هەمیشە لە تیۆری فیدڕاڵیەتدا ئەو دۆزو پرسانەی پێوەندیدارن بە كیانە فیدڕاڵیەكانەوە دەوروژێنرێن(كەرتەكان، كانتۆنات، ولایەتەكان، هەرێمەكان) لە ناویاندا پرسێكی مەترسیدارو هەستەوەر سەبارەت بە بابەتی دەوڵەتی فیدڕاڵی هەیە، ئەویش: ئاستی پسپۆرێتی كیانە فیدڕاڵیەكەیە لە ئەستێڵكی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا، ئایا ئەو كیانە لە پیادەكردنی چالاكیەكانی ئەو ئەستێڵكەدا مافی دەستووریی هەیە؟.
ئەو هەوڵانەی دەدران بۆ تێگەیشتن و ڕاڤەكردنی پسپۆرایەتیەكانی كیانە فیدڕاڵیەكان و كارامەییان لە پێوەندییە دەرەكیەكاندا، لە ژێر ناونیشانی(paradiplomacy) ناوزەد دەكران و ڕوونتر ئەمە لە نووسینەكانی شارەزایانی ئەم بوارە دەركەوتن لە نموونەی كەسانی وەك ( Duchacek ،Soldatos، Michelmann، Aldecoa، Lecours)، زاراوەی(paradiplomacy) بایەخ بە شرۆڤەكردنی چالاكیە دەرەكیەكانی دەڤەرە فیدڕاڵیەكان دەدات، وێڕای ئەوەی زاراوەی(paradiplomacy) لە شرۆڤەكردنی چالاكیە دەرەكیەكانی ئەو ناوچانە ئەنجامی پۆزەتیڤ و پەسەندكراو وەدیناهێنێت.
كەواتە، هەوڵەكانی ئەو زانایانە بۆ دیاریكردن و تێگەیشتن لە پێوەندییە دەرەكیەكانی كیانە هەرێمیە فیدڕاڵیەكان زۆربەی كات لە میانەی گەڕانەوە بۆ چوارچێوەی چەمكی(paradiplomacy) كۆدەبنەوە.
بلاتەری توێژەرو هاوەڵانی دوو كەلێنی بنەڕەتییان لە لێكۆڵینەوە دەرەكیەكانی كیانە فیدڕاڵیە هەرێمیەكان دەستنیشان كردووە، ئەوانیش بریتین لە:
یەكەم:پێش هەر شتێك دۆزینەوەی هەندێ واتای هاوشێوە بەڵام بە بێ بنكەی بەهێزی ئەزموونگەرییانە.
دووەم: نووسین و لێكۆڵینەوەكان لە بنەڕەتەوە پشتبەستون بە پشكنینی ئەو حاڵەتەی پشتبەستووە بە چوارچێوەی تیۆریی یان چارەسەری حاڵەتی هەمەچەشن دەكەن، ئەمەش وادەكات لە ڕووی میتۆدەوە چڕكردنەوەی ئەنجامە گشتیەكان زەحمەت بكەوێتەوە.
لە میانەی پێداچوونەوەیەكی كورتدا بۆ ئەو لێكۆڵینەوانەی پێوەندیدارن بە(paradiplomacy) سەرنج دەدەین كە لە لێكۆڵینەوەیەكی پڕ بایەخی پڕۆفیسۆر(Soldatos) هەوڵ دراوە بۆ دانانی چوارچێوەیەكی ڕوونكردنەوە سەبارەت بە چالاكیە دەرەكیەكانی ناوچە فیدڕاڵیەكان، بەڵام گەیشتنە دەرئەنجامێك كە ئەمە لە ئاستی چاوەڕوانكراودا نەبوو، تەنیا دیاریكراوە پێوەندیدارەكانی چالاكیەكانی(paradiplomacy) دەژمێرێت، لەو دیاریكراوانەش دەتوانین ئەم دووانەیان لە یەكتر جودا بكەینەوە
دیاریكراوە ناوخۆییەكان لەسەر ئاستی هەرێمیی:(بەش بەشكردنی بابەتیانە، بەش بەشكردنی دركپێكردنی هەستیی(پرۆسەی هەڵبژاردن)، جیاوازی لە نێوان هەرێمیی و نیشتمانی، نەگونجان لە نێوان یەكەكانی فیدرالیەت، گەشەكردنی یەكە فیدڕاڵیە تازەكان).
دیاریكراوە ناوخۆییەكان لەسەر ئاستی یەكێتی فیدڕاڵی): هەڵەكانی دەسەڵاتی فیدڕاڵی وەك:ناكارامەیی، گرفتەكان لەگەڵ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، كەلێنی دامودەزگایی، گومانە دەستووریەكان و دەستەمۆكردنی سیاسەتی دەرەوە) هۆكارە دەرەكیەكان (جیهانگیری، پشتبەیەكتربەستنی ئاڵوگۆڕكراو، بەشداری پێكردنی لایەنی دەرەكی، لێكبەستنەوەی هەرێمیی).
لە ئاكامی ئەمەدا دەرئەنجامەكانی پڕۆفیسۆر(Soldatos) كۆدەبێتەوە لەسەر ئەم داواكارییانەی وەك (لەوانەیە ئەنجامێ بێ بۆ) یان (لەوانەیە بمانگەیەنێ بە) یان (هاوبەشی بكات لە) وێڕای ئەمە واش دەكەوێتەوە كە بارودۆخەكە وا بخوازێت لێكۆڵینەوە لەسەر كەسایەتی سەركردەكان و پێكهاتە مێژووییەكان و كەلتووری و سیاسییە كۆمەڵایەتیەكان بكرێت.
هاوبەشیكردنی پڕۆفیسۆر(Soldatos) پێش هەر شتێ پێوەندیدارە بە كاری چەمكەكانەوە بۆیە دەناسرێتەوە بە(paradiplomacy) وەك چالاكیەكی دەوڵەتیانەی ڕاستەوخۆ، لە هەمبەر لایەنە هەرێمیە ئەكتیڤەكان ئەویش بە بێ پاڵپشت، بێ تەواوكاریی و ڕاستكردنەوە یان بێ دووبارەكردنەوە بۆ تەحەدداكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی، هەروەها(paradiplomacy) درێژدەبێتەوە بۆ چالاكیەكی دەرەكی ڕاستەوخۆ یان سەربەخۆی ڕێژەیی، بە شێوەیەك یەكەی فیدڕاڵی كەناڵی ناوخۆی تایبەتی هەیەو هەروەها خزمەتگوزاریی دەرەكی هەیە بۆ پێوەندی كردن بە ژینگەی دەرەكی و پێوەندیكردنی لایەنە دەوڵەتیەكان لەگەڵ لایەنە دەرەكیە كاراكاندا.
توێژەر(Michelmann) زنجیرەیەك لە هۆكارو پاڵنەر بۆ(paradiplomacy) دەگێڕێتەوە لەوانەش فاكتەرەكانی ئابووری و سیاسی و كەلتووری و ژینگەیی، بەڵام لە داڕشتنەوەی گریمانەكانی پێوەندیدارن بە هەندێ بارودۆخەوە شكستی هێناوە، بە تایبەت ئەو گریمانانەی دەبنە هۆی جۆرێك لە(paradiplomacy)، توێژەر (Michelmann) وا ڕادەگەیەنێ كە ئامادەكردنی دەستووری و دامودەزگایكراویی دەوڵەتی فیدڕاڵی بە پێی پێویست یەكێكە لە هۆكارە بنەڕەتیەكان لەم بوارانەدا.
وێڕای ئەمە پێویستە بگەینە ئەو دەرئەنجامە كە ڕێوشوێنەكانی دەستووری فیدڕاڵی لە بواری پێوەندیە دەوڵەتیەكان لە خۆیاندا لەلایەن یەكەكانی پێكهاتەی فیدڕاڵیەتەوە ناتوانن بە تەنیا شرۆڤەی جیاوازیەكانی ئاستی چالاكیە دەوڵەتیەكان بكەن.
لەو بارەیەوە توێژەر كیتنگ دەڵێت: مامەڵەكردنی(paradiplomacy) وەك دیاردەیەكی ئەزموونگەری پێویستی بەو جیاوازییانەیە كە بشێت شرۆڤە بكرێت، ئاماژە بە كۆمەڵێك وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە كە دەڵێت بۆچی ناوچە فیدڕاڵیەتەكان پێویستیان بە چوونە بۆ دەرەوە ئایا هۆكارەكان ئابووریگەلن وەك هەوڵ بۆ بازرگانی و وەبەرهێنانیان، كەلتوورین وەك بەردەوام هەوڵدان لەسەر مەیدانی دەوڵەتیانە بە هۆكارگەلی زمان و كەلتوورەوە) یان هۆكارە سیاسیەكان(كە لە هەوڵدایە بۆ ئیعترافپێكردن و ڕەوایەتی بەو مەبەستەی كە شتێكی زیاترە لە ناوچە فیدڕاڵیەكان) بە پاڵ ئەم میكانیزمە ناوخۆییانەی تری كاروباری دەرەكی.
كیتینگ ئاماژەش دەدات بە بونیادی دەرفەتە گۆڕاوەكانی دەوڵەتیانە، وەك ڕێكخراوە هەمەلایەنەكان، كە پێوەندیە ڕاستەوخۆكانی ناوچە فیدڕاڵیەكان هەڵدەسەنگێنێ و كار دەكات بۆ دۆزینەوەی دەروازەیەك بۆ هاوبەشیكردن لە نێوان هەرێمە فیدڕاڵیەكان، هاوكات ددان بەوەدا دەنێت كە (paradiplomacy) ناتوانرێت شرۆڤە بكرێن تا ئەو كاتەی پێویستیان بە شرۆڤەو شیكاریی نەبێت، هۆكینگ لەو بارەیەوە ئاماژە بە چەمكی دیلۆماسیەتی هەمەچین دەدات كە جێگەی چەمكی(paradiplomacy) دەگرێتەوە بۆ جیاكردنەوەی ئاستی فیدڕاڵی و ئاستی خوار نیشتمانیی.
هەردوو توێژەران باكین و ئەشابیل Paquin and Lachapelle لە هەوڵدان چارەسەری مەسەلەیەك بكەن: بۆچی ناوچەكان دەخزێنە ناو پێوەندییە نێودەوڵەتیەكانەوە لەو بارەیەوە ئاماژە دەدەن بە سێ گۆڕانكاری لەسەر هەردوو ئاستی(قەیرانی دەوڵەتی نیشتمانی)و(جیهانگیری و نەتەوەیی)و(تۆماركردن).
(paradiplomacy) بە شێوەیەكی ڕوون هاریكارە بۆ پێوەندیە نێودەوڵەتیەكان تەنانەت زانایانی سیاسەتی بەراوردكاری نزیكن لە چالاكیی كیانە هەرێمایەتیە دەرەكیەكان، هەندێ بەڵگەشمان لەبەردەستن سەبارەت بە (paradiplomacy) كە لێكۆڵینەوەكان لە كاری وەسفكردن تێناپەڕن و تا ئێستا شكستیان هێناوە لەوەی چوارچێوەیەكی تیۆری پێشكەش بكەن لەوەی گریمانەی تایبەتمەندی بۆ بدۆزنەوە
1ـ ئاستی تواناكانی سیاسەتی دەرەوەی كیانە فیدڕاڵیەكان.
2ـ جۆری چالاكیەكانی سیاسەتی دەرەوە كە لە لایەن ئەو كیاناتەوە پێڕەو دەكرێن.
لێكۆڵینەوەكانی لە هەمبەر (paradiplomacy) دەكرێت هەمان ئەو ڕێكارانە بگرنە بەر كە بەكارهێنراون بۆ لێكۆڵینەوە پێوەندارەكانی تایبەتمەند بە فرەیی لە ئاستەكانی فەرمانڕەوایەتی: گرێدان لە نێوان توانا وەسفیەكان و چوارچێوەی تیۆری دروستی سیاسەتی بەراوردكاری كە ڕێگە دەدات بە تێگەیشتنی: بۆچی ناوچە فیدڕاڵیەكان هەوڵ دەدەن كارامەكان لە سیاسەتی دەرەوەدا بۆ خۆیان ڕابكێشن، بۆچی هەندێ ناوچەی فیدڕاڵی دیاریكراو پەرەدەسێنن بەتایبەتی لە چوارچێوەی چالاكیە سیاسیە دەرەكیەكاندا، لە كۆتایی نەخشەدانانی لیستی كارەكانی توێژینەوەكانی داهاتوودا ئەمە ڕوونتر دەكرێتەوە كە ئامانجی ئەوەیە جیاوازیەكانی نێوان سیاسەتی دەرەوە شیكار بكات و (paradiplomacy)و دامودەزگا لێك ببەستێتەوە.
لەبیروهزری ئێمەدا بەلایەنی كەمەوە دوو لوغز هەن كە دەكرێ ببنە تەوەری چەندین توێژینەوە:
1) ئەوەی بە جۆرێكی جیاواز سیاسەتی دەرەوەی دەسەڵاتەكان لەنێو قەوارە نانیشتمانییەكان لێكدانەوەی بۆ دەكرێ واتا ناوچە فیدڕاڵییەكان.
2) ئەوەی بەكۆمەڵێك چالاكیی دەرەكی لێكدەدرێتەوە كە لەلایەن قەوارە نانیشتمانییە جیاوازەكانەوە بەكاردەهێنرێت واتا لەلایەن ناوچە فیدڕاڵییە جیاوازەكانەوە.
لەوەڵامدانەوەی ئەو دوو پرسیارەدا، دەكرێ بەشێوەیەكی كارا چەمكی paradiplomacy بەكاربهێنرێت بۆ دەستكەوتنی وەڵامی پێویست.
ئێمە پێشنیاز دەكەین سوودی تەواو لە روونكردنەوەی وەسفی چەمكی paradiplomacy وەربگیرێت كاتێ كارەكە پەیوەست دەبێ بە جیاوازیی نێوان ناوچە فیدڕاڵییەكان پێوەندیدار بە پسپۆڕی و چالاكییە دەرەكییەكانەوە، لەپاڵ سوود وەرگرتن لە پڕۆگرامی دامەزراوەیی.
شرۆڤەكردنەكە لە نەخشەكێشانی پەسندكراوەیی قەوارەی هەرێمی فیدڕاڵییەوە دەست پێدەكات: بڕی ئۆتۆنۆمی لەوەی كە لایەنە هەرێمییە كاراكان (حكومەتە هەرێمییەكان، حزبە سیاسییە هەرێمییەكان) بەوەی كە بە راستی چاویان لێیەتی، لەئەستۆی دەگرن. كەواتە چالاكییە دەرەكییەكانی ئەو لایەنانە چین كە پێیان باشە ببنە واقعێكی كۆنكریتی دامەزراوەیی، ئاماژە بۆ زنجیرە گۆڕانكارییەكی خۆجێیی و نێودەوڵەتی دەكات یان كاراكردن یان سنوورداركردنی رەفتارەكانیان كاتێ هەوڵدەدەن كەمترین توانای پەسەندكراوەكانیان بێننەدی ئەم گۆڕانكارییانە لەپاڵ پەسندكراوەكان بوونەتە مایەی ئەگەری لێكدانەوەی هێزو چالاكییەكانی سیاسەتی دەرەكیی هەرێمی.
گۆڕانكارییەكان لە چوارچێوەی دامەزراوەیی دەكرێ ببێتە مایەی تاقیكردنەوەی گریمانەكان، كۆمەڵێكی چاوەڕوانكراوی گۆڕانكارییەكان كە حوكمەكانی یاسایی و دەستووری و شتی دیكە دەگرێتەوە، بۆ پیادەكردنی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان.
نموونەی ئەم جۆرە گریمانەیە لە پێوەندیی نێوان ناوچەی فیدڕاڵی و ئاستی فیدڕاڵی نیشتمانی دەردەكەوێت كە بریتییە لە پێوەندیی ناكۆك، ئاستی هەرێمیی فیدڕاڵی بەرەو زۆرترین ناچالاكی paradiplomatic پەرەدەسێنێت.
لێرەدا دەكرێ ئاماژە بەوە بكرێت كە دەستووری فیدڕاڵی لەسەر بنەمای هاریكاریی فیدڕاڵی دامەزراوە، كە تەنیا كەمترین دەسەڵات بە ناوچە فیدڕاڵییەكان دەدات لە بواری سیاسەتی دەرەكیدا.
ئەو پێوەندییانەی كە قەوارە فیدڕاڵییەكان لەگەڵ دەوڵەتان و لایەنە نێودەوڵەتییەكان گرێی دەدەن ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە جۆرێكە لە پێوەندییە دیبلۆماسییەكان كە بە(نیمچە دیپلۆماسی(Para-diplomacy) ناوزەد دەكرێ، ئەم دیپلۆماسییە مەبەستی داكۆكیكردن و پەرەپێدانی بەرژەوەندییەكانی ئەم قەوارەیەیە، ئەم رۆڵە دیپلۆماسییە بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش لە چوارچێوەی دیاردەی جیهانگیریدا پەرەی سەندووە، بە شێوەیەك كە رۆڵێكی روونی نێودەوڵەتی دەگێڕێت بەتایبەتیش لەو كێشانەی پەیوەستن بە بەهێزكردنی بازرگانی و وەبەرهێنان و هاریكاری، ئەم رۆڵە دەرگای مشتومڕی كردەوە دەربارەی ئاییندەی سیستەمی دەوڵەتی نیشتمان Nation-State كە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت سیستەمی نێودەوڵەتی لەو خۆڕێكخستندا پشتی پێ دەبەستێت.
زاراوەی( نیمچە دیبلۆماسی Para- diplomacy) بۆ یەكەمجار لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا لەلایەن پڕۆفیسۆری كەنەدی(بانایوتس سولداتۆس Soldatos)ەوە خرایەڕوو، دواتر پڕۆفیسۆری ئەمریكی(ئیفۆ دۆشاجیك Duchacek)پەرەی پێدا، كە بوو بە دیارترین تیۆرسازی ئەو چەمكە.
دەكرێ ئەم جۆرە دیبلۆماسییەتە وەدی بێت لەپێناو پشتیوانی كردنی دیبلۆماسییەتی دەسەڵاتی سەنتڕالیی فیدڕاڵی یان دەكرێ هاودژ و ناكۆك بێت لەگەڵ ئەو دیبلۆماسییەتە.
(ئیفۆ دۆشاجیك Duchacek)ی توێژەر جیاوازی لە نێوان ئەم شتانەدا دەكات:
دیبلۆماسییەتی لاوەكی هاوسنووری ئیقلیمی.
دیبلۆماسییەتی لاوەكی هەرێم بەزێن.
نیمچە دیبلۆماسییەتی جیهانگەرابوو.
لەپێناو وەسفكردنی ئەمانەی خوارەوە:
پێوەندییەكانی نێوان قەوارە ناسەنتڕالییەكان لە دەوڵەتانی جیادا كە هاوسنوورن لەگەڵ یەكتردا(واتا سنووریان هاوبەشە).
پێوەندییەكانی نێوان قەوارە ناسەنتڕاڵییەكان و بێ ئەوەی سنووریان هاوبەش بێت، بەڵام لە دەوڵەتانی دراوسێدا هەن.
پێوەندییەكانی نێوان قەوارەكان بۆ ئەو دەوڵەتانە دەگەڕێتەوە و بێ ئەوەی سنووریان هاوبەش بێت.
ناوچە فیدڕاڵییەكان لە پەیوەنییە دیبلۆماسییە فەرمییەكاندا بەشدارن و دواتر لە سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتە فیدڕاڵییەكەشدا لە میانی چەند رێگەیەكەوە لەوانە:
أ- ناردنی شاند لە سەردانە فەرمییەكاندا.
ب- واژۆكردنی رێكەوتننامەو یاداشتنامەكانی لێكگەیشتن و شێوازەكانی دیكە.
ج- بەشداریكردنی لە كۆڕبەندە نێودەوڵەتییەكاندا.
د- دامەزراندنی نووسینگەكان بۆ نوێنەرایەتی كردنی هەمیشەیی لە دەرەوەدا.
حكومەتەكانی ناوچە فیدڕاڵییەكان بۆ هاریكاری نێودەوڵەتی تێدەكۆشن ئەویش لەبەر هۆكاری ئابووری یان رۆشنبیری یان سیاسی، لە بواری ئابووریدا زانراوە كە زۆربەی حكومەتە فیدڕاڵییە سەنتڕاڵییەكان ناتوانن بە شێوەیەكی دروست یارمەتی كۆمەڵگا خۆجێییەكان بدەن لە هەموو پێداویستییەكانیاندا، چونكە ئەوان شارەزاو كادیریان كەمە بۆ تێگەیشتن بە تەواوی لە واقیعی ناوخۆ و مامەڵەكردن لەگەڵ ئاستەنگەكانیدا، لە هەمان كاتیشدا حكومەتەكانی ناوچە فیدڕاڵییە خۆجێییەكان زیاتر مەیلیان بۆ ئەوە دەچێت كە دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵییەتی سەنتڕاڵ بایەخێكی تەواویان لە یارمەتیدان پێنادات، بۆیە ئەوان وادەزانن كە هەر بە خۆیان توانای بەدواداچوون و گرنگی پێدانیان هەیە.
لە بواری رۆشنبیریدا، رەنگە هەندێ ناوچە هەوڵبدەن رەواجی نێودەوڵەتی بۆ خۆیان بكەن وەك قەوارەیەكی سەربەخۆی رۆشنبیری، ئەمەیە حاڵی هەرێمی كەتالۆنیای ئیسپانی و هەرێمی باسك، هەندێ ناوچەش هەوڵدەدەن هاوكاری بكەن لەگەڵ شوێنی جیاجیای جیهان لە هەوڵێكدا بۆ راكێشانی پشتگیریی رەوەندەكانیان لە دەرەوە بەمەبەستی بەدیهێنانی ئامانجە دیبلۆماسییەكانی نێوانیاندا.
ئەوەی كە پەیوەستیشە بە لایەنە سیاسییەكانەوە، ئەوا حكومەتە فیدڕاڵییە ناوخۆییەكان هەڵێكی زۆری هاوبەشی نێودەوڵەتی دەدەن بۆ فشارخستنە سەر حكومەتەكانی فیدڕالیی سەنتڕاڵ تاكو رێبازی كاركردن بگرێتەبەر، ئەم ستراتیژییەتەش بریتییە لەو هەشت یاداشتە لێكگەیشتنەی كە لە ساڵانی هەشتاكاندا واژۆكراون، لە نێوان سێ ویلایەتی ئەمریكایی و سێ كانتۆنی كەنەدی بۆ چاودێریی و بەرەنگاربوونەوەی بارانی ئەسیدی، بە شێوەیەك كە ئیدارەی ریگان و كۆنگرێسی ئەمریكی نەیتوانی بگاتە سازانێك لە بیروبۆچوونەكانی دەربارەی ئەم بابەتە، بۆیە لەرێی واشنتۆن لەكۆتاییدا توانی یاسای ساڵی 1990ی هەوای پاك هەموار بكاتەوەو لە ساڵی 1991 لەگەڵ كەنەدادا رێكەوتنێك دەربارەی جۆریی هەوا لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و كەنەدا واژۆ بكات، ئەویش لەمیانی نەخشەیەكی كاتی كەمكردنەوەی دەرهاویشتەكانی ئەسید.
بە جۆرێكی دیاریكراوی چالاكيی خۆجێیی سیاسی دەگوترێ (protodiplomacy) كە لەمیانیدا حكومەتی ناوخۆ هەوڵی نێودەوڵەتی دەدا بۆ پلانی ئازادبوون و سەربەخۆبوون، ئەمە بوو رەوشی هەرێمی كیبیكی كەنەدی لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا.
رەنگە رێگە بە حكومەتەكانی ناوچە فیدڕاڵییەكان بدرێ وتووێژ بكەن و رێكەوتننامە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی ناوچە فیدڕاڵییەكانی ناسەنتڕالی بیانی یان تەنانەت لەگەڵ حكومەتی دەوڵەتی بیانیشدا واژۆبكەن، بۆیە لێرەدا هەلومەرج رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە وتوێژكردن بە یارمەتیی دەسەڵاتی فیدڕاڵی سەنتڕاڵ لەپێناو ئۆتۆنۆمییەكی تەواودا لەسەر بنەمای دەسەڵاتەكانی سیادیی دەستووری، كە تەنیا پشت بە یاسای نێودەوڵەتی نابەستێ، بەڵكو پشت بە یاسای نێوخۆی دەوڵەتانیش دەبەستێ كە مافی هێزەكانی ناوخۆ بەم كارە دەست نیشان دەكات. لە هەندێ دەوڵەتانی فیدڕاڵدا پێوەندییەكانی دەرەكیی حكومەتەكانی ناوچە فیدڕاڵییەكان بریتییە لە مەسەلەیەكی دەستووری كە راستەوخۆ پەیوەستە بە مەسەلەی پسپۆڕیی یاساییەوە.
Paradiplomacy بریتییە لە سیاسەتی دەرەوەی ناوچە فیدڕاڵییەكان و ئەم پڕۆسەیەش بەشێكە لە ناسنامەی ناوخۆیی كە جیاناكرێتەوە، كە تەنیا پەیوەست نییە بە دەوڵەتانی ئەوروپای رۆژئاواو فیدڕاڵی یان ناسەنتڕاڵەوە. ئەم چالاكییە ئاماژەیە بۆ رۆڵی گەشەسەندووی ناوچە فیدڕاڵییەكان كە لەسەر ئاستی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری روون و ئاشكرایە، «paradiplomacy ئەو چەمكەیە كە ئاماژەیە بۆ چالاكیی نێودەوڵەتی لەلایەن هەندێ لایەنی خوار نیشتمانی.
لەكاتێكی نزیكدا پرسی ئەمن لەلایەن پرۆفیسۆری ئیسپانی(Cornago) وە خرایە پێناسەی، Paradiplomac كە باس لە چالاكییەكانی حكومەتی ویلایەتە فیدڕاڵییەكان دەكات، كە دەكەونە ژێرباری بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی ئەویش بە دامەزراندنی پێوەندیی فەرمی و نافەرمیی چ هەمیشەیی یان كاتی، لەگەڵ لایەنی گشتی یان تایبەتی بیانی، لەگەڵ ئامانجی رەواجدان بە كێشە ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و سیاسییەكان، چەمكی paradiplomacy بریتییە لە كۆمەڵە چالاكییەكی جیاجیای نێودەوڵەتیی یەكەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی, ئێمە پێویستمان بە چارەسەركردنی لایەنێكی گرنگی چەمكی paradiplomacy هەیە كە پەیوەستە بە تایبەتمەندییەكانی یەكێتیی خودی دەوڵەتی فیدڕاڵی، بەو پێیەی كە یەكەیەكی هەرێمییە لەگەڵ دەسەڵاتێكی زۆری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی.
فيدڕاڵیەت و دبلۆماسییەت paradiplomacy
لە دەستووری دەوڵەتە فیدڕاڵییەكاندا ئەو بابەتانە دیاری دەكرێن كە دەسەڵاتەكەیان تەنیا بۆ دەسەڵاتی ناوەند دەگەڕێتەوە وەك: بەرگری نیشتمانی و دراو و پێوەندییەكانی دەرەوە، بەڵام بە پێشكەوتنی سەردەم و تەكنۆلۆژیا، پێوەندیی لە رێگای سنوورەوە بۆتە كارێكی حەتمی بۆ كۆمەڵگا و كیانە بچووكەكان(لقەكان) نەك نیشتمانییەكان لەوانەش كیانە فیدڕاڵییەكان، زۆر دەسەڵاتی دیبلۆماسی بە ناوچە فیدڕاڵییەكان دراوە، زۆر لە دەوڵەتان ئیعتیرافی رەسمی بە بوونی دەسەڵاتی ئەو ناوچانە ناكەن لە كاروباری دەرەوە، بەم پێیەش بنەمای یاسایی پێویست لەسەر ئاستی دەستوور دانراوە بۆ دابەشكردنی دەسەڵات و حوكمە یاساییەكان لەم بوارەدا، بۆ نموونە لە دەستووری ئەم دەوڵەتە فیدڕاڵیانەی خوارەوە:
نەمسا: بەپێی دەستووری نەمسا كە لە ساڵی 1920 دەرچووە، هەرێمە فیدڕاڵییەكان دەسەڵاتی درووستكردنی پێوەندیی دەرەوەی رەسمی كێشەكانیان هەیە لە رێگای سنوورەوە، ماددە 16ی ئەم دەستوورە رێگا دەدات بە هەرێمەكان بە بەستنی پەیماننامە لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێیان لەگەڵ هەرێمەكانی ئەو وڵاتانە لەو بابەتانەی كە لە تایبەتمەندێتی دەستووری هەرێمەكەیە، پێویستە دەسەڵاتداری هەرێمەكە حكومەتی ئیتیحادی لە بابەتەكە ئاگادار بكاتەوە و پێویست رێگای پێ بدرێت بەر لەوەی بچێتە نێو گفتوگۆی نێودەوڵەتییەوە، لەگەڵ ئەمەش بەپێی داوای حكومەتی ئیتیحادی پێویستە لە پەیماننامەكە بكشێتەوە.
بەلژیكا: دەستووری 1993ی بەلژیكا مافی بە هەرێمەكان و كۆمەڵگاكان داوە پەرە بە هەماهەنگی نێودەوڵەتی بدەن لەوانەش بەستنی پەیماننامەكان لەو بابەتانەی كە تەنیا لە دەسەڵاتی ئەودان (ماددە 167) لەوانەش بابەتی كەلتووری و فێركاری.
ئەڵمانیا: لە یاسای بنەڕەتی ئەڵمانیا كە لە ساڵی 1949 دەرچووە لە ماددە 32(3) دا هاتووە: لەبەر ئەوەی هەرێم دەسەڵاتی یاسادانانی هەیە، بۆی هەیە بە رەزامەندی حكومەتی ئیتیحادی پەیماننامە لەگەڵ وڵاتانی بیانی ببەستێت، پێویستە حكومەتی ئیتیحادی لەگەڵ هەرێمەكە راوێژ بكەن لە كاتێكی گونجاودا، بەر لە بەستنی پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتی كە كاریگەریی لەسەر بەرژەوەندییە تایبەتەكانی هەرێمێك یان زیاتری هەبێت، ماددەی 59ی دەستوورەكە مەرجی رەزامەندی یان بەشداری كردنی ئەنجوومەنی ئیتیحادی داناوە بەو پێیەی كە لایەنێكی پێوەندیدارە لە كێشەیەكی دیاریكراودا دەربارەی رەزامەندی دەربڕین لەسەر پەیماننامەكە كە پێوەندییە سیاسییەكان لە حكومەتی ئیتیحادی رێك دەخات یان ئەوەی پێوەندی بە مەسەلەی دەركردنی یاسا ئیتیحادییەكانەوە هەیە.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا: بەپێی دەستووری ساڵی 1787ی ئەمریكا پەیماننامەكان و كاروباری دەرەوە لە تایبەتمەندییەكانی سەرۆك و كۆنگریسە، لە هەمان كاتدا دەستوور كۆمەڵە شتێكی لە ویلایەتەكان قەدەغە كردووە لە بەشی (10)ی ماددەی یەكەمدا هاتووە: ویلایەتەكان بۆیان نییە بچنە نێو هەر پەیماننامەو هاوپەیمانییەك یان یەكێتییەك و..تاد، لە بڕگەی سێی هەمان ماددە رێگا بە ویلایەتەكان دەدات كاروباری دەرەوە بكەن و دەڵێ: هیچ ویلایەتێك بۆی نییە بەبێ رەزامەندی كۆنگریس بچێتە نێو هەر رێكەوتننامەیەك لەگەڵ هەر دەوڵەتێكی دیكە یان وڵاتێكی بیانی یان چوونە نێو شەڕ تەنیا ئەگەر هێرشی كرایە سەر یان مەترسییەكی لەسەر بوو كە ناتوانرێ دوابخرێ.
عێراق: بەپێی دەستووری 2005ی عێراقی كاروباری دەرەوەو رێكەوتننامەكان تەنیا دەسەڵاتی حكومەتی فیدڕاڵییە(ماددە 110- یەك)و رێگای بە هەرێمە فیدڕاڵییەكان داوە كە نوێنەرایەتییان هەبێت لە باڵیۆزخانەكان بۆ بەدواداچوونی كاروباری كەلتوری و كۆمەڵایەتی و گەشەپێدان(ماددە 121 بڕگە 4).
هەرێمی كوردستان و دبلۆماسییەتی (پارادبلۆماسی paradiplomacy)
لەبەرنەبوونی بەرچاو روونییەكی كرداری لە مەسەلەی مامەڵە كردن لەگەڵ سروشتی فیدڕاڵیی دەوڵەتیی عێراق و كامل نەبوونی پێداویستییەكانی دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە و لەبەر ئەوەی كە(بیركردنەوەی ناوەندی توند) هەبووەو ئێستاش هەیە لە زەینی ئەو سیاسەتمەدارانەی دوای روخانی رژێمی پێشوو دەسەڵاتیان گرتە دەست لە 2003، كور??