راگەیاندن و تیرۆرخوێندنەوەیەك بۆ جەنگی دەروونی

راگەیاندن و تیرۆرخوێندنەوەیەك بۆ جەنگی دەروونی
هاپیتۆس یەكەم جار لە مێژوو راگەیاندنی دژواری بەكارهێنا لە سەردەمی فرعەونییەكان وەكو دراسەیەكی سایكۆلۆژی، ئەم راگەیاندنە دەچێتە خانەی راگەیاندنی ترسناك، یاخود رەش كە بۆ ملكەچكردنی هەژاران بوو بەرامبەر دەسەڵاتی رەهای فرعەونییەكان، كە یەكەم جار تەپڵ بەكارهات بۆ ترساندن و تۆقاندن لە دوای ئەوە لە ئەسكەندەری مەقدونی راگەیاندنی نووسراوی بۆ رووخانی دوژمن بەكارهێنا و لە ساڵی 1467 لە فەرەنسا راگەیاندنی دژ بەكار هات لە بلندگۆدا. مێژوونووسەكان دیرۆكێكی دیاریكراویان نییە لەوەی كە چ كاتێك راگەیاندنی دژوار، یان راگەیاندنی رەش بە كار هاتووە، بەڵام مێژوونووسەكان بۆ (3000 ) سێ هەزار پێش لەدایكبوونی دەگەڕێننەوە كە پڕوپاگەندەی شەڕ لە سەر وەرەقەی بردی (papyrus) لە میسر نووسرابوو دژ بە كۆیلەكان «پاداشتێكی پارە بۆ ئەو كەسەیە كە شوێنی بەندەییەكی هەڵاتوو ئاشكرا بكات، یان سەرەكەی بهێنێت» (صلاح نصر: الحرب النفسیة و معركة الكلمة و المعتقد: 1967).
لە شارستانییەتی سۆمەرییەكان بینراوە كە راگەیاندن بۆ دەستوور و رێساكان و سەركەوتنەكان بەكار هێنراوە، لە شارستانییەتی یونانی و رۆمانییەكان راگەیاندنیان لە مەیدانەكان بۆ جەماوەر كردووە دەربارەی سەركەوتن لە شەڕ، یان بە كۆیلەكردنی رەشپێستەكان. هەندێك سەرچاوە باس لەوە دەكەن كە یەكەم راگەیاندنی تۆقێنەر كە دەچێتە خانەی راگەیاندنی تیرۆر بە چاپكراوی لە ساڵی (1477) لە ئەوروپا بووە و یەكەم ریكلامی وێنەدار بۆ سەربڕینی نەیارەكان ساڵی (1482) لە فەرەنسا بووە، لە هەموو جەنگێك راگەیاندن دیوی دووەمی شەڕ بووە بۆ دووفاقی لە رووخان و تۆقاندنی ورەی بەرامبەر و بەرزكردنەوەی ورەی سوپای خۆیان، واتە لە هەموو جەنگەكان میكانیزمی ترساندن و تۆقاندن بەكار هاتووە بۆ مسۆگەركردنی سەركەوتن، لە سەدەی ئێستادا راگەیاندنی ئەلەكترۆنی كاریگەری زیاتری لە چەكی تەقلیدی هەبووە و زۆر لە گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی و ئەوانی دیكە شۆڕشی ئەلەكترۆنی یەكلاكەرەوەی شەڕ بووە، بۆیە پێی دەڵێن: «چەكی ئافات (فتاك)». گرووپە تیرۆریستەكان سایتە ئەلەكترۆنییەكان و پڕوپاگەندە وەكو مادەیەكی ژەهراوی بۆ شوشتنەوەی مێشك و ژەهراویكردنی دەروون بەكار دەهێنن، لە ئەمڕۆشدا بە هۆی راگەیاندنی تۆقێنەر جۆریك لە ترس و دڵەڕاوكێ بەكاردەهێنن، تەنانەت بە مەبەستی شیكاری دەروونی شێوازی جل و بەرگ و رەشكردنی دەم و چاو وەكو ئامرازیكی كوشندە بەكاردەهێنن.
ئامانجی سەرەكی زانینی رەوشی گۆڕانكارییەكانە لەسەر ئاستی جیهان، بەتایبەتی لە كاتی شەڕی سەپێندراو كە ئەمڕۆ بۆتە فاكتەرێكی كاریگەر و ورووژێنەر و لە كەمترین كاتدا پەیامەكانی خۆی لە رووی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ئایینی و مەزهەبی بە تاك و گرووپ و كۆمەڵی بەرامبەر دەگەیەنێت. ئەمڕۆ راگەیاندن پانتاییەكی فراوانی داپۆشیوە لە زهنییەتی تاكدا كە بەشێكی سەرەكی بووە لە گۆڕینی رەفتاری، یان رووخانی كەسی بەرامبەر، رەنگە بەشێك لە بنەما پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی ناو خانەوادە و كۆمەڵگە لە سەر بنەمای ورە و حاڵەتی ترسی دەروونی داڕێژرابێت، هەروەها بە هۆی باهۆزی جیهانگەراییەوە لەم چەند ساڵەی دوایی كاریگەری زۆر خێرا بووە.
پسپۆڕێكی راگەیاندن لە شرۆڤەیەكیدا باس لەوە دەكات كە لە یەكێك لە خولەكانیدا پرسیاری ئەوە لە بەشداربوویەكی رۆژئاوایی دەكات كە: ئەگەر سەد دۆلارت هەبێت، چی دەكەیت؟ بەشداربووەكە لە وەڵامدا دەڵێت: (99) دۆلار بۆ راگەیاندن و (1) دۆلاریش بۆ چەك سەرف دەكەم. لە كەسێكی رۆژهەڵاتی هەمان پرسیار دەكات، ئەویش لە وەڵامدا دەڵێت: (1) دۆلار بۆ راگەیاندن و (99) دۆلاریش بۆ چەككڕین. ئەو پسپۆڕە وتی: ئەوەی یەكەم سەركەوتن بە دەست دەهێنێت، لە رووی سایكۆ شەڕەوە بۆمان دەردەكەوێت كە راگەیاندن چەند پێویستە و چەند گرینگە بۆ سەركەوتن، یان بۆ شوشتنەوەی مێشك.
زانایانی دەروونی پێیانوایە راگەیاندن لە ئەمڕۆدا شەڕێكی گشتگیرە، نەك تەنها بۆ مۆنۆپۆلكردنی عەقڵ و هزری تاكە ساكارەكان، بەڵكو بۆ كۆنتڕۆڵكردنی هزر و رەفتار و كەلتووری باوی نێو كۆمەڵگە كە مەیل و ئاراستە و ئایین و مەزهەب و بۆچوونی تاك دەگۆڕێت و كار دەكاتە سەر بەهێز بوون و لاوازبوونی ئینتمای نیشتمانی و نەتەوایەتی، بۆیە دەكرێت بڵێین: لە رووی سایكۆلۆژییەوە راگەیاندن زانستێكی جێگرەوەی تەكنەلۆژیای سەردەمە، چونكە فەلسەفەی راگەیاندن بەهۆی هێزی زەبەلاحی تەكنەلۆژیاوە، بڕین، یاخود چوونە ماڵەكانە بێ ئەوەی لە زەنگی دەرگا بدات، یان ئاگاداركەرەوەیەكی پێشینە هەبێت بۆ چوونە شوێنەكان. زۆرجاریش نەك رەفتاری تاك دەگۆڕێت، بەڵكو باوەڕ و بنەما فكرییەكانیش دەگۆڕێت.
راگەیاندنی گرووپی تیرۆر بەستراوەتەوە بە ئایدیۆلۆژیایەك و عەقیدەیەك و هزرێكی دیاریكراو. خوێندنەوە و قسەكردن لە سەر راگەیاندنی تیرۆر لێكۆڵینەوە و شرۆڤەی زانستی و پەروەردەیی و كۆمەڵایەتی دەوێت تا بواری كاریگەریی خێرای بزانین و لە بەرامبەری هێزیكی دەروونی نەڕووخاو دروست بێت. چونكە لەم ئەم سەردەمەدا كە كەرستە و چەكەكانی شەڕ زۆر ئالۆز و هەمەچەشنەن و شەڕ چەندەها شێوەی لە خۆی گرتووە و گۆڕەپانی بەرفراوان بووە، لە بەر ئەوە ئێستا هەموو سوپایەك تیمێكی پسپۆڕی دەروونی هەیە كە توێژینەوە لە سەر باری دەروونی و ورە و پاڵنەر و پێداویستی و گرفتەكانی سەرباز و سەركردەكانیان دەكەن و هەوڵی رووخاندنی ورەی دوژمنان دەدەن لە رێگەی شەڕی دەروونی بە شێوەیەكی زانستی و پووچەڵكردنەوەی پڕۆپاگەندەی دوژمن و راهێنانی سەرباز لە سەر ژینگەی بەرەكانی جەنگ و پەرەپێدانی ئارامی و خۆڕاگری و نیشمانپەروەری و فیداكاری و لەخۆبوردن و هەڵكێشانی رەگی ترس و دڵەڕاوكی و راڕایی و گومان و چاككردنی پەیوەندی كۆمەڵایەتیی نێوان سەرباز و سەركردەكانیان.
لە راگەیاندندا توندوتیژی پێناسەیەكی جیاوازی لە نێوان زانستەكاندا هەیە، لە زانستی كۆمەڵایەتی زەبر و زەنگی تاك و كۆمەڵ دەگرێتەوە بەرامبەر تاك، لە رووی دەروونییەوە توندوتیژی پانتایەكی فراوانتری هەیە، وەكو زەبر و زەنگی دەروونی و شەڕی دەروونی، تا دەگاتە هەراسانكردنی تاك.
«مارگرێت مید»، باس لەوە دەكات كە هەندێك هۆز و نەتەوە كوڕەكانیان لە سەر توندوتیژی رادەهێنن، وەكو پیاوەتی و ئازایەتی مەردی و تۆڵەسەندنەوە. زۆرجار توندوتیژی لە رێگەی لاساییكردنەوە دەبێت، ژینگەی شەڕانگێزی بریتییە لە بازنەی دەرەوەی ماڵ و كۆمەڵگە، وەكو میدیاكان و فیلمی توندوتیژی و بەكارهێنانی سایتەكانی ئەنتەرنێت بۆ رەواجپێدانی توندوتیژی وەكو چێژوەرگرتن و ترساندن و تۆقاندنی تاكی سادە، بەتایبەتی لەم قەراغەوە كار لەسەر مرۆڤی سادە و نەخوێندەوار و ژن و منداڵ و كەسانی سۆزداری بەساڵاچوو دەكەن، كە ئامانە زەمینەیەك، یان پانتاییەكی فراوانتری هەیە بۆ كاركردن لە سەری، چونكە تاكی گشتی زۆر بە زەحمەت جیاوازی لە نێوان راستی و مەبەستی پڕوپاگەندە دەكەن.
زانایانی دەروونی سێ جۆر لە میكانیزمی شەڕانگێزییان دیاری كردووە، یەكەم: شەڕانگێزی بەرامبەر خۆی (ماسۆشیزم)، دووەم: شەڕانگێزی بەرامبەر كەسی دیكە (سادیزم) كە بە تیرۆر یان بە كوشتنی كەسی بەرامبەر دڵی ئۆقرە ناگرێت و هێزێكی شەڕانگێزی وای لێدەكات كەسی بەرامبەر بە دڕندەترین شێوە پارچەپارچە بكات، ئەو كاتە هەست بە خۆشی دەكات، سییەم: پەرچەكردار (تێكشكاندنی شتەكانی دەوروبەر) وەك غەریزەی مەرگ.
گۆستاف لۆبۆن لە سایكۆلۆژیای جەماوەر، لە لاپەڕە (87) دەڵێت: هەڵچوونی خێرای جەماوەر و سووكەڵەیی و هەڵەشەییەكەی كە جەماوەر یاری دەستی هەموو جۆشدارانەیە هەڵگەڕانەوەی بەردەوامیەتی. ئەو پاڵنەرانەش كە ملكەچیان دەبێت برتین لە: هێز و هەیمەنە بە جۆرێك كە بەرژەوەندیی كەسی لە ئاستیدا نامێنێت. هیچ شتێك لە لای جەماوەر بەدەستی ئەنقست ناكرێت، كاریگەری رەگەز و ئەنتیك و ئایین هەیمەنەی بە سەریەوە هەیە. هەر ئەمەش خاڵی لاوازی جەماوەرە و لەوێ دەشكێت. كارتێكردنی تاك و ساویلكەیی و باوەڕ بە هەموو شتێك و ملكەچبوونی بۆ وێنە زهنییە ترسێنەرەكان گرفتن، بۆیە جەماوەر وێنە ورووژێنەرەكانی ناو مێشكی خۆی وەك چەند راستییەكی واقعی وەردەگرێت. پرسیار دەكرێت: بۆچی ئەو هەموو وێنانە یەكن لە لای ئەو تاكانەی حەشامەتێكی دیاریكراو پێكدەهێنن؟ یەكسانبوونی نیشتمانپەروەرێك و تیرۆریستێك چەند نموونەیەكی جیاواز لە بارەی ئەو وەهمانەی كە تاكەكانی نێو جەماوەر ملكەچی دەبن، مەحاڵە بتواندرێت متمانە بە شایەتەكانی گرووپ بكرێت.
زانایانی دەروونی ئەوەیان دەرخستووە شوشتنەوەی مێشك لە رێگەی پەیوەندییە ئەلەكترۆنییەكان، بەهێزتر و كاریگەرتر و خێراترە لەوەی لە رێگەی قسە و گوتاری بریقەدار بێت، بۆیە گرووپەكانی تیرۆریست لە كۆی جیهاندا هۆشمەندی و زیرەكی خۆیان بەكارهێناوە بۆ شەڕێكی كوشندە و لەم كارەدا سێ رەهەندی سەرەكییان بەكارهێناوە، یەكەم: داراسەكردن، یاخود كاركردن لەسەر سایكۆلۆژیەتی تاك و گرووپ و نەتەوە كە چۆن وەكو ڤایرۆس دیوارەكانی ئاسایشی دەروونییان ببڕن و تاك بخەنە دڵەڕاوكێ. دووەم: دروستكردنی ترس و وێنە مەترسیدارەكان بۆ ئەوەی بە ئاسانی ملكەچی ئەو بارە بێت، چونكە لە رووی زانستییەوە تاك لە بەرامبەر ترس و تۆقاندن زوو دەڕووخێت و ملكەچی داخوازیی بەرامبەر دەبێت و كوێرانە دەچێتە ژێر ركێفی ئەوان بە بیانووی خۆپاراستن كە ئەمەش لە دەروونزانی پێی دەگوترێت: «فێڵی بەرگری دەروونی بۆ خۆرزگاركردن». سێیەم: سەرنجڕاكێشان بۆ ژیانی بێهودەیی و بێ مانایی ژیان، ئەمەش جۆریكە لە رووخانی ئیرادە و بەهێزی بیر و باوەڕ. ئەمەی كۆتایی كاتی خۆی چینیەكان لە شەڕی مەنشوریا دژی دیلەكان بەكاریان دەهێنا، لە كۆتاییدا دیلەكە لە هەموو رابردووی خۆی پەشیمان دەبوویەوە و خۆی بە تاوانبار دەزانی و دژی هەموو رابردووی خۆی كاری دەكرد، تا دەگەیشتە پلەی دژ، واتە دژی نیشتمانی خۆی دەوەستاوە و وایدەزانی پاك دەبێتەوە. بە هەمان مەبەست گرووپەكانی تیرۆر لە سەر ئەم رێسایە كاردەكەن. ئەگەرنا هەردوولا دەتوانن بە هەمان ئاست سوود لە زانستی تەكنەلۆژیا وەربگرن، بەڵام مەرج بەكارهێنانی نییە لە راگەیاندن، بەڵكو زیرەكی لەوەدایە كە تاچەند ئەو تەكنەلۆژیایە دەخەیتە خزمەتی جەنگە دەروونی و ئایتییەكانی بەكار دەهێنی، تەنانەت فۆنت و رەنگ و دیزاین و پانتایی شاشە گەورەترین كاریگەری خۆی لە جەنگی دەروونی دەبینێ..
*پسپۆڕی دەروونزانی
Top