مەبەست لە فیدڕاڵیەتی دووانەیی ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییانەیە كە لەسەر بناغەی دوو ناوەندی دەستووری دانراون، ئەندامەكانی ئەو ناوەندە فیدڕاڵییە لە چوارچێوەی دەستوورێك پێكهێندراون كە پێوەندیی لە نێوان هەردوو ناوەندەكەو ناوەندە سەرەكییەكە ڕێكدەخاتەوە.
دووانەیی لە هەبوونی دوو نەتەوەی سەرەكی دێت كە بە هەردوولایان پرۆسەی سیاسیی ناو دەوڵەت بەڕێوە ببەن، لە یەك هەرێمدا پێكەوە دەژین و بۆ ڕێكخستنی دەستوورییانەی دەوڵەتیی پەنا وەبەر شێوازێكی فیدڕاڵی دەبەن، یان بەهۆی مەیل و ئارەزوو بۆ جیانەبوونەوە، یان بۆ بڕیاردان لەسەر پێكەوەژیان لە ژێر سایەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵییانەی بەهێزو تۆكمەدا. یان لەبەر زەحمەتی وەدیهێنانی جودابوونەوە، ئەویش بەهۆی هەندێ فاكتەرەوە كە پێوەندیدارن بە زاڵدەستبوونی پێكهاتەیەك بەسەر پێكهاتەكەی تریانەوە، چ بەهۆی كاریگەربوونی بە دەسەڵاتی سیاسی و سامان و بەرهەمەوە، یان هەر هۆیەكی دی، لە هەموو ئەمانەشدا گرنگتر، ئەو هێزە سەربازییەیە كە دەبێتە پاڵپشتێكی بنەڕەتی بۆ پاراستنی كیانی دەوڵەت لە دوژمنكاری و پێشێلكارییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان.
بەو شێوەیە وەك ئەلتەرناتیڤێك پەنا وەبەر یەكێتی فیدڕاڵی دەبرێت، نكۆڵی لە حەقیقەتی مەیل و ئارەزوو بۆ ئەم شێوە فیدڕاڵییەتە درێژخایەنانە ناكرێت، كە هەر لایەكیان تێیدا بۆی هەیە ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، مێژووی سیاسیی پڕیەتی لەم جۆرە فیدڕاڵیەتانە، وەك چۆن لە هەڵوەشانەوەی چیكۆسلۆڤاكیا ڕوویداوە، كە لە ساڵی 1993 بووەتە هەردوو كۆماری چیك و كۆماری سلۆڤاك، یان سەربەخۆبوونی سەنگافورەو جودابوونەوەی لە مالیزیا ساڵی 1965، یان جیابوونەوەی بەنگلادش لە پاكستان ساڵی 1971.
لەمەوە تێدەگەین كە فیدڕاڵیاتە دووانەییەكان، لە فیدڕاڵیەتەكانی تر زیاتر قابیل بە هەڵوەشانەوەن، هۆیەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ هێز و ئارەزووی جوداخوازیی ئەو گرووپانەی لە هەردوو ناوەندە فیدڕاڵیەتە دووانەییەكەدان، چ كەمینە بن، یان زۆرینە بەراورد بە ژمارەی دانیشتووانی هەرێمەكە، یان لەسەر ئاستی یەكێتییە فیدڕاڵییەكە بە گشتی.
مێژووی سیاسی ئاماژە بە فیدڕاڵیەتی دووانەیی دەدات وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی كە لە دوو پێكهاتەی دەستووری پێكهاتبن، بە بڕوای من ئەگەری ئەوە هەیە دەوڵەتی فیدڕاڵی دووانەیی لە چەندین هەرێم و ویلایەتیش پێكهاتبن، چونكە سروشتی جەوهەریی فیدڕاڵییەت پێویستە بخرێتە بەرباس، نەك لە ڕێی زاراوەی یاسایی و دەستوورییەوە، بەڵكو لە میانەی هێزی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و كەلتووری كە وای لە شێوازەكانی دەرەكییانەی فیدڕاڵی كردووە كارێكی پێویست بن.
جەوهەری فیدڕاڵییەت لە ناواخنی كۆمەڵگەكەدایە، نەك لە بونیاتی دەستووری، یان دامودەزگایی ئەنجومەن و دەسەڵاتە گشتییەكاندا، حكومەتی فیدڕاڵی بریتییە لە ئامڕازێك كە بەهۆیەوە سیماكانی فیدڕاڵیەتی كۆمەڵگە و پاراستنی ئەو سیمایانە بەرجەستەدەكاتەوە.
لێرەوە فیدڕاڵییەتی دووانەیی دەكرێت ئاماژەدان بێت بە دووانەیی لە پێكهاتەی نەتەوەیی بوون بۆ سەرجەم دانیشتووانی دەوڵەتی فیدڕاڵیی، دەوڵەتێكی وەك كەنەدا بە نموونە سیمایەكی فیدڕاڵی هەیە، گەرچی لە دە كانتۆنیش پێكهاتووە، چونكە لە دوو نەتەوەی سەرەكی دروست بووە، كە دوو دەزگای گەلی بۆ یەكێتی فیدڕاڵی كەنەدی لە خۆ دەگرێت، هەر لە ساڵی 1867 بە دواوە ئەمە هەیە، ئەوانیش هەردوو گەلی فەرەنسیی و ئینگلیزییە.
هەرچەندێك حكومەتی كەنەدی هەوڵی دابێت بۆ زیادكردنی كانتۆنە ئینگلیزییەكانی خۆی، بە درێژایی ساڵانی پێشوو ئەو هەوڵانە تەنیا بۆ لاوازكردنی نهتهوهی فەرەنسی زمانیی كیبویك بووە، كە لە چوارچێوەی زۆرینەی فەرەنسیدا خۆی دەبینێتەوە، هەروەها بۆ كەمكردنەوەی قورسایی سیاسی فەرەنسیەكانە كە چەندین ئەنجومەنی كانتۆنیان هەیە(ئەنجومەنی تەشریعی دووەمی كانتۆنەكان) ئاكام ملكەچ پێكردنی پرەنسیپی زۆرینەیە، كە هەندێ لە سیستمە دیموكراتیەتەكان بۆ پێشێلكردنی مافەكانی كەمینە ئەنجامی دەدەن.
هەمان شت لە بەلجیكا دەبینرێت كە لە دوو گرووپی سەرەكی پێكدێن: فلامن كە بە زاری هۆڵەندی دەدوێن و، والوان كە بە فەرەنسی دەئاخاڤتن، هەر یەك لەو دوو گرووپە زۆنی جیۆگرافی سەربەخۆیان هەیە.
هەمان شێوە لە هەرێمی كوردستان كە زۆرینەی كوردە لە بەرانبەر 15 پارێزگای زۆرینە عەرەبیدا، ئەمە ئەگەر بێت و تەماشای دابەشكردنی ئیتنیكی بكەین، بەڵام ئەگەر تەماشای دابەشبوونی نەتەوەیی ــ مەزەبی بكەین، بەم شێوەیە دەكەوێتەوە: هەرێمێكی كوردی بەرانبەر 3 پارێزگای بە زۆرینە سوننی و 12 پارێزگای بە زۆرینە شیعیی.
وێڕای هەبوونی چەندین پارێزگای سوننی مەزەب، كە پێكهاتەی شیعییان تێدایەو هەمان شت سەبارەت بە پارێزگا شیعیەكان و هەرێمی كوردستانیش هەیە، كە كەمینەی تریان تێدایە كە تایبەتمەندی كەلتووری خۆیان هەیەو لە زۆرینە جودایان دەكاتەوە.
زەحمەتە یەكێتییەكی كارگێڕی هاوگونجاو لە ڕووی دانیشتووانەوە بوونی هەبێت، تەنانەت لەناو هەرێمی كیبیكی كەنەدیی زمانحاڵی فەرەنسایی چەندین كەمینەی ئینگلیزی و گرووپی ڕەسەنی نەتەوە دێرینەكانی تری تێدایە، یان لە هەرێمی فلاندەری زمانحاڵی هۆڵەندی لە بەلجیكا كەمینەی ئەڵمانی زمانیشی تێدایە، هەروەها لە باشووری سودان كاتێك كریستیانەكان لە باشوور زۆرینەیان پێكدەهێنا و هەوڵی دامەزراندنی فیدڕاڵیەتێكیان لەسەر بناغەی باشوورو باكوور دەدا، ئەمە بە واتای ئەوە نەبووە كە كەمینەی موسڵمان و زنج و وەسەنی لە باشوور بوونیان نەبێت.. تاد..
گرنگ لێرەدا لەم شێوە فیدڕاڵیەتانە ئەگەری جیابوونەوەی پێكهاتەیەكە لەوی دی، بەپێی سیستمی سیاسی فەرمانڕەوای ئەم دەوڵەتانە، بیرۆكەی جیابوونەوەكان گەورەتر دەبێت، بۆیە هەموو ئامڕازەكان دەخرێنەگەڕ تا ئەم جوداخوازییە وەدینەیەت..
تەكنیكی سەرلەنوێ ڕێكخستنەوەی سنووری ویلایەتەكان بە شێوەیەك كە هەر گرووپێكی ئیتنیكی بەسەر چەندین ویلایەتی تردا دابەش بێت، بۆ خۆی یەكێكە لەو ڕێگەیانەی هەندێ حكومەت هانای بۆ دەبات لە پێناوی لاوازكردنی وزەی گرووپێكی ئیتنی دیاریكراودا، بەتایبەتی ئەگەر ناوچەكەی كە تێیدا مۆڵ دەخۆن خاوەنی سامانێكی زۆرو زەوەند بن، چونكە بەو شێوەیە دواجار وەردەچەرخێت بۆ هێزێكی ئابووری و وادەكات كە گرووپە ئیتنیەكەی تێیدا نیشتەجێن جیابوونەوە ڕابگەیەنن، ئەویش وەك گوزارشتێك لەو زوڵم و چەوساندنەوانەی دەرهەقیان دەكرێت.
هەموو لێكچوواندنەكانی پێشوو ڕەنگدانەوەیە بۆ هەڵوێستی حكومەتی عیراقی كە مەرجەعییەتە ئایینییەكان نوێنەرایەتی دەكەن، ئەو مەرجەعییاتانە خۆیان دەدزنەوە لە جێبەجێكردنی مادە دەستوورییەكانی تایبەتمەند بە فیدڕاڵییەت و پێكهاتنی هەرێمەكان و ئەنجومەنی ئیتیحادی و بەتایبەتیش جێبەجێنەكردنی مادەی 140ی دەستووری گرێدراو بە ناوچه كوردستانییهكانی دهرهوهی ههرێمی كوردستان و هێنانەوەی بەهانە و بیانوو بۆ ئەوەی هێشتا هەر سێ قۆناغی ئاساییبوونەوە و ئامار و ڕاپرسی نەبڕیوە، وێڕای تێپەڕینی دەساڵێك بەسەر واژۆكردنی دەستووری عیراقی هەر لە ئۆكتۆبەری ساڵی 2005.
ئیتر بەم شێوەیە هەرێمی كوردستان لە بارێكی ناوازەی بێ نموونەدا دەمێنێتەوە، تەنیا هەرێمێكە لە ناو دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدایەـ لەسەر ئاستێكی تیۆری دەستووری ــ هەروەها سەنتراڵیزمییەـ لەسەر ئاستێكی واقیعی و كردارەكی ـ ئاگاداركردنەوەكانی حكومەتی كوردستان هەموو جارێك لەسەر جیابوونەوەی هەرێم لە دەوڵەتی عیراقی كارێكی زەحمەتە، یان كارێكی مەحاڵە بە بێ یەكلاخستنەوەی دۆزی كەركووك و ناوچە كوردستانییهكانی دیكه ههرێمی كوردستان.