ب ل بەر چاڤ گرتنا وێنەیێ روژهەلاتا ناڤین و وێنە كرنا‎ پەرەسەندنا ناكوكیێن دینی ل دەڤەرا ناڤبری، پەیدا بونا‎ ئالوزیێن ل ئێراقێ نەك تەنێ وەكی بابەتەك گرێدایێ جیهانا ئەرەبی و ئیسلامی تێنە دیتن، بەلكوخاوەن رەهەندێن مێژویی و سیاسیێن بەرفرەهن.‎ سروشتێ پێشڤەچونێن سیاسی ل دەڤەرێ ‎و تێكەل بوون د گەل قەیرانێن جیاواز ‎ل سەر ئاستێ نێڤدەوڵەتی‎، هوكارەك ‎كاریگەرە ل سەر سروشتێ پەیوەندیێن هەرێم و كومەلگەها نێڤدەوڵەتی. گرینگە ئاماژە پێ بێتە كرن، ‎كو ئەڤ‎ ئالوزی تەنێ گرێدایێ كێشەیا رێكخراوەك یان رێكخراوێن تیروریستی نەدەتە ناسین. دەما وەكی شروڤەكار، یان ژی كەسایەتی یا سیاسی ل سروشت و ناڤەرۆكا پەیام و هەلسوكەوتێن رێكخراوێن پەیوەندیدار تێتە‎ نێرێن، ل گەل ڤێ ژی‎ دەما سەرچاوەیا پشتەڤانی یا سیاسی، لەشكەری و دارایی یا هندەك ژ ڤان رێكخراوان ب ئەشكەرە و ب بەلگەیێن سەلمێنرەو وەكی روناهی یا روژێ ل بەر چاڤن.
ل پەراوێزا ئالوزی و كێشەێین ئێراق- سوریا و روژهەلاتا ناڤین، كو سەركێشی یا وێ رێكخراوا داعش دكەت، ژ ئەگەرا شانوگەری یا كو خاوەن ئارمانجێن جیو-سیاسی و جیو ستراتێژیكە، دێ نەخشەیێن نوی ل سەر ڤێ هەرێمێ تێنە كێشان. وەك میناك، هیلالا شیعە نوكە كەفتی یە بوارێ جێبجێ كرن، كو پێكهاتی یە ژ ستراتێژی یا ئیرانێ بو ‎بەشداربونا راستەوخو یا لەشكەری، سیاسی و دیپلوماسی ل دژی‎ داعش، كو ب دانوستاندنێن چرو پرو د گەل رایەدارێن دەوڵەتا ئێراقێ یە. نابیت د ڤی بابەتێ دا رەوانگەها پراگماتیكی یا سیاسەتا دەرڤە یا ئیران ژ بیر بكەین.
بویە، بو ڤێ یەكێ، ئیران ئامرازێن جیاواز وەكی ‎دروستكرنا هێز و رێكخراوێن جیاواز، وەكی فاكتەرێن لێكەر و كاریگەر ل سەر ئاستێ روژهەلاتا ناڤین ژ بوی ‎گوهورینا هاوسەنگی یا هێز و پتەو كرنا پێگەها خوە بكار تینیت. ‎بو نمونە، ئێك ژ وان ‎ستراتێژی یان ئەوە كو هەژمونی یا شیعان ل ئێراقێ و درێژكرنا ڤێ یەكێ بو سوریا و لبنان، دویەم، دور پێچكرنا عەرەبستانا سعودی و دەوڵەتێن خەلیج فارس، سێیەم، رێگری كرن ژ نفوزا توركیا بو ناڤ روژهەلاتا ناڤین. ئامرازێ سەرەكیێ ستراتێژی یەك وەها، یەكەم، پێكڤە گرێدانا ئولی (دین)، كو وەكی چەكێ بهێز و ئایدولوژیكێ شیعی تێتە دیتن. هاوتەریب، ئیران ب رێكا هنارتنا نێردراوێن تایبەتێن لەشكەری، سیاسی و ئولی، شیایە پێگەها لەشكەری و ستراتێژیك یا خوە‎ د ناڤ ئێراقێ ( كو هەرێما كوردستانێ ژی بەشەكە ژ ڤێ سیناریویێ) ب هێز بكەت.
بابەتێ سەرەكی دڤێ ستراتێژیێ، ئیران ب رێكا ‎»دوكتورینێن سیاسی یێ شورەشگێری» ‎كار بو ئاڤەدانكرنا هێزەك لەشەكری – هێزێن جەماوەری/حەشد شەعبی- هاوتەریب د گەل هێزێن لەشكەریێن ئێراقێ، دكەت. هەبونا هێزەك وەها ژی، د ماوەیەك درێژخایەن و مەبەستدار، ئەوە كو سەروەری یا هێزێن لەشكەری لاواز بكەت. بابەتێ كو ئاماژە ب ڤێ یەكێ دكەت، ئەوە كو ئەڤ هێز دێ گرێدایێ و پابەندبیت ب رێنمایێن مەرجەعێن ئاینی، نەك فەرماندەی یا گشتی یا هێزێن لەشكەری. ستراتێژی یا ب دامەزراوەی كرنا هێزەك وەها و رێكخستن ل سەر دروستكرنا «ئینتیما و وەلا» بو فاكتەرێ دینی ئامرازێن سەرەكیێن» نییەت و ئارمانج» ێن پشت هەولێن رێكخستن و دروستكرنا هێزەك وەهایە. ‎ ئەڤ راستی یەكە، ئیران، ئێراقێ وەكی قولای یای سیاسی یا خوە ل روژهەلاتا ناڤین دبینیت و نەڤێت ئەڤ دەرفەتا زێرین ژ دەست بدەت. دڤێت ئەڤ ژی ل بەر چاڤ بێتە گرتن د گورانكاری و پێكدادانێن ناوچەیێ ژ رەوانگەها ئاسایشی ڤە ‎ ئێران لایەنك گرینگە و نابیت بێتە پاشگوه خستن. ‎
‎هیچ شك د ڤێ دا نینن، هەرێما روژهەلاتا ناڤین نوكە كەفتی یە بن كاریگەری یا بهێز یا هزرا توندرەوا ئولی‎ ب گشتی شەقامێ سیاسی و كومەلایەتیێ جیهانا ئەرەبی ‎،روداوێن ل ئێراقێ، یەمەن، سوریا، بەحرێن هەمی ئاماژە ب هندێ دكەن، كو پێویستی ب رێكخستنا بالانسەكێ هەیە د ڤی بواری، تایبەتی د بوارێ هاوسەنگی یا هێز، كو ئیرانێ ب رێكا ئێراقێ و هندەك هێزێن دیێن دەڤەرێ، شیایە ب سەر بەرەی كو ئەمریكا پشتەڤانی ژێ دكەت ‎سەر كەفتن ب دەست ڤە بینیت. ‎
لەورا، هاتەریب و گرێدای ب بابەتێ ئاماژە پێكری، فرە رەهەندی یا ئالوزی یان كو ئێك ژ هوكارێن ڤێ یەكێ ژی هەبونا رەوانگەهێن جیاوازێن سیاسی(بەرژەوەندیێن دەوڵەت و ئەكتەرێن جیاواز)، ب تایبەتی د ناڤبەرا كومەك ‎دەوڵەتێن هەرێما روژهەلات و زلهێزان ل ئالی یەكێ و ل ئالی دی ڤە، ناكوكیێن سیاسی یێن ناڤخویێ وەلاتێن روژهەلاتا ناڤین، ژ وان كێشەیا ئاسایش، ئابوری، دیموكراسی، مافێ مرۆڤ، مەترسی یا هلەوەشاندنا سنورێن دروستكری ب دەستێ زلهێزان ل 2 سەدەین رابوری. تەنیا وەكی ئاماژە پێكرنەك، بالا خوێندەڤانان بو كێشەیا نەتەوەیا كورد بێتە كرن، كو د سەردەمێ خوە دا بویە قوربانی بەرژەوەندیێن دەوڵەتێن زلهێز و وەلاتێن نوی دروستكری ل روژهەلاتا ناڤین، ئەڤ پتر نەك كێشەیەك سیاسی یە، بەلكو ژی كێشەیەك یاسایی یە، چونكە دەوڵەتێن كو ئیمزا ل سەر پەیمان نامەیێن یاسایێ نێڤدەولەتی كربون، ژ وان ژی دامەزراندنا دەوڵەتا كوردی ل سەر بنەمایێ رفراندوم و راپرسی یەك گشتی د هەرێما كورد گەلێ كورد تێاد نیشتەجێ یە. یا كو جهێ رەخنەیە، دەوڵەتێن ئێكگرتویێ ئەمریكا، بریتانیا، فرانسا و ئیتالیا كو دڤی یا ل گور دەقێ یاسایی و سیاسی یێ پەیماننامەیا ڤاژو كری، ژ ئەگەرا گورانكاریێن نوی كو دەڤەرا روژهەلاتا ناڤین و توركیا هاتن ئارا، پشت ل بنەمایێن ئەخلاقیێن یاسای و سیاسیێن خوە دەرمافێ گەلێ كورد كرن. ب ڤی رەنگی، گەلێ كورد بویە قوربانی سیاسەت و چاوترساندنەك نێڤ دەوڵەتی.‎
ناكوكیێن نەتەوەی ل روژهەلاتا ناڤین، نوكە تێكەلاوەكن ژ ناكوكیێن دینی و فاكتەرێ دینی نوكە زالبویە ل سەر فاكتەرێ نەتەوەی، و ئەڤ ئێك ب چەندین قوناخێن جیاواز تێپەری یە و بویە هوی دروست كرنا ‎كاریگەری ل سەر ‎هاوكێشەیێن سیاسی ل روژهەلاتا ناڤین. شەرێ داعش بویە شەرەك جیهانی و ژ بوی گەلێ كورد چارەنڤیسسازە، ب تایبەتی ل ئێراقێ.‎ دەرفەتا هندێ ل بەر دەستە ب دەستنیشانا سنورێن راستەقینە بێتە كرن، و كوتای ب كێشەیێن سنوری و جوگرافی د گەل بەغدا بینیت. پرس ئەڤە، ‎چاوان كورد دێ سەرەدەرێی د گەل هەولێن هێزێن حەشد شەعبی بو دروستكرنا تەنگەژە و ئالوزیێن لەشكەری و سیاسی ل ناڤ سنورێ هەرێم دا بكەن؟‎ شك دڤێ دا ژی نینن، كو ‎هاوشێوەی دەوڵەتێن ناوچەی، هندەك لایەنێن سیاسی یان سەركردەیێن سیاسی خەبات ژ بوی هندێ دكەن، كو كەركوك ببیتە خاوەن پێگەهەك تایبەت، نەك د ناڤ سنورێ هەرێما كوردستانێ، كو ‎ناڤ مالا كوردی توشی كێشە و ناكوكی مەزن كری یە.
‎‎ خودان دەركەفتنا‎ كورد ‎بەرامبەر پیروزیێن نەتەوەیی، پێكهاتی ژ ئاخ، مێژو و دیرۆكێ، پێویستی یەك هەنوكی یە ژ بور سەرراستكرنا ‎ناحەقیێن كو د پێڤاژویا مێژوی بەرامبەر گەلێ كورد هاتییە كرن. ‎ ‎لەورا‎ دڤێت ئەڤ هەولێن جدی بێتە داین بو كومكرنا پشتەڤانی یەك نێڤ دەولەتی و پێناسەكرنا خواستێن رەوایێن نەتەوەی. ‎د كەش و هەوایێ هەنوكی، دیاركرنا مەرجەعەك سیاسی یە، كو ل سەر ئاستێ نێڤ دەوڵەتێ دان پێهاتییە دان كو پێكهاتی یە ژ سەرۆكێ هەرێم، پارلەمانێ كوردستانێ و حكومەتا هەرێما كوردستانێ.
*توێژەری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان-
زانكۆی دهۆك