەستیان بەم مەترسییە كردووە و هەوڵیانداوە لە ڕێگەی دانانی میكانیزمی پشكنین و چاودێرییەوە رێگە لە دروستبوونی دیكتاتۆریەتی زۆرینە بگرن. یەكێك لە تەنگژەكانی دیموكراسی كە تا ئەمڕۆش جێگەی مشتومڕە لە ئەمریكا و خۆرئاوا، رۆڵی دادگاكانە لە پێداچوونەوە بەو یاسایانەدا كە نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانی خەڵك دەریانكردووە. هەندێك دەپرسن چۆن دەبێت یاسایەك كە نوێنەری راستەقینەی خەڵك دەریانكردووە، كۆمەڵێك دادوەر كە بە هەڵبژاردن نەبوونەتە دادوەر پێداچوونەوەی بۆ بكەن و تەنانەت دەسەڵاتی پووچەڵكردنەوەی ئەو یاسایەشیان هەبێت؟ بەڵام مێژووی دیموكراسی خۆرئاوا نیشانی دەدات كە ئەم میكانیزمە یەكێك بووە لە بەربەستە پتەو و راستەقینەكانی بەردەم درووستبوونی ستەمكاری و دیكتاتۆریەتی زۆرینە.
میكانیزمێكی تری دەستووری كە لە چەند وڵاتێكی دیموكراسی پەیڕەو دەكەن، دەسەڵاتی سەرۆكی دەوڵەتە بۆ گەڕاندنەوەی یاسایەك لەسەر داوای ژمارەیەكی بەرچاو لە هاووڵاتیان، یان گرووپەكانی فشار. یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان میكانیزمێكی لەم جۆرەی داناوە، ئەزموونی چەند ساڵێكی سەرۆكایەتی هەرێم نیشانی دەدات كە ئەم میكانیزمە زامنێكی باشی دیموكراسییە. نموونەی زیندوومان هەیە لە كوردستان كە پاش ئەوەی پەرلەمان یاسایەكی دەركردووە، چەند حزب، یان رێكخراو، یان كەسایەتی و هاووڵاتیی ئاسایی داوایان لە سەرۆكی هەرێم كردووە یاساكە بگەڕێنێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ چاككردنی ئەو خاڵانەی جێگەی تێبینی داواكارەكان بوون. لەو چەند كەیسەدا كە خەڵك داوایان لە سەرۆكی هەرێم كردووە، یاساكە بگەڕێنێتەوە بۆ پەرلەمان، دەرئەنجامەكە گرنگ نییە، بەڵكو ئەو ئاماژەیە گرنگە كە خەڵك هەستیان كردووە نوێنەرە هەڵبژێردراوەكان نە گوێیان لێدەگرن، نە رای ئەوان بەهەند وەردەگرن، لەبەرئەوە ناچاربوون پەنا بۆ سەرۆكی هەرێم ببەن.
مرۆڤ بەگشتی بەدەست كورتیی یادەوەرییەوە دەناڵێنێت. پێدەچێت داڕێژەرانی پرۆەژەیاساكەی گۆڕان رووداوەكانی ئەو خولەی پەرلەمانیان لەیاد كردبێت كە فراكسیۆنی گۆڕان و هاوپەیمانە ئیسلامییەكانی داوایان لە سەرۆكی هەرێم كرد چەند یاسایەك بگەڕێنێتەوە بۆ پەرلەمان. كەواتە دەتوانین بڵێین پۆستی سەرۆكی هەرێم دەبێت وەك بابەتێكی تاكەكەسی و حزبی سەیرنەكرێت، بەڵكو پێویستە وەك فاكتەرێك سەیر بكرێت بۆ زامنكردنی سەقامگیری، تەبایی و پاراستنی مافەكانی هاووڵاتیان. دەكرێت ئەم دامەزراوەیە بكرێتە بەشێك لەو دامەزراوانەی كە هەموو سیستەمێكی دیموكراسی پێویستیەتی بۆ رێگرتن لە ستەمكاری زۆرینە.
لە وڵاتێكی وەك كوردستان دادوەرییەكی تەواو سەربەخۆ نییە كە دەسەڵاتی پێداچوونەوەی دادوەری هەبێت بەو یاسایانەدا كە پەرلەمان دەریاندەكات. واتا لە كوردستان نەریتێكی گرنگی دادوەری هێشتا گەشەی نەكردووە، كە پێیدەوترێت پێداچوونەوەی دادوەری (Judicial Review).
لە دیموكراسییە پێگەیشتووەكاندا، لەسەر داوای تەنها هاووڵاتییەك دادگا باڵاكان دەسەڵاتی پووچەڵكردنەوەی یاسایان هەیە، تەنانەت پاش دەركردنی لەلایەن پەرلەمانەوە و كارابوونی. لەبەرئەوە لەم قۆناغەدا لە كوردستان، دیكتاتۆریەتی زۆرینە، ئەگەرێكی هەمیشە كراوەیە لە سیستەمێكی پەرلەمانی سادەدا. سیستەمی پەرلەمانی سادە مەترسییەكانی لە سیستەمی سەرۆكایەتی سادە زیاترن.
رێگەچارەی گونجاو كە لە چەندین وڵاتی خۆرئاوا پەیڕەودەكرێت، دابەشكردنی دەسەڵاتە بەسەر جومگەی جیاوازدا، واتا ئاڵۆزكردنی سیستەمی حوكمڕانییە، دانانی سیستەمی پشكنین و چاودێرییە (Check and Balance)، هەروەها بەخشینی مافە بە هاووڵاتیان و كەسایەتییە مەعنەوییەكان بۆ تانەدان لەو یاسایانەی پەرلەمان دەریاندەكات و بەخشینی دەسەڵاتە بە دادگاكان بۆ پێداچوونەوەی دادوەری بەو یاسایانەی پەرلەمان دەریدەكات و دەسەڵاتی پووچەڵكردنەوەیان لەسەر بنەمای نادەستووریبوون، یان ناتەبابوون لەگەڵ مافە گشتی و بنەڕەتییەكانی مرۆڤدا.
لە سیستەمە تێكەڵ و ئاڵۆزەكاندا، كە دەستوور مافی یەكسانی هاووڵاتیانی دەستبەركردووە، جگە لە پەرلەمان و سەرۆك وەزیران و سەرۆكی دەوڵەت، چەندین دامەزراوەی تر دەبنە زامنی دیموكراسی و رژێمی سیاسیی وڵات. كۆمەڵی مەدەنیی چالاك، دادوەریی سەربەخۆ، گرووپەكانی فشار و حزبە سیاسییەكان، هەریەكەو بەپێی پێگە و قورسایی خۆی لە سیستەمی حوكمڕانیدا بەشداری دەكات.
كەواتە شەرعییەتی دیموكراسی پێوەندی تەنها بە جۆری سیستەمی حوكمڕانییەوە نییە، چونكە پەسەندكردن و قبوڵكردنی یاسا و رێساكان لەلایەن خەڵكەوە، زیاتر دەوەستێتە سەر جۆری ئەو رێسا و یاسایانە، نەك سروشت و فۆرمی سیستەمەكە. واتا شەرعییەتی دیموكراسی لە وڵاتێكدا بە جۆری سیستەمەكەی ناپێورێت، بەڵكو بە ئاستی بەشداریی دیموكراسییانەی خەڵك لە بڕیاردان، بە رێژەی پاراستنی مافەكان و بە پێگەیشتوویی و بەرپرسیارێتی دەستبەژێری فەرمانڕەوا دەپێورێت.
ئەوەی لە پرۆژەیاساكەی گۆڕاندا دەخوێندرێتەوە، كاردانەوەیەكەی سیاسییە، نەك خەمخۆرییەكی نیشتمانی. هەوڵە بۆ گۆڕانێكی سیاسیی بەپێی جیهانبینی ئەندازایارانی ئەو پرۆژەیە، نەك گۆڕانێكی ریشەیی سیستەم و ئاراستەكردنی بەشێوەیەك كە خزمەت بە ئایندەی نەتەوەیەك بكات كە لە فراژاندایە. پرۆژەیاساكە بەرتەكێكی سیاسییە و ئامانجی سەرەكیی ورووژاندنی جەماوەرییە، زیاتر لەوەی هەنگاوێك بێت بەرەو ئایندەیەكی باشتر.
لە كۆتاییدا دەتوانین بڵێین كە باشترین سیستەم بوونی نییە، تەنها گونجاوترین سیستەم هەیە. گونجاوترین سیستەم بۆ ئێستا و ئێرەی كوردستان، سیستەمێكی تێكەڵ و ئاڵۆزە. بۆ گەڵاڵەكردنی ئەم سیستەمە پێویستە هەموو هێزە سیاسییەكانی ئێمە دانوستاندنێكی نیشتمانی بكەن بۆ رێككەوتن لەسەر سروشت و فۆرمی ئەم سیستەمە، پێویستە هەموو هێزە سیاسییەكان ئامادەباشی دانوستاندنیان تێدابێت لەسەر جیهانبینی خۆیان بۆ سیستەمی حوكمڕانی. تەنها بەم شێوەیە دەكرێت سیستەمێكی ئاڵۆز و سەقامگیر بێتەدی. سیستەمێك كە ئاڵۆزییەكەی زامنی مانەوە و دیموكراسیبوونی دەكات و لەخۆی دەیپارێزێت، سەقامگیرییەكەشی دەبیتە زامنی تەبایی و هێزی بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەی دەرەكی پێدەدات.
* مامۆستای بەشی فەلسەفەی زانكۆی سەڵاحەدین
