ئیدارەی كەرتی وزە لە كوردستاندا لە قۆناغە سەرەتاییەكانیدایە، بۆیە ئاساییە كە ستراكتۆری وزە ببێتە جێگەی گفتوگۆ و ریفۆرمسازی، ئەویش بە سوود وەرگرتن لە تەحەدییەكان و ئەزموونی سەختی رابردووی ژێرخانی سامانە سروشتییەكان و كارەبا، كە لە بناغەدا پەیكەرەكە میراتی ئیدارەی شكستخواردووی كەرتی وزەی عێراقە لە نەوت و كارەبادا. سەبارەت بە ریفۆرمیش پێویست بە لەبەرچاوگرتنی چارەسەری كێشەكانی ناوخۆی وزە لەلایەك و سوود وەرگرتن لە ستاندەرە جیهانی و ئەزموونی ئیدارەی وزە لە وڵاتانی بیانی لە لایەكی تر دەكات، بۆ ئەوەی بەو ریفۆرمەوە كەرتی وزە ببێتە سەرچاوەی بووژانەوەی ئابووری كوردستان نەك بەفیڕۆدانی سامانی وڵات.
بە بێ رۆڵی كارای كەرتی تایبەت و كۆمپانیا پڕۆفیشناڵ و بەتواناكان پێشخستنی ئیدارەو پیشەسازی وزە سەركەوتوو نابێت. بۆیە لە بڕیارە هەنووكەییەكان و ریفۆرمی تەشریعاتی نوێی وزە نابێت ئەمە پشتگوێ بخرێت، بەتایبەتی لە سێكتەری دابەشكردن و كۆكردنەوەی داهاتی وزەی كارەبا كە ساڵانێكە پشتگوێ خراوە. ئاستەمە كۆنتڕۆڵی نزیكەی 1.200.000 هاوبەشی كارەبا بكرێت، لەكاتێكدا كۆنتڕۆڵی هاوبەشە گەورەكانی كارەباش نەكراوە. كە باس لە وزە دەكرێت واتا باسكردن لە سامان و كایەیەكی گرنگی وڵات، پلان و ستراتیژیی سەرچاوەكانی وزە و پێشخستنیان بۆ بووژانەوەی ژێرخانی ئابووری و ریفۆرم لە ئیدارە و یاساكانی تایبەت بە پەیكەر و بەڕێوەبردنی كەرتەكانی وزە لە كارەبا و نەوت و گاز بە پلەی یەكەم.
سەرەڕای رەخنەی حكومەتی مەركەزی و نەیارانیش لە پلانی ئابووری تایبەت بە كەرتی وزە لە كاتێكدا دەشیانزانی كوردستان بەرەو سەربەخۆیی ئابووری دەبات، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان توانی دەوڵەمەند بێت بەو سەرچاوانە، گەرچی وەك پێویست بوار نەڕەخساوە بۆ وەبەرهێنانی زیاتر و گرنگیپێدانی. هەروەها ستراكتۆرێكی تۆكمە و روون و یەكگرتووی نەبووە لە تەوزیفكردن و سوودوەرگرتن لەو سەرچاوانەی وەك: ئاو، خەڵوزی بەردین، یۆرانیۆم، زۆر كانزای گرنگی تریش كە بەشێكیان ناسراون بە وزەی نوێ، یا وزەی جێگرەوە و گرنگییان لەوەدایە دۆستی ژینگەن و نوێ دەبنەوە، بەپێچەوانەی وزە كابۆهایدرایتەكان سنووردار نین و بە پێچەوانەی وزەی كلاسیك و فۆسیڵن. لەم بوارەدا وزەی ئاویش وزەیەكی خاوێنە بۆ ژینگە و پێوەندی بە ئاسایشی خۆراكیشەوە هەیە، هەربۆیە لە زۆربەی وڵاتان ئیدارەی كەرتی ئاو و ژینگە و پیشەسازی هەموویان خراونەتە سەر ئیدارەی كەرتی وزە، بۆ نموونە: (توركیا وەزارەتی وزە و سەرچاوە سروشتییەكان، سعودییە وەزارەتی ئاو و كارەبا، ئیسڕائیل كۆمپانیای كارەبای ئیسڕائیل، ئوردن وەزارەتی وزە و سەرچاوە كانزاییەكان، یابان وەزارەتی ئابووری و بازرگانی و پیشەسازی، چیك وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی، لوبنان وەزارەتی وزە و ئاو، نەرویج وەزارەتی نەوت و وزە، ئەمریكا لێژنەی یاسایی وزەی فیدڕاڵ، نیوزیلەندا وەزارەتی ئابووری و وزە پێدان، ئۆكرانیا وەزارەتی نەوت و وزە، كۆریای باشوور وەزارەتی زانیاری و ئابووری سەرپەرشتی كۆمپانیاكانی وزە، مەغریب وەزارەتی وزەو مین، تونس وەزارەتی پیشەسازی و وزە، كۆماری ئەفریقیای ناوەڕاست كۆمپانیای ئینرجی سیتەر ئەفریكان، كۆریای باكوور وەزارەتی پیشەسازی تواناكان، كازاغستان وەزارەتی وزە .. تاد). كە دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان سوود لە ستراكتۆری ئیداری ئەم وەزارەتانەی وڵاتانی ناوبراو وەربگرن كە زۆربەی هەرە زۆریان بە ناوی وزە و سێكتەری پێوەندیدارن نەوەك ئیدارەی سەربەخۆ بە كارەباوە.
لەو وڵاتانەی كە بڕیاری ئیدارەی كەرتەكانی وزە دەخرێتە چوارچێوەی بەشی حزبەكان و پرۆسەی سیاسییەوە، بیروبۆچوونەكان جیاواز و رێژەیی دەبن، هەرگیز گونجاو نییە ئەم كەرتە پەیوەست بێت بەو كێشمەكێشە سیاسییەوە، هەر ئەم خاڵەیە كە لایەنی ئابووری و دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتییان زیاتر دوادەخات. لە باسكردنی ئیدارەی وزەدا باشترە ئاماژە بە پاشخانەكان بدەین، لە سەرەتاوە حكومەت هیچ ئەزموون و وەزارەتێكی سەربەخۆ، یا تایبەت بە وزە، یا كارەبای نەبووە، جگە لە وەزارەتی پیشەسازی و وزە كە هاوشێوەی ئەزموونی پێشووی عێراق بووە كە تەنها كاری دابەشكردنی بەرهەمە نەوتییەكان بووە، لەو سەردەمەدا لە پاڵاوتگەی بێجی بە پچڕ پچڕ بۆی هاتوون، یان ئیدارەی تۆڕێكی گواستنەوە و دابەشكردنی لاوازی كارەبا كە لە چەند سەد مێگاواتێك تێنەپەڕیوە. ئێستا دۆخی وزە گۆڕدراوە و پێشكەوتنێكی باش هاتووتەدی. لەكابینەی پێنجەمەوە بۆ یەكەمجار بڕیاری دوو وەزارەتی سەربەخۆ بۆ سامانە سروشتییەكان و كارەبا درا وەك دوو كیانی سەربەخۆ، سەرەڕای هەماهەنگییەكانی نێوانیان چارەسەری كەموكوڕییەكان نەكرا، شیاوترە ئەم كەرتە بە كەسی تەكنۆكرات بسپێردرایە، هەر بۆیە هیچ حزبێكی سیاسی هەوڵی وەرگرتنی نەدەدا، چونكە بە كەرتێكی خاوەن كێشە دەناسرا، كارەبا هەمیشە دوایەمین وەزارەت بووە كە دەستنیشانی وەزیری دوادەكەوت و چەندین كابینە بێ وەزیری كارەبا رادەگەیەندرا، بە نموونە لەكابینەی شەش روویدا. وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش لە كابینەی پێنجەمدا دەستبەكاربوونی وەزیرەكەی دواكەوت، تا كابینەی هەشتەمیش هیچ حزبێك بە فەرمی داوای ئەو وەزارەتەی نەكردووە. لەوانەیە بەهۆی كەم ئەزموونی كەرتی نەوت بێت لە هەرێم، ئەگەرچی ئەزموونی ئیدارەی نەوت لە عێراق 70 ساڵی تێپەڕاندووە. بە درێژایی ئەو ماوەیە گەلی كورد بێبەش و دوورخراوەتەوە لە ئیدارە و ئەزموونی نەوت، تەنانەت رێژەی كورد لەو كەرتە بە ئێستای كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لە 14% تێناپەڕێت، لە كاتێكدا زۆرینەی دانیشتووانی ئەو ناوچانە كوردن، كەچی زۆرجار ئێستا موزایەدەی سیاسی لەسەر ئیدارە و پێشخستنی كەرتی وزە بۆ مەرامی تر دەكرێت. بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگی بەم كەرتە داوەو زۆربەی كاتی خۆی بۆ تەرخانكردووە، بەڵام ئەنجامەكان بە گوێرەی جوهد و خەرجیەكان نییە، بەتایبەت لەكەرتی كارەبا، بۆ نموونە لە ساڵەكانی 2006-2012 زۆرترین بودجە بە تەنها بۆ ژێرخان و پێداویستییەكانی وەزارەتی كارەبا خەرجكراوە، كە مەزەندە كراوە بە پتر لە 20%ی بودجەی ساڵانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، ئێستاش خەرجییە بەكاربەرەكانی ئەو وەزارەتە ساڵانە دەگاتە پتر لە 3 ملیار دۆلار كە قەبەترینیان بۆ دابینكردنی سووتەمەنی و كڕینی گازوایل و كارەبایە لە وەبەرهێنەرەكان كە بە تێكڕا ساڵانە زیاتر لە 92%ی كۆی گشتی كارەبای بەرهەمهاتوو دەگرێتەوە.
نەخشەی خوارەوە قۆناغەكانی دابینكردنی وزەی كارەبا پیشان دەدات لە نێوان هەردوو وەزارەتدا كە دەستپێكەكەی دابینكردنی سووتەمەنییە كە خەرجێكی گەورەی بەرهەمهێنانی وزەی كارەبایە، بەڵام ئەركی سامانە سروشتییەكانە، چونكە زۆربەی بەرهەمی كارەبا پشت بە سووتەمەنی گازوایل دەبەستێت، وێستگەكانی بەرهەمهێنانیش لەشێوەی سیمبڵ سایكلن كە چوستی گەرمیەكانیان زۆر نزمن لەسنووری لە 32% تێناپەڕێت، دواتر قۆناغەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوە ناسراوە بە پاوەر فلۆ، فلۆی قۆناغەكانی خەرجییەكان كە بە فلۆی پارە ناوبراوە لە هاوبەشە جیاجیاكانی كارەباوە دەست پێدەكات، كە بە سێكتەری دابەشكردن ناسراوە، زۆربەی گیروگرفتەكانی كارەبا لەم سێكتەرەوە سەرچاوە دەگرن، بەهۆی سەرپێچی سەر تۆڕەكان و گیروگرفتی كۆنتڕۆڵكردن و كۆنەكردنەوەی داهات بەپێی پێویست. بە گوێرەی راپۆرتەكانی وەزارەتی كارەبا و شارەزا بیانییەكان نزیكەی لە 35%ی ئەم وزەیە بزرە، دەكرێت نزیكەی لە 10-13% بزری تەكنیكی بێت، ئەمەش زیاترە لە ستانداردە جیهانییەكان كە لە سنووری 8% مەزەندە كراوە، بزرە گەورەكەش لە ئەنجامی سەرپێچی و كێشەی گواستنەوە و دابەشكردن و بارگرانی سەر تۆڕ و ئامێرەكانە كە دەكرێت لە ڕێگەی كۆنتڕۆڵكردنی سەرپێچییەكان و پەیڕەوكردنی رێنماییەكان و كۆكردنەوەی داهات بە ڕێكوپێكی و هاتنە پێشەوەی كەرتی تایبەت و نەبەخشینی سێكتەری ئاوی خواردنەوە و رووناككردنەوەی شەقامەكان لە كرێی كارەبا كە نزیكەی 200 مێگاواتیان بۆ راكێشراوە، تەنانەت كارگە گەورەكانی چیمەنتۆ و توانەوەی ئاسن كە لە 200 مێگاواتەوە بۆ 400 مێگاوات زیادی كردووە، كە تەنیا لە 9%ی نرخی كارەبایان بۆ دانراوە و بە رێكوپێكیش نایدەن، واتا نرخە فەرمییەكە 20 دینارە بۆ یەك كیلۆوات سەعات كە 3 جار كەمترە لە نرخی كارەبای نیشتەجێی هاووڵاتیان، لە كاتێكدا تێكڕای خەرجی و نرخی یەكەی كارەبا لە سەر حكومەت 220 دیناری تێپەڕاندووە بۆ یەك كیلۆوات سەعات.
تێكەڵبوونی ئەركەكانی وەزارەتی كارەبا لە بەرهەمهێنان و گواستنەوەو دابەشكردنی كارەبا لەگەڵ كێشەی سووتەمەنی بڕیاری سیاسیی و گفتوگۆ و راگۆڕینەوەی پێویستە كە لەگەڵ ریفۆرمی یاساو رێساكان بگونجێت، ئەمە گرفت و كێشەن لە ئیدارە و هەیكەلییەتی ئەم كەرتەدا. لە كارنامەی كابینەی حەوتی وەزارەتی كارەبا هاتووە كە وەزارەت كار دەكات بۆ دامەزراندنی وەزارەتی وزە، بە دڵنیاییەوە ئەمە هەموو كێشەكان چارەسەر ناكات، بەڵام هەنگاوێكە بۆ پێشەوە. مێژووی كەرتی كارەبا لەعێراق و كوردستان هەر لەسەرەتای هاتنی ئینگلیزەكان لە ساڵی 1927 كە كۆمپانیایەكی بچووكی كارەبایان بۆ خزمەتی سوپاكەیان هێنا و دواتر بەشێكی بەغدایان پێ رووناك كردەوە و دواتریش ئاژانسی نیشتمانی كارەبا دامەزرا، كە سەرانسەری وڵاتی گرتەوە سەرەتا بەرهەمهێنان و گواستنەوە و دابەشكردن سەر بە وەزارەتی پیشەسازی و كانزاكان بوون، لە هەرێمی كوردستانیش تەنیا بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبا لەهەرسێ پارێزگا هەبوو، دوو وێستگەی هایدرۆی بەرهەمهێنانی كارەبا لە دووكان و دەربەندیخان هەبوو، لەگەڵ دامەزراندنی یەكەمین كابینەی حكومەت بووە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كارەبای سەر بەوەزارەتی پیشەسازی و وزە، ئەم پەیكەرە بەردەوام بوو تا دەستپێكردنی چالاكییەكانی رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1997 بۆ ساڵی 2003 كە چەند تۆڕێكی پاڵەبەستۆی بەرز و وێستگەی گۆڕینی كارەباو 3 وێستگەی 29 مێگاواتی بەرهەمهێنانی كارەبا دامەزرا. هەر بۆیە ئاستی دامەزراوەكە بۆ بریكاری وەزیر بەرزكرایەوە و تا لە كابینەی پێنجەم بووە وەزارەتی كارەبا.
بۆ پێداچوونە بە كەرتی وزە بەگشتی لێرەدا زیاتر تیشك دەخەمە سەر كەرتی كارەبا و پێداویستی ئەو كەرتە لە رابردوودا بە وەزارەت:
1.بەپێی بووژانەوە و فراوانبوونی زۆربەی كەرتەكانی تر پێویستە بودجەی زۆر بۆ گەیاندنی ئەو خزمەتگوزارییە دابین بكرێت.
2. ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا لەچەند ساڵی رابردوودا گەشە و بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە، هاوكات خواستی بەكارهێنانیش رووی لەهەڵكشان كردووە، لەماوەیەكی كورتیشدا خۆشبەختانە توانرا نزیكەی 350 مق مق غازی سروشتی بۆ وێستگەكانی چەمچەماڵ و پیرداود دابین بكرێت كە دەستكەوتێكی گەورەیە، هەربۆیە پێویستە لە دوو ساڵی داهاتوودا هەموو وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا والێبكرێت بەغازی سروشتی كار بكات.
3. پێویستە وێستگەی دیكەی بەرهەمهێنان و گۆڕین جێبەجێ بكرێت وەك لەپلاندایە، بەهۆی هەڵكشانی بەرهەمهێنانی كارەبا و گۆڕانی سیستەمەكە و ئاڵۆزیش لە ئیدارە و هەماهەنگی دابینكردنی سووتەمەنی لە وێستگەكاندا دوای دامەزراندنی چەندەها وێستگەی كارەبا كە بە هەموویان 4500 مێگاوات توانای بەرهەمهێنانی كارەبایان هەیە، ئەمە جگە لە دامەزراندنی 250 وێستگەی گۆڕین و تۆڕی 132 كەیڤی و 400 كەیڤی.
4. سەرمایەگوزاری گشتی و تایبەت لە كەرتی تایبەت گەیشتۆتە پتر لە 18 ملیار دۆلار، جگە لە خەرجییەكانی كارپێكردنی ساڵانە كە ئێستا گەیشتۆتە 3 ملیار و نیو دۆلار بۆ دابینكردنی سووتەمەنی و كڕینی كارەبا و خەرجی وەزارەت.
دەرئەنجامەكان:
1. تۆڕەكانی دابەشكردن و كەرتی فرۆشتنی وزەی كارەبا بە كەرتی تایبەت بسپێردرێت.
2. پێداچوونەوە بە ستراكتۆر و ئیدارەی كەرتی وزە بەگشتی لە هەرێمی كوردستان بە مەرجێك بگونجێت لەگەڵ بارودۆخی تازە و ئەو كێشانەی كە بەرەوڕووی ئەم كەرتە هەستیارە دەبێتەوە، بە سوودوەرگرتن لە ئەزموون و ستراكتۆری وزەی زۆربەی وڵاتانی دراوسێ و خاوەن ئەزموون، هەروەها بۆ دووركەوتنە لە فڕێدانی بەرپرسیارێتی و كێشەكان لە وەزارەتێكەوە بۆ ئەوی تر كە ئەم گرفتە لە عێراق بوونی هەبووە و هەیە و چارەسەر نەكراوە.