ئەلبێرت ئەنیشتاین: لە وەڵامدانەوەیەكی سیگمۆند فڕۆید دەڵێت: رەهەندەكانی زەمەن لە گەردوون دەبێتە هۆی سنوورداركردنی هۆشیاریی تاك بۆ دابەشكردنی دەسەڵات، نەك هێزی زایندەگی پێوەری هۆشیاری بێت.
مەبەست لە و وتەیە، ئەوەیە كامەیان هۆشیاری تاك دیاری دەكات، خودی خۆی، یان رەهەندەكانی كۆمەڵایەتی؟ واتە لە رووی سایكۆلۆژییەوە زۆر جار تاك لە ژێر ئازادی هۆشیاری دەردەچێت و كۆیلەبەندی غەریزەكانی دەبێت! مەبەستی فڕۆید ئەوەیە زۆرجار بە هۆی گرژی غەریزە و پاڵنەرەكانی ناوەوەی تاك، مرۆڤ ئازادی بیركردنەوە لە دەست دەدات و تەنها هەوڵی رازیكردن و تێركردنی غەریزەكانی دەدات. چونكە هێزی پاڵنەری ناوەوەی تاك وەكو پاوەر و دینامۆی رەفتارەكانی دەبێت. ئەم وابەستەییە رەنگە هزری سنووربەزاندن لە تێركردن و تێرنەكردنی غەریزەكان بە واتایەكی دیكە هزری توندڕەوی و لادەر دروست دەكات، كە هەموو هەوڵێكی رازیكردنی نەستی خۆیەتی، بە بێ گوێدانە ئەرك و ماف و داخوازییەكانی كەسانی دیكە و لە پێناو گەیشتن بە چێژێكی وەهمی ئامادەیە هەموو شتێك بكات، تەنانەت تێكدان و لە ناوبردنی كەسانی دیكەش بێت (وەكو حاڵەتی سادیزمی بۆ تێركردنی غەریزەكانی). لە هاوكێشەی دەروونیدا هەموو پاڵنەر و غەریزەیەك لە تاكدا هۆشیارییەكی تایبەتی دروست دەكات، بۆیە حاڵەتە دەروونییەكانی تاك وەكو (ئاسایشی دەروونی و دادپەروەری و ئارامگیری دەروونی و تێركردنی غەریزەكانی بە شێوەیەكی زانستی و...) هۆشیارییەكی تەندروست بەرهەم دەهێنێت.
ئەدلەر باس لەوە دەكات كە گرێی كێماسی لە تاكدا هۆكاری سەرەكییە بۆ ناهۆشیاریی تاك. واتە بە بۆچوونەكانی دەروونزانی بەتایبەتی قوتابخانەی شیكاری دەروونی، ناهۆشیاری، یاخود هزری توندڕەو لە تاكدا لە ئەنجامی تێكچوونی باری دەروونی و سیستەمی غەریزەكانە كە تاك وەكو نەخۆشی دەروونی دەردەكەوێت. بە بۆچوونی ئەنیشتاین و قوتابخانە مادییەكان دەڵێن: هۆشیاریی تاك رەنگدانەوەی باری ماددی و كۆمەڵایەتی تاكە، ئەوەی بەرهەمی ناهۆشیارییە و هزری توندڕەوی بەرهەم دەهێنێت، نادادوەری كۆمەڵایەتی و گەندەڵی سیاسی و كۆمەڵایەتی و بێكاری و شەڕ و ئاشووبە. بۆیە باڵانسی دەروونی و كۆمەڵایەتی واتە تێركردنی غەریزە و پاڵنەرەكان بە شێوەیەكی تەندروست و بە هاوبەشی لەگەڵ دادپەروەری كۆمەڵایەتی، دەرفەتی یەكسان بۆ ژیان، بەرامبەربوونی ئەرك و مافەكان، هۆكاری سەرەكیی هۆشیارییەكی تەندروستن لە تاك و كۆمەڵگەدا كە رێگرێكی سەرەكین بۆ پووكانەوەی هزری توندڕەوی و سەرهەڵدانی میكانزمی پێكەوەژیان و قبووڵكردنی بەرامبەر بە هەموو جیاوازی و تایبەتمەندییەكانیەوە.
شرۆڤەكارانی دەروونی دەڵێن: لە نێوەندی هۆشیاریی تاكدا توندوتیژی پێناسەیەكی جیاوازی لە نێوان زانستەكاندا هەیە. لە زانستی كۆمەڵایەتی زەبر و زەنگی تاك و كۆمەڵ دەگرێتەوە بەرامبەر تاك، لە رووی دەروونییەوە توندوتیژی پانتایەكی فراوانتری هەیە وەكو زەبر و زەنگی دەروونی، شەڕی دەروونی و شەڕی نهێنی و تائیفی و ئایینی و باوەڕداری.. تا دەگاتە هەراسانكردنی تاك. مارگرێت مید، باس لەوە دەكات كە هەندێك هۆز و نەتەوە كوڕەكانیان لە سەر توندوتیژی رادەهێنن، وەكو پیاوەتی و ئازایەتی و مەردایەتی و تۆڵەسەندنەوە! زۆر جار توندوتیژی لە رێگەی لاساییكردنەوە دەبێت لە دەرەوەی بازنەی هۆشیاری، هەموو كردەیەكی دەمارگیری و توندڕەوی و رەتكردنەوەی جیاوازییەكانی ئەوەی دیكە لە ناهۆشیاری دەبێت، واتە تاك دەكەوێتە ژێر باری بێهۆشی كەسی كاریزمی، یاخود رابەری، بۆیە بەبێ لێكدانەوە ئامادەیە هەموو كارێك بكات! چونكە هوشیاریی خۆی لە دارەكەی دەستی، یان چەكەكەی دەبینێتەوە.
ژینگەی شەڕانگێزی بریتییە لە بازنەی دەرەوەی ماڵ، وەكو میدیاكان و فلیمی توندوتیژی و هاوڕێی خراپ و گرووپی هیپی و ئیمۆیەكان. زانایانی دەروونییش سێ جۆر لە میكانیزمەكانی شەڕانگێزییان دیاری كردووە یەكەم: شەڕانگێزی بەرامبەر خۆی (ماسۆشیزم). دووەم: شەڕانگێزی بەرامبەر كەسی دیكە (سادیزم)، سێیەم: پەرچەكردار (تێكشكاندنی شتەكانی دەوروبەر) غەریزەی مەرگ. لە رووی دەروونییەوە كە ئەمڕۆ كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر كۆمەڵگەی كوردی هەیە، كرداری باوەڕدارییە، پرسیاری دووبارەی ناهۆشیاری: كامەمان باوەڕداری راستەقینەین؟ تەنها جێگەی یەك كەسمان دەبێتەوە، ئەوەی دیكە بۆگەنە و لە ناوی دەبەین...! لە رووی دەرونییەوە واتە كەسێك كە لەگەڵ بۆچوون و میزاج و حاڵەتی دەروونی تۆدا دەگونجێت، درووستكردنی پاڵنەرێكی دەروونی بۆ سەردەستەكردنی گرووپێك كە كەسایەتییەكی دیاریكراوی هەیە، واتە بوونی هەڵچوونێكی فكری و هۆشیاری بۆ درووستكردنی ئارامگیری كۆمەڵگە. لە رووی سایكۆڵۆژییەوە كەلتووری هەڵبژاردن هۆشیاریی كۆمەڵگە بە واتای هەڵچوونی میكانیزمی هەڵبژاردنی پانتایی كاركردن دێت. زۆر لە شرۆڤەكاران باس لەوە دەكەن لە رۆژهەڵاتدا كەلتوورێكی توندوتیژی هەیە لە كاتی هەڵبژاردنی ئایینێك، یان مەزهەبێك، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بە زەحمەت ئاڵوگۆڕ دەكرێت، واتە لە ئەجندا و كەلتووری دەسەڵاتدار شتێك هەیە، ئەویش بە زەحمەت دەستبەرداری دەسەڵات دەبێت و پێی قبووڵ ناكرێت، ئەو هەموو شتێك بێت و لە ترۆپكی دەسەڵات بێتەخوارەوە، یان رۆڵی ئۆپۆزسیۆن و ركابەری دەسەڵاتی نوێ وەربگرێت، ئەو پرۆسەیەی پێ زەحمەتە. تووشی تێكچوونی هاوسەنگیی دەروونی دەبێت، بۆیە دەتوانین بڵێین: ئەگەر لە ژێر فشار نەبێت، هەرگیز قەبووڵی جیاوازی هزری ناكەن و تاكی رۆژهەڵات فێری ئەوە نەبووە كێبركێیی جیاوازییەكان بكات لە نێوان لیستە ركابەرەكاندا لە پێناو پێشكەشكردنی بەرنامە و ئامانجەكانی و ئامانجی روونی نییە. تەنها بەرگریكردنی لە دەسەڵاتی رەها نەبێت. بۆیە هەڵچوونی سلبی درووست دەبێت، وەكو ناشیرینكردنی یەكتری و هەڵدانەوەی لاپەڕەی كۆن و بەكارهێنانی دژە راگەیاندن و دڕاندنی پۆستەر و وێنە و پاوانكردنی شوێن بۆ خۆدەرخستن، تادەگاتە دەستوەشاندن و لێدان و شەڕی پچڕپچڕ! ئەم حاڵەتەش لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتدا هەیە. ئەمەش لە رووی دەروونییەوە شەڕی رەتكردنەوەی هۆشیارییە جیاوازییەكانە، چونكە تاك، كاتێك كە لە دەسەڵات دێتەخوارەوە، خۆی بە بێ هێز و بێ توانا دەخوێنێتەوە و هەست دەكات پایەی كۆمەڵایەتی و ئابووری لەدەست دەدات، بۆیە بەرگری لەو دەسەڵاتە دەكات، تەنانەت ئەگەر لە رێگەی توندوتیژی بێت، یان لە رێگەی نادروست بێت. یەكێك لە هۆكارەكانی بوونی هزری توندڕەوی دەگەڕێتەوە بۆ تێركردن و تێرنەكردنی پێداویستییەكانی تاك، كە هۆشیاری خودی ئەو تاكە دیاری دەكات، جا ئەو پێداویستییە ماددی بێت، یان رۆحی، راستەوخۆ پەیوەندی بە بارە هەڵچوونەكانی تاكەوە هەیە، یاخود رێڕەوی بیركردنەوەی دیاری دەكات. هەندێك لە زانایانی دەروونی دەڵێن: پێداویستییەكانی تاك بزوێنەری رەفتار و هەڵسوكەوتی تاكە، چ بە شێوەیەكی پێكەوەژیان بێت، یاخود رەتكردنەوەی ئەوەی دیكە بۆ قۆرغكردنی پێداویستییەكان. ئەوانەی لەسەر دەروونزانی تاوان كار دەكەن، دەڵێن: تاوان و توندوتیژی ماددی و فكری و رۆحی لە ئەنجامی تێرنەكردنی پێداویستییەكانە و بە شوشتنەوەی مێشكیان وابیر دەكەنەوە كە ژیان هیچ مانایەكی نییە، تەنها لە ناوبردنی خۆیان نەبێت، زیاتریش لەوە دۆگمابوونی هۆشیاریی خودی تاكەكەیە كە دەڵێت: نەك ژیان بۆ من هیچ مانای نییە، بەڵكۆ ئێوە هۆكاری سەرەكین بۆ ئەو نەهامەتییە، بۆیە شەڕكردن و لەناوبردنی ئێوە ئەركی سەرەكیی منە، ئەمەش هۆشیاری نەرێنییە لە تاكدا.
لە بیردۆزەكەی ماسلۆ هەرەمی پێداویستییەكان جەخت دەكاتە سەر بەردەوامیی هەوڵدانی مرۆڤ و چالاكی بەردەوامی بۆ تێركردنی پێداویستییەكانی، ئەم پێداویستییانە بەپێی گرنگییان لە پێداویستی بایۆلۆجی پەیوەستی بوونی مرۆڤی ماددی پلەدار دەبێ، تاكو پێداویستی دەروونی مرۆڤ كە پەیوەستە بە ژێرخانی دەروونی ئەوەوە و جەخت دەكاتە سەر گرنگیی هاتنەدی خود لەهاتنەدی گونجانی باش و هەست بەدانانی هەندێ پێوەر بۆ گونجان كە بریتین لە درك پێ كردنی چالاكانە بۆ راستیەكانی ئێستا و پەسەندكردنی خود، چڕبوونەوە لە دەووری كێشەكان بۆ چارەسەر كردنیان، لاوازی و پشتبەستن بەكەسانی تر، سەربەخۆیی خود، بەردەوام نوێبوونەوەی سەرسوڕمان سەبارەت بە شتەكان، یاخود خەمڵاندنیان، ئەزموونە گرنگە سەرەكییەكان، گرنگیدان بە هێز و پەیوەندی كۆمەڵایەتیی پتەو، هەستكردن بە خۆشەویستی كەسانی تر لە روانگەی تاكی گونجاو، دەتوانێ پێداویستییەكان بەپێی گرنگییان لە پێداویستی كۆئەندامی و كۆمەڵایەتی تێر بكا. هەروەها باوەڕی وایە كە خنكاندنی تێركردنی پێداویستی و خۆشەویستی و بە ئەندام بوون یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی خراپ گونجان. باشتر وایە كە بۆ پێداویستییە تێرنەكراوەكان بگەڕێنەوە بۆ هۆكاری تری ژینگەیی و بۆ رەفتاری نەگونجاوی و تێڕامان لە پەرەسەندنی خود، وەكو چینی كۆمەڵایەتی و ئاستی دەسكەوتی ماددی، كەم و كورتی لە زانیارییەكان، كەمیی دەرفەتی پەرەسەندن و هۆكارەكانی وەكوو بەها و ئاراستەی جۆراوجۆر بۆ كۆمەڵگە بەگشتی و ئەو كەسانەی كە لە ژیانی تاكدا گرنگن، وەكو دایك و باوك و كەسانی نزیك و مامۆستایان، هەر بۆیە ماسلۆ جەخت دەكاتەوە سەر رۆڵی ئەرێنی كە ژینگە دەتوانێ پێی هەستێ بۆ یارمەتیدانی تاكەكان بۆ رزگاربوون لە خراپ گونجان، یان گۆشەگیری و داخراوەیی و هێنانەدی خود، یان لەگەڵ ئەوەدا كە بەردەوام هەوڵدەدەن لەگەڵ بارودۆخی ژینگەیی نەگونجاودا رووبەڕوو ببنەوە، بۆ ئەوەی بگەن بە ئامانجی گەشەكردن و هێنانەدی خودی خۆیان.بە بڕوای ماسلۆ هەریەك لە ئێمە سرووشتێكی گەوهەریی باش، یان ناسك، یان بە لایەنی كەم ناوەندیمان هەیە، بۆ ئەوەش كە ئەم سرووشتە باش، یان ناوەند بمێنێتەوە، پێویستە پەرەی پێ بدرێت، ئەمەش ناكرێ جگە لە ناو كۆمەڵگەی باشدا نەبێ، كە هەموو پێداویستییە سەرەكییەكان دەخاتە بەردەستی تاك و رێگەدەدات كە بوونەوەری ئەندامی بۆ خۆی و حەز و داواكارییەكانی بهێنێتەدی و ئەگەر ژینگە، یان شارستانییەت سنووردار و داخراو بێت، رێگە بە تاك نادا وەكو پێویست ویستەكانی هەڵبژێرێ و ئەگەری ئەوە هەیە كە تاك بە شێوەیەكی دەمارگیر گەشە بكات. هەروەها ئەدلەر دەڵێت: هەستكردن بە كەمی بە شێوەی خۆبەكەمزانی لە خەڵكانی تر، بەهۆی كەموكوڕیی جەستەیی، یاخود واتایی، یان كۆمەڵایەتی، یاخود بەرجەستەیی، راستەقینەیی و بێ بنەما، وا لە تاك دەكات، قێز لەخۆی بكات. هەستكردن بە كەمی و باوەر بە خۆ نەبوون، هەستكردن بە شەرم لە هەڵوێستە كۆمەڵایەتییەكان، بێ توانایی لە بڕیارداندا، پاڵی پێوە دەنێ كە هەوڵ بدات بۆ سەركەوتن لە هەوڵی ئازادبوون لە هەستكردن بە كەموكوڕی و گەیشتن بە تەواوی بە رێگەی قەرەبووكردنەوەی كەموكوڕی، یاخود بێ توانایی. هەستكردنی تاك بە كەمی و بێ توانایی و دواكەوتنی لە خەڵكانی تر، ئەو بابەتەی كە هانی دەدات و پاڵی پێوە دەنێ بۆ هەڵسوكەوتكردن بە شێوەیەكی باش بۆ ئەنجامدانی كاری گەورە و پەرەپێدان بە تواناكانیان.

*پسپۆڕی دەروونزانی