كاریگەری یا فاكتەرێ ئاین ل سەر پەیوەندیێن نێڤدەوڵەتی یێن توركیایا نو
د. سەردار موسی شەریف سندی
شك دڤێ دا نینن ئاكەپە هەمی هەولان ددەت توركیا نوی بگەهینیت ئاستێ ئیمپراتوری یا ئوسمانی، ئەڤ نەك خەونە بەلكو ل سەر ئاستێ پەیوەندیێن دەرڤە ب تایبەتی ئەو جوغرافی یا گرێدایێ مێژویا دەسەڵاتداری یا ئیمپراتوری یا ئوسمانی و ب مفا وەرگرتن ژ فاكتەرێن دینی و كەلتوری، پێگەها خوە بهێز بكەت. دروستكرنا پەیوەندیێن كەلتوری، ئابوری كو ئامرازێن سەرەكیێن دەسەڵاتێ نەرموكە د ڤی بواری ل سەر بنەمایەك ناو هاوسەنگ هاتینە ئاڤاكرن. ئیرو ل سەر ڤێ جوغرافی یایێ كومەك وەلاتان هاتینە دروستكرن كو خاوەن پەیوەندیێن بهیزن د گەل جیهانا روژئاڤا ب تایبەتی ئەمریكا، بریتانیا و فرانسا و هەتا رادەیەك بەرفرە ژی ئاڵمانیا و ئیتاڵیا. لەورا دژوارە ئەڤ وەلاتێن موسلمان مالئاڤای ژ بەرژەوەندیێن ستراتێژیك د گەل جیهانا روژئاڤا بكەن ل پێناڤ گەهیشتنا توركیا و ئەردوغان، كو سەرۆكاتی یا جیهانا ئیسلامی بكەت. بەرنامە و ستراتیژی یا ئەردوغان و ئاكەپە بو توركیا 2023ێ گورانكاری یا بنەرتی یە د شێواز و سیستەما سیاسی و سەر ژ نوی بونیاتنان هاوشێوەی ئیمپراتوری یا ئوسمانی یا هەلوەشایێ. واتە ناسنامە و كەسایەتی یەك نو.
هاوتەریب د گەل ڤێ، گرینگی دان ب فاكتەرێن ئیسلامی د سیاسەتا ناڤخو و دەرڤە و ژ وان دروسكرنا پەیوەندیێن بهێز دگەل هێز و رێكخراوێن وەكی حەماس و ئیخوان موسلمین، و هێرش كرن بو سەر دەسەڵاتدارێن ئیسرائیل، مسر سوریا و هەتا ڤێ دوماهیكێ ژی ئێراقێ، پالپشتی یەك گشتگیر د سیاسەتا ناڤخویا توركیا دا نینن. ئاكەپە و ئەردوغان ب هەمی شێوەی دخوازێن بالا جیهان و شەقامێ ئیسلامی بو لایێ خوە ڤە بكێشن. ل ئالی دی ڤە ب پشتەڤانی كرن ژ دەسەڵاتداری یا فەلەستین و دژایەتی كرنا سیاسەتا دەوڵەتا ئیسرائیل بەرامبەر بە نەتەوەیا فەلەستین، كەفتە كێبەركێ د گەل ئیرانێ. ل سەر ڤی بابەتی و شیا سوز و هاودەردی یا شەقامێن ئەرەبی بو لایێ خوەڤە بكێشت. بوهارا عەرەبی وەرچەرخانەك نوی د ئاستێ سیاسەتا روژهەلاتا ناڤین بو توركیا دروست كر، و د ڤی بواری توركیا توشی كێشەیێن مەزن بویە و نەشیا هاوسەنگی یا سیاسی بپارێزیت . هەرچەندە پرانی یا دەوڵەتێ روژهەلاتا ناڤین ئیسلامی و موسلمانن بەلێ دەسەڵاتدارێن روژهەلاتا ناڤین هاوشێوەی توركیا پشتگیری ژ بوهارا عەرەبی ناكەن.بەروڤاژی دڤێت لایەنێن سیاسی و هەڤالبەندێن توركیا ل سەر ئاستێ جیهانێ ب چ شیوەیەك ل توركیا بنێرێن؟
دروستكرنا پەیوەندیێن بهێز د گەل رێكخراوێن كو دەستەواژەیا «“Jihad بنەمایەك سەرەكی یە د پرینسیپ و پروگرامێن سیاسی یێن وان، جهێ پرسیارە. هەلبەت ب تێكەلكرنا فاكتەرێ دینی و ئیسلامی د سیاسەتا دەرڤە توركیا مەبەستە چەند نامەیان بو جیهانێ بهنێریت، یەكەم، بو جیهانا ئیسلامی بێژیت كو سەردەمێ « عەلمانی یەتێ» ل توركیا ب دوماهیك هات، و ئێك ژ وان ستراتیژی یان هەلبژارتنا زمانێ ئوسمانی د پروگرامێ خواندنێ دایە. مەزندە تێتە كرن د سالێن داهاتی بیتە بابەتەك سەرەكی د سیستەما پەروەردەی یا توركیا. دویەم، نامەیا توركیا بو جیهانی روژئاڤا یە، ئێدی توركیا پێویستە وەكی ئەكتەرەك بهێزێ ئیسلامی لێ بێتە نێرین ول سەر ئاستێ سیاسی گرینگە بۆچونێن وێ بێنە وەرگرتن! ئەگەر فاكتەرێن ناڤخویێ ( پەیوەندی یا هێزێن ئوپوزیسیون و سەرۆك كومار) وەكی كاریگەر ل سەر پێگەها توركیا ل دەرڤە بێتە نێرین، ل گور تیروەك وەها و ب ئاماژە پێكرن ب لاوازی یا پەیوەندیێن هێزێن ئوپوزیسیون د گەل سەرۆك كومار، كو هەتا نوكە پارتێن وەكی MHP، CHP سەرەدانا كوچكا نوی یا سەرۆك كوماری نەكرینە. دبیت بێتە گوتن، كو چالاكیێن سیاسی یێن ئەردوغان ل سەر ئاستێ ناڤخوی توركیا خاوەن كاریگەری یەك نیگاتیڤن ل سەر پێگەها توركیا ل دەرڤە. ب شێوەیەك هەم سەرۆك حكومەت داود ئوغلو و هەم ژی وەزیرێ دەرڤە توشی سەرئێشی و سەرگێژی كری یە و هەتا نوكە ژی نەشیانە خوە ژ بن سێبەرا هەیمەنە و كاریگەری یا سەرۆك كومار ئەردوغان بینن دەر.
كی دارێژەرێ سیاسەتا دەرڤەیە!
هاتەریب د گەل بابەتێ ئاماژە پێكری ل سەری، رەخنەیا سەرۆكێ پێشی یێ رێكخراوا بازرگانێن (TÜSİAD) د ڤی بواری خاوەن گرینگی یەك هێژایە. توسیاد كو ئێك ژ ئەكتەرێن سەرەكی یە د بوارێ بوژاندنا ئابوری یا توركیا، خاوەن تایبەتمەندی یەك هێژایە د كومەلگەها توركیا و بویە ئێك ژ ئەكتەرێن پەیوەندیدار و بەشدار د دارشتنا سیاسەتا دەرڤە یا توركیا د ماوەی 20 سالێن بورین، دژوارە بو حكومەتا ئاكپارتی كو رەوانگەها رێكخراوەك وەها گرینگ ل بەر چاڤ نەگریت. رەخنەیێن دژبەری گورینا سیستەما سیاسی یا توركیا و هەلسوكەوتێن ئەردوغان.
تێرور و داعش، شەرێ دژی میدیا و دەوڵەتا هاوتەریب كێشەیێن سەرەكی نە توركیا پێڤە دنالیت. د شەرێ جیهانیێ دژی داعش، بەروڤاژی زوربەی وەلاتێن روژهەلات، توركیا بێ خەم و بێ هەلوێست بویە. توركیا وەسا نیشان ددەت ل شەرێ دژی تیرورغەدر ل توركیا هاتییە كرن. مەبەست شەرێ پارتی یا كرێكارێن كوردستانێ پ.ك.ك. یە. بەلێ دڤێت ئەڤ ژی بێتە بیرا توركیا ئەگەر هاریكاری یا روژئاڤا نەبویا، سەرۆكێ پ.ك.ك ێ عەبدوڵڵا ئۆجەلان نوكە ژی دا ئازاد بیت. بو روژئاڤا ئەڤ بالكێشە: ل ئالی یەكێ توركیا دەست ب پروسا ئاشتی یا كوردی د گەل پ.ك.ك. كری یە، بەلێ داخوازێ ژ روژئاڤا دكەت هاوكار بیت ل شەرێ دژی پ.ك.ك.! دەرئەنجام هەمی بابەتێن پەیوەندیدار ب شێوەیەك جدی كارتێكرنەك نیگاتیڤ ل سەر پەیوەندیێن توركیا كری یە. بەشداری كرنا داود ئوغلو د « مەشا پشتەڤانی و هاوسوزی» یا پاریس ل فرانسا د هێرشا سەر «چارلی هێبدو» بالكێشە. پێشوازی یا سەرۆك كومارێ فرانسا ژ داود ئوغلو د ئورفێن دیپلوماسی دا نامەیەك بهێز و گرینگە بو توركیا. فرانسا ب شێوەیەك راستەخو نامەیەك بو توركیا هنارت كو كات هاتییە ئەو دەستبەرداری پشتەڤانی رێكخراوا داعش بیت. بەروڤاژی فرانسو هولاند وەكی بەرپرسێن توركیا خوە هندە تەنگاڤ نەكر، بەلكو ب ئاماژە پێكرن ب « تیروریستێ فرانسی» ژ بلی ئاماژە ب « تیروریستا ئیسلامی»، ئاستێ تێگەهیشتن، بەرزی و هەست كرن ب پێگەها فرانسا د دیپلوماسی یا جیهانی، ب تایبەتی پەیوەندیێن تایبەت كو فرانسا د گەل جیهانا ئیسلامی هەیە، نیشان دا.
ئەمریكا ئەو دەوڵەتە كو خاوەن كاریگەری بهێزە ل سەر پرانی یا دەوڵەتان، و رون و ئەشكەرەیە دەوڵەتێن روژهەلاتا ناڤین ئامادە نینن پێخەمەتا بەرژەوەندیێن توركیا مەودایەكێ بێخنە ناڤ پەیوەندیێن خوە د گەل ئەمریكا . پشتی سالا 2003ێ گورانكاری یەك د رەوانگەها ئەمریكا بەرامبەری توركیا دروست بویە. روژ ب روژ درزێن نوی دكەڤێن سروشتێ پەیوەندی یان. ئاكەپە ب هەلبژارتنا مێتودێن نویێن پەیوەندی یا د مێژویا هاوچەرخ یا توركیا، ب گرتنە بەرا سیاسەتا خوە دویرخستن ژ ئەمریكا و روژئاڤا گورانەكا جەوهەری د سیاسەتا دەرڤە و ئاسایش دروست كری یە. ئەگەرێن وێ ژی بهێز بونا پێگەها ئابوری یا توركیەیە، وەكی فاكتەرەك هێز، توركیا ب هەست كرنا ب بهێزبونا پێگەها سیاسی و ئابوری یا خوە ل سەر جوغرافی یای نێزیك هەولێن جدی ددەت د بوارێ ئاسایش و سیاسەتا دەرڤە سەربخوە بیت. ل سەر ئاستێ روژهەلاتا ناڤین، توركیا بەرەڤ گوشەگیری بهێز دچیت. دروستكرنا كێشەیێن جیاواز، ئاكەپە، خستی یە رەوشەك بەر تەنگ.
*توێژەری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان-
زانكۆی دهۆك
