هەرێمی كوردستان، هەستكردن بە پێگەی جیوپۆلەتیك و سیاسەتی دەرەوەی هەرێم
د. سەردار موسی شەریف سندی
پێشهاتەكان و رووداوەكان بەرخودانێكی گەورەی سیاسی كوردی لێكەوتەوە بۆ بەهێزكردنی هەولێر بە پایتەختی سیاسی هاوتەریب لە گەل بەغدا و خاوەن بڕیار نەك تەنیا لە عێراق، بەڵكو تێپەڕاندنی سنوورەكان و بەرفراونكردنی تۆڕی پەیوەندیی دیپلۆماسی، بە سوودوەرگرتن لە كۆمەڵێك ئامڕاز، لە سەر ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی. بێجگە لەمە، هەولێر ئێستا لە ئەگەری دیپلۆماسییەتی كارا و هاوتەریبی حكوومی و حزبی لە هەوڵەكانی خۆی سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێناوە. بەتایبەتی لەوەی دوایەمین ئەندامی پێكهاتوو لە 5 ئەندامەكەی دائیمی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، چین، دەرگای پەیوەندیی راستەخۆ و فەرمی دیپلۆماسی، واتە كونسوڵخانەی گشتیی خۆی لە هەرێمی كوردستان كردەوە. لێرەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت كە «سندوقە رەشەكەی» سیاسی و دیپلۆماسیی ئاست بەرزی جیهان بوتە بەشێك لە تۆڕی سیاسەتی دەرەوە و پەیوەندی دیپلۆماسی، ئابووری/ كەلتوری وئاسایشی هەرێم.
لە سەر ئاستی ناوچەكەش هەوڵەكانی هەولێر چڕكراون و گەیشتوونەتە كۆمەڵێك ئارمانجی سیاسی-ستراتێژیك پەیوەندیدار بەم بابەتە، بنیاتنانی عێراق لە سەر بنەمای فیدڕاڵی لە قۆناغی ئێستا شتێكی گرنگ بوو. كۆمەڵێك فاكتەری وەكو داگیركردن و دەركەوتنی ئەمریكا لە عێراق و دەركەوتنی داعش، كێشەی ئۆكڕاینا و سووریا كومەڵێك بابەتی پەیوەندیدار بە مێژووی كێبڕكێی شەڕی سارد ئێستا لە پێشڤەچووندان. هەموویان ئاماژەپێدەری ئەم راستییەن، ئەمریكا هەوڵی پەرەپێدان و بەهێزكردنی پێگەی سیاسی-ستراتیژی مێژووی دوور و درێژیەتی. شەڕی ئەفغانستان و عێراق بەشێكی سەرەكیی گراندستراتیژیی ئەمریكایە، كە لە دەریای ناوەڕاست هەتا سنوورەكانی چین دەگرێتەوە، واتە كەمەربەندێك دەخاتە ژێر ركێفی كاریگەریی ستراتیژێكی ئاسایشی خۆی.
بۆیە، بەهێزبوونی هەرێمی كوردستان بۆ ئەمریكا گرنگە، بەڵام وەكو بەشێك لە عێراق. ئەویش ئەگەر راستەوخۆ نەتوانێت عێراق بیخاتە ژێر ركێفی سیاسەتی خۆی و لە ژێر هەیمەنەی ئێران دەریبێنێت، لە كاتێكدا پێگەی شیعە بەشێك لە قووڵایی ستراتیژی ئاسایشی ئێران لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە قەڵەم دەدرێت، ئەوا ئەمریكا بە پیشتیوانیكردنی سیاسی و دیپلۆماسی هەم لە هەرێم و هەم لە سەر ئاستی جیهان و ناوچەكە، نەك تەنیا بەنیازە جۆرە هاوسەنگییەك لە ناوچەكە دروست بكات. بەڵكو دەیەوێ یەكەم فاكتەری سیاسی-ئاسایشی، هەرێم وەكو ئامڕازی لاوازیی ئێران بەكار بهێندرێت.
بۆیە، هەر پێشكەوتنێكی سیاسی، لەشكری و ئابووری پەیوەندیدار بە هەرێم، بۆ دەوڵەتانی ناوچەكە گرنگە. لەم رووەوە هەڵسوكەوتی سیاسیی ئێران، توركیا، عێراق و سووریا دەبێت خوێندنەوەی بۆ بكرێت. بۆ نموونە: شەڕی داعش بووە هۆی كۆمەڵێك ئاڵوگۆڕی نەخوازراو. دەرهاوێشتە سیاسییەكانی ئەم شەڕە بووە هۆی بەهێزبوونی پێگەی كورد لە سەر ئاستی جیهان. بەڵام كوردی لە بەغدا نزیك كرد. وەكو ئەكتەری كارا لە دابینكردن و رێكخستنی بواری سیاسی ـ ئاسایشی ژێئوپولیتیك – ستراتێژیك، هەرێم بە گۆڕینی سیاسەتی بەرگری، واتە لە خۆپاراستن بۆ بەهێرشبردن، لە رووی ئەمری واقیعەوە بە سەنتەری (ژێئۆپۆلیتیك) دەنگی كورد دێتە هەژماركردن. هاوتەریب لە گەڵ ئەمە، ئاسایشی جیهان لكێندرا بە ئاسایشی هەرێمەوە. ئەمە فاكتەری یەكەم، كە قووڵایی جیۆپۆلەتیكی هەرێم پشتڕاست دەكاتەوە.
هەڵسوكەوتەكانی ئەم دواییەی توركیا و ترافیكی چڕی سیاسی- ئابووری لە بەینی هەولێر-ئەنقەرە لە بواری وزە، وایكرد توركیا هەوڵبدات قووڵایی سیاسی-ستراتیژێكی خۆی دەستنیشان بكات. ئەمە لە كاتێكدایە توركیا بە روونی دەزانێت پێویستە لە ئاست كومەڵێك بەرژەوەندیی هەرێم، لە پێناو گەیشتن بە ئارمانجەكانی خۆی، چاوپۆشی بكات. ئەمە روونە هەرێم بۆ توركیا تەنیا ئەوە نییە بۆڕییەكی نەوت و گازی تێیدا تێپەڕێت، بەڵكو ئامرازی دیاركەری پێگەی ستراتیژێكی توركیایە لە ستراتیژی وزەدا. ئەمە فاكتەری دووەم، واتە توركیا لە رووی ژیۆپۆلیتیكەوە، پەیوەستە بە قبووڵكردنی پێگەی هەرێم لە ناوچەكە.
لەم هاوكێشەیە گرنگە چاوێك لە بەرژەوەندیی نەتەوەیی-ئاسایشی ئێرانیش بكرێت. ئێران یەكێك لەو دەوڵەتانەی ناوچەكەیە، هەمیشە پاڵپشتی بزاڤی رزگاریخوازیی كوردی لە عێراق كردووە. بوونی هەموو تەحەفوزێك لە سەر هەڵسوكەوتی ئێران لە ناوچەكە، ئەم راستییە دیار دەكاتەوە، ئێران لە رووی سیاسیەتی دەرەوە هەوڵی بەهێزكردنی پێگە و هەژموونی خۆی لە ناوچەكە دەدات. دروستكردنی پەیوەندیی بەهێز لە گەڵ هەرێم بەشێكە لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران، ئەگەر نەتوانێت هەرێمی كوردستان لە ئەمریكا و توركیا دوور بكاتەوە، بە لایەنی كەمەوە ئەوا بتوانێت لە كەناڵە جیاوازەكاندا كاریگەری لە سەر هەڵسوكەوتی هەرێم دروست بكات و بتوانێت ئاراستەی سیاسیی هەرێم لە كومەڵێك بابەتدا بگۆڕێت. پەیوەندیدار بەم بابەتە، ئێران توانای بەهێزی هەیە: حكومەتی ناوەندی عێراق (پێگەی شیعە)، دووەم فاكتەرە ناوخۆییەكان: كەش و هەوای سیاسیی هەرێم.
لە لایەكی دیكەوە، ئەمە شاراوە نییە، ئێران هەمیشە هەوڵی داوە، بە تۆمەتباركردنی هەرێمی كوردستان بە بوونی پەیوەندی لە گەڵ ئەمریكا و ئیسڕائیل حەساسیەت و ناڕەزایەتی خۆی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان نیشانداوە: هەرێم ئامرازێكە بە دەست دەوڵەتە ئاماژەپێكراوەكان. بۆیە، بە رەخنەكانی دەیەوێت كاریگەری لە سەر هەڵسوكەوت، یان بە لایەنیكەم ئەگەر شكست بە پەیوەندیی هەرێم نەهێنێت، ئەوا بتوانێت لە ئاستێكی لاوازدا بیهێڵێت. واتە بەرژەوەندیی ئێران لە بەر چاوبگرێت و نەبێتە ئامڕازێك كە شكست بە تمووحەكانی سیاسی و ستراتیژێكی لە ناوچەكە بهێندرێت. بۆ ئێران، كورد لە رووی كەلتووری، زمانی و مێژووییەوە، رەگ و ریشەی هاوبەشی پێكەوەگرێدراویان هەیە. واتە بۆ ئێران فاكتەری جیۆپۆلەتیكی كەلتووریی گرنگ دێتەدیتن. ئەمە سێیەم فاكتەری قووڵایی دوولایەنەی جیۆپۆلەتیكی هەرێمە.
بە لە بەر چاو گرتنی راستیی مێژوویی، كورد نەتەوەیەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ناو جیهانی ئیسلامدا، كاتێك باس لە دروستكردنی كیانێكی سەربەخۆ بۆ كورد دەكرێت، دۆستی نییە، بەڵكو دوژمنی زۆرترە. بە هۆی جوغرافیای جیۆپۆلەتیكی هەرێم، بەشێكی زۆری دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی هەرێمەوە پێكەوە گرێدراون، یانیش هەرێم ناوەندیی تۆڕی پەیوەندیی ئەم وڵاتانەیە. بۆیە لە ئێستا و داهاتوو گرنگە لە پێناو پاراستنی پێگەی جیۆپۆلەتیكی سیاسی- ئابووری و ئاسایشی هەرێم، هەرێم لە داڕشتنی سیاسەتی دەروەی دەوڵەتانی ناوچەكە، پێداگیری لە سەر بەرژەوەندیی هاوبەش بكات. لەو وڵاتانەی كورد بەشێكە لە پێكهاتەی نەتەوەیی، فاكتەری جیۆپۆلەتیكی كەلتورییان دەبێت بەشێك لە ستراتیژی سیاسەتی پەیوەندیی دەرەوەی هەرێم لە گەڵ ئەم دەوڵەتانە بێت. فاكتەری چوارەم: هەرێم پەرە بە قووڵایی جوغرافی- نەتەوەیی خۆی دەدات.
ئەوەی بە گشتی پەیوەندیدارە بە عێراق، بەهێزكردنی پەیوەندیی سیاسی و پەرەپێدان بە پەیوەندییە مێژووییەكانی كورد-شیعە گرنگ دێتە بەر چاو بە گواستنەوە بۆ قۆناغی داهاتوو بە لەبەرچاوگرتنی ئەم راستییە كە ئەم پەیوەندییە لە سەر حیسابی ئیهمالكردن یان لاوازكردنی سوننەی عێراق نەبێت. بۆیە لە سەر ئاستی عێراق هەڵسوكەوتی هەنووكەیی هەرێم لە كردنەوەی دەرگاكانی خۆی بە رووی ئاوارە عەرەبە سوننەكان، دەبێت ببێتە بنیاتنەری دروستكردنی پەیوەندیی كورد-سوننە بە لەبەرچاوگرتن و كاركردن لە پێناو گەیشتن بە پاراستنی بەرژەوەندیی هاوبەش.
وەكو دەرئەنجام، پەیوەندیدار بە هەرێمی كوردستان بە لەبەرچاوگرتنی فاكتەر و بنەما دیارەكان ستراتیژی و رێڕەوی سیاسەتی دەرەوەی هەرێم، یەكەم دەبێت كار لە سەر بەهێزكردنی پێگەی خۆی لە ناوچەكە بكات، دووەم: راگرتنی تەرازووی هاوسەنگی پەیوەندییەكان بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتە زلهێزەكان، ئەگەر بێتو بیر لە دروستكردن و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی لە سەر جوغرافیای ئێستای هەرێم بكرێتەوە. دەبێت ئەوەش لە بەر چاو بگرین، كە لە رووی سیاسییەوە روون و ئاشكرا بین.
*توێژەری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان-
زانكۆی دهۆك
