تیۆری و بیرکردنەوەی ڕەخنەیی لیۆناردۆ ڤیگۆتسکی: ڕوانگەیەکی نوێ بۆ پەروەردە و ژیان: لیۆناردۆ ڤیگۆتسکی، دەروونناسێکی ناسراوی سۆڤیەت، تیۆرێکی پێشکەوتووی پەرەپێدانی مەعریفی پەرەپێدا کە تەحەدای ڕێبازە پەروەردەییە نەریتییەکان دەکات. جەختکردنەوە لەسەر ڕەهەندە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی فێربوون، بەدیلێکی زۆرەملێ پێشکەش دەکات بۆ ئەو دیدگا تاکگەراییانەی کە بۆ چەندین سەدە زاڵن بەسەر فەلسەفەی پەروەردەیی. بە هێنانە ناوەوەی بیرۆکەکانی ڤیگۆتسکی لە پراکتیکەکانی پەروەردەیی و ژیانی ڕۆژانەماندا، دەتوانین تواناکانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بچێنین، ژینگەیەکی فێرکاری دادپەروەرانەتر و گشتگیرتر پەروەردە بکەین و لە کۆتاییدا ژیانمان بۆ باشتر بگۆڕین.

تیۆری گەشەسەندنی کولتووری کۆمەڵایەتی ڤیگۆتسکی گریمانە دەکات کە گەشەسەندنی مەعریفی تەنیا پرۆسەیەکی تاکەکەسی نییە بەڵکو بە قووڵی لە ژێر کاریگەری کارلێکە کۆمەڵایەتییەکان و ئامرازە کولتوورییەکاندایە. ئەم چەمکە کە بە ناوچەی گەشەسەندنی نزیک (ZPD) ناسراوە، پێشنیاری ئەوە دەکات کە خوێندكاران دەتوانن زیاتر بەدەستبهێنن بە ڕێنمایی لەلایەن کەسێکی دیکەی زاناترەوە. لە چوارچێوەی پەروەردەییدا، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە مامۆستایان پێویستە ژینگەی فێربوونی هاوبەش دروست بکەن کە خوێندکاران بتوانن پێکەوە کاربکەن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و پەرەپێدانی کارامەیی نوێ. بە پێشکەشکردنی پشتگیری و داسەپاوێکی گونجاو، مامۆستایان دەتوانن یارمەتی خوێندکاران بدەن بۆ گەیشتن بە توانا تەواوەکانیان.

بیرکردنەوەی ڕەخنەیی کارامەیییەکی گرنگە کە تاکەکان دەتوانن زانیاری شی بکەنەوە و مشت‌ومڕ(argument) هەڵسەنگێنن و بڕیاری ئاگادارانە بدەن. تیۆری ڤیگۆتسکی چوارچێوەیەک بۆ پەرەپێدانی تواناکانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بە جەختکردنەوە لەسەر گرنگی گفتوگۆ و مشتومڕ(argument) و ئاڵوگۆڕی بیرۆکەکان دابین دەکات. لە پۆلدا، مامۆستایان دەتوانن هاندەری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بن بە ئاسانکاری بۆ گفتوگۆکان، پرسیاری لێکۆڵینەوە و مۆدێلکردنی پرۆسەی شیکردنەوەی زانیارییەکان. بە بەشداریکردن لەم چاڵاکییانەدا، خوێندکاران دەتوانن فێری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بن و زیاتر ببنە خوێندكارێی سەربەخۆ.

یەکێک لە کاریگەرییە هەرە بەرچاوەکانی تیۆری ڤیگۆتسکی، جەختکردنەوەیەتی لەسەر ڕۆڵی کولتوور لە داڕشتنی گەشەسەندنی مەعریفیدا. ئەم ڕوانگەیە تەحەدای ئەو تێڕوانینە دەکات کە زیرەکی تایبەتمەندییەکی جێگیرە کە لەلایەن جیناتەوە دیاری دەکرێت. بەڵکو ڤیگۆتسکی پێشنیاری ئەوە دەکات کە زیرەکی بنیاتێکی شل و شلۆقە کە دەتوانرێت لە ڕێگەی بەرکەوتن بە ئامراز و ئەزموونە کولتوورییە جیاوازەکانەوە پەرەی پێبدرێت. لە پۆلدا، مامۆستایان دەتوانن ژینگەیەکی فێرکاری وەڵامدەرەوەی کولتووری دروست بکەن بە هێنانە ناوەوەی دیدگا و ئەزموونی جۆراوجۆر لە مەنهەجدا. بەم کارە دەتوانن یارمەتی خوێندکاران بدەن کە تێگەیشتنێکی فراوانتر لە جیهان پەرەپێبدەن و ببنە هاوڵاتی هاوسۆزی زیاتر.

جگە لەوەش دەتوانرێت تیۆری ڤیگۆتسکی بۆ لایەنە جۆراوجۆرەکانی ژیان لە دەرەوەی پەروەردە بەکاربهێنرێت. بۆ نموونە لە شوێنی کاردا، هاوکاری و کاری تیمی بۆ سەرکەوتن پێویستە. بە تێگەیشتن لە چەمکی ڤیگۆتسکی لە ZPD، تاکەکان دەتوانن بەهای کارکردن پێکەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجە هاوبەشەکان بناسن. سەرەڕای ئەوەش، دەتوانرێت جەختکردنەوەی ڤیگۆتسکی لەسەر گرنگی ئامرازە کولتوورییەکان بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵی تەکنەلۆژیا لە داڕشتنی ژیانماندا بەکاربهێنرێت. بە ناسینی گرنگی کولتووری تەکنەلۆژیا، دەتوانین باشتر تواناکانی بۆ بەرزکردنەوەی فێربوون و پەیوەندیکردن بە نرخ بزانین.

جگە لەوەش تیۆری ڤیگۆتسکی تەحەدای چەمکی نەریتی مامۆستا دەکات وەک دابەشکەرێکی پاسیڤی زانین. بەڵکو ڤیگۆتسکی پێشنیاری ئەوە دەکات کە مامۆستایان ڕۆڵێکی چالاکانە بگێڕن لە ئاسانکاری فێربوون لە ڕێگەی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ خوێندکاران بۆ بەشداریکردن لە گفتوگۆ و چالاکییە مانادارەکاندا. بە گرتنەبەری ڕێبازێکی زیاتر سەنتەری فێرخواز، مامۆستایان دەتوانن یارمەتی خوێندکاران بدەن بۆ پەرەپێدانی خۆشەویستی تەواوی ژیانیان بۆ فێربوون و هەستکردن بە بریکاری.

لە کۆتاییدا تیۆری گەشەسەندنی کولتووری کۆمەڵایەتی لیۆناردۆ ڤیگۆتسکی دیدێکی بەنرخ لەبارەی پەروەردە و ژیانەوە پێشکەش دەکات. ڤیگۆتسکی بە جەختکردنەوە لەسەر ڕەهەندە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی فێربوون، چوارچێوەیەک بۆ پەرەپێدانی تواناکانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە، پەروەردەکردنی ژینگەیەکی فێربوونی دادپەروەرانەتر و گشتگیرتر و لە کۆتاییدا گۆڕینی ژیانمان بۆ باشتر. بە تێکەڵکردنی بیرۆکەکانی ڤیگۆتسکی لە پراکتیکەکانی پەروەردەیی و ژیانی ڕۆژانەماندا، دەتوانین جیهانێکی زیندووتر و دینامیکیتر و هاندەری فیکریتر بۆ خۆمان و نەوەکانی داهاتوو دروست بکەین.