توركیا ئەندامە سەركێشەكەی ناتۆ
پرۆفیسۆر تید گەلن كارپێنتەر
پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە بوونە هۆی ئەوەی هەڵوێستی توركیا لە ئاست پرسی قوبرسدا مایەی ئیحراجبوونێكی زیاتر بێت، بەتایبەتی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك سەركردەی ناتۆ. كارێكی دژوارە بۆ واشنتۆن كە ئیدانەی رژێمەكەی ڤلادیمیر پۆتین بكات لەسەر ئەوەی كریمیا دەكاتە بەشێك لە وڵاتەكەی، یاخود دەوڵەتگەلێكی پاشكۆ لە ئەبخازیا و ئۆسیتیای باشوور دادەمەزرێنێت، ئەمە لە كاتێكدا ئەندامێكی ناتۆ خۆی تاوانبارە بە هەمان هەڵسوكەوت.
ئەو ئەمریكییانەی كە ناڕازین، بە هەمان شێوە بە گومانێكی روو لە زیادەوە لە رەفتاری توركیا لە ئاست داعشدا دەڕوانن. نەك هەر تەنها حكومەتەكەی سەرۆك رەجەب تەییب ئەردۆغان سستی دەنوێنێت لە بارەی پشتیوانیكردنی گورزە ئاسمانییەكان لە دژی داعش لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكان و هاوپەیمانەكانی دیكەی ناتۆ، بەڵكو چەند ئاماژەیەكیش هەن كە سەركردەكانی توركیا چالاكانە رێگرییان كردووە لە گرتنەبەری رێكارگەلێك بۆ لاوازكردنی رێكخراوە تیرۆریستییەكە. بە دڵنیاییەوە رژێمەكەی ئەردۆغان كارێكی كەمی كردووە بۆ هاوكاریكردنی بەرگریكارە كوردەكان بۆ ئەوەی بەردەوام بن لە پووچەڵكردنەوەی هێرشەكانی هێزەكانی داعش بۆ داگیركردنی شاری كۆبانێ لەسەر سنووری توركیا و سووریا.
ئەگەرچی رەفتاری ئەنقەرە لە بەرەی سیاسەتی دەرەوەیدا تەواو مایەی نیگەرانی نییە، بەڵام ئاماژەی خراپ دەبینین لەبارەی هەڵكشانی خۆسەپێنی لە سیاسەتی ناوخۆیی توركیادا. ئەردۆغان لە ئاستی باڵادا دادگایی سەركردە سەربازییەكانی كردووە بە تۆمەتی پیلانگێڕان بۆ ئەنجامدانی كودەتا لە دژی حكومەتەكە، ئەگەرچی تەنانەت كاتێك بەڵگەی ئەو تۆمەتانە بێڕادە لاوازیش بووبێتن. رێكخراوە مەدەنییەكان و دەزگاكانی رۆژنامەگەری سەربەخۆ بەردەوام خۆیان لە دۆخێكدا دەبیننەوە كە ئابڵوقە دراون. تەنانەت ئەوانەی رۆژانێك پشتیوانی ئەردۆغان و پارتەكەی- پارتی داد و گەشەپێدان- بوون ئێستا وەك دوژمن سەیر دەكرێن. لە كۆتایی تشرینی یەكەمدا، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا بزووتنەوەكەی گوڵەنی بە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی لە قەڵەم دا، ئەمە لە كاتێكدا پێشتر –ئەو بزووتنەوەیە- بەهێزترین هاوپەیمانی سیاسیی حكومەت بوو. خودی ئەردۆغان خۆی سەرۆكایەتی ئەو كۆبوونەوەیەی كرد كە ئەو تۆمەتەی تێدا تەبەنی كرا.
ئەم باڵادەستییە نادادپەروەرانەی حكومەتەكە لە لایەنەكانی دیكەشەوە دەردەكەوێت. كاتێك لێكۆڵەران دەستیان بە لێكۆڵینەوەیەكی بەربڵاو كرد لەبارەی بوونی گەندەڵی- لە حكومەتەدا-، ئەوا ئەمە سەری كێشا بۆ دەست لەكاركێشانەوەی چوار وەزیری حكومەتەكە، وەك كاردانەوەیەكیش حكومەتەكەی ئەردۆغان دەستی بە پاكسازی كرد و سەدان بەرپرسی پۆلیس و داواكاری گشتی دەركرد. هەروەها چەند یاسایەكی تێپەڕاند كە بوار دەدەن سەرۆك بتوانێت توندتر دەسەڵاتی قەزائی كۆنتڕۆڵ بكات.
ڕەوتی هەڵكشاوی خۆسەپێنی ناوخۆیی لە توركیادا نیگەرانیيەكی زۆری لێكەوتۆتەوە. ئەوە راستە كە پێشتر هاوپەیمانێتیەكە چاوپۆشی لەوە دەكرد كە رژێمە نالیبڕاڵییەكان و تەنانەت دیكتاتۆرەكانیشی وەك ئەندام وەربگرێت. پورتوگال كە ئەندامی دامەزرێنەر بوو، وڵاتێكی نیمچە فاشیستی بوو لە سایەی دەسەڵاتی ئەنتۆنیۆ سالازاردا، لە ساڵانی شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی رابردووشدا یۆنان لە سایەی دیكتاتۆریەتێكی سەربازی دڕندانەدا دەیناڵاند و لە ئەندامێتی ناتۆش دوور نەخرایەوە. بەڵام لە سەدەی بیست و یەكدا زۆر زەحمەتترە بۆ هاوپەیمانێتییەكە چاوپۆشی بكات، كاتێك ئەندامێكی ملی ئەو رێگەیە دەگرێتەبەر. لە سەردەمی شەڕی سارددا، تێڕوانینی بەربڵاو ئەوە بوو كە ناتۆ سەرەتا و پێش هەر شتێك رێكخراوێكی بەرگرییە لە دژی یەكێتی سۆڤیەت. ئەگەرچی پابەندبوون بە دیموكراسی لیبراڵییەوە گرنگ بوو، بەڵام مەسەلەیەكی لاوەكی بوو. بەڵام لە رۆژگاری دوای شەڕی سارددا، سەركردەكانی ناتۆ جار لە دوای جار جەختیان لەسەر پابەندبوونی رێكخراوەكەیان كردۆتەوە بە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤەوە. رێگەدان بە سەرهەڵدانی تاكڕەوییەك – لە سەر شێوازەكەی پۆتین- لە نێو ئەندامانی ناتۆدا، سنووری ئیحراجبوون تێدەپەڕێنێت، كە لە ئێستادا ئەمە مەترسيیەكی راستەقینەیە لە پەیوەندی بە توركیاوە.
* تۆژەری باڵا و جێگری سەرۆكی پرۆگرامەكانی ئامۆژگای كاتۆ و نووسەری گۆڤاری (زە ناشناڵ ئینتریست) و (وەرزنامەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) و (گۆڤاری گوڵان).
