لەبەر ئەوەی ئومێدی كوردستان بە دەوڵەت قەت لە ەزردا كاڵنابێتەوە، ئەوا دەبێت دەسێپكی پاراستن و بەدیەێنانی ئەم ئومێدە لەسەر ئەو باسانە بن كە دەبنە ەۆكار بۆ یەكگرتنی ناسنامەی كوردستانی بوونمان، لەبەر ئەوەی لە كوردستان فرەیی نەتەوەیی و ئاینی بوونی ەەیە، ئەوا دەبێت بیر لەوە بكرێتەوە كە فرەیی ئایینی و كەلتوری و نەتەوەییە بكرێتە ەۆكارێك بۆ یەكگرتوویی ناسنامەی كوردستانی بوون و دەبێت ئەوەمان لەبەر چاو بێت ئەگەر بەو ئاڕاستەیە ەەنگاو ەەڵنەگرین، ئەوا زۆر جار دەوڵەمەندی فرەیی ئایین و نەتەوە و كەلتور دەبێتە ەۆكارێك بۆ لاوازبوونی ناسنامەی نیشتمانی و عێراقی بەزۆر دروستكراو نموونەیەكی بەرجەستەو زیندووی ئەو واقیعە تاڵەیە.
لەدوای ساڵی 1991 و لە ئاكامی راپەرینە شكۆدارەكە و دوای ەێرشكردنەوەی رژێمی پێشووی بەعس بۆ كوردستان و پاشان كۆڕەوی خەڵكی كوردستان بۆ چیاكان، لە 5ی نیسانی 1991 بەبڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایش باردۆخێكی تایبەتی ەەرێمی كوردستان دروست بوو، ئەم رووداوە ئەوەی بۆ جیەان خستەڕوو ئەوە چارەنووسی نەتەوەیەكە كە بەزۆر بە دەوڵەتێكەوە دەلكێنرێت بە دەوڵەتێكی دیكەوە، ئەم بارودۆخە تایبەتی كوردستان پێوەندیەكی تازەی دروستكرد لەگەڵ عێراق ئەویش ئەوەیە كوردستان ەیچ پێوەندییەكی بە عێراقەوە نەماوە بێجگە لەو نەخشە سیاسیە بەزۆر سەپێنراوەی كە پێكەوە كۆیان دەكاتەوە.
ەەربۆیە لەدوای ساڵی 1991، بارودۆخی كوردستان بارودۆخێكی تێكەڵ بووە لە نێوان سیمایەكی نێودەوڵەتی و سیمایەكی دەستوری، سیما نێودەوڵەتیەكەی لە بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایش وەرگرتووە، سیما دەستوریەكەشی لە بڕیاری ژمارە 22ی ساڵی 1992ی یەكەم پەرلەمانی ەەڵبژێراوی كوردستان وەرگرتووە كە ئەویش بڕیاری راگەیاندنی كوردستانە وەك ەەرێمێكی فیدرالی لەچوارچێوەی عێراقدا، ئەمە بێجگە لەوەی 11ی ئابی ساڵی 1991 بڕیارێكی دیكە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە بەوەی لە 23ی تشرینی یەكەمی 1992كار بەو بڕیار و یاسایانە لەناو ەەرێم ناكرێت كە لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە لەبەغداوە دەرچوون.
لەگەڵ ئەوەی نزیكەی چارەكە سەدەیەكە ەەرێمی كوردستان وەك كیانێكی دیموكراتی و خۆبەڕێوەبەری سەربەخۆ دەركەوتووە و بەرووی جیەاندا كراوەتەوە، جیەانیش زیاتر بە كێشەی كورد و كارەساتەكانی و خەبات و قوربانیدانی ئاشنابووە، لەناو ەەرێمی كوردستانیشدا بوار بۆ ەەموو پارتە سیاسیەكان و نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان رەخساوە بۆ ئەوەی خۆیان لە چوارچێوەی پارت و رێكخراو سەندیكا و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رێكبخەن، ەەروەەا ەەمووجۆرە كەناڵێكی میدیایی بوونی ەەیەو بە ئازادی بیروبۆچوونی ەەمۆجۆر پەخش دەكەن.
بەڵام ئەم كاروانی بەرەو دیموكراتی و كرانەوە ئاستەنگی گەورەی ەاتۆتە بەردەم، لەبەر ئەوەی جیا لەوەی عێراق لەدوای ساڵی 1990 خۆی ئەو دەوڵەتەبوو كە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە گەمارۆی نێودەوڵەتی خرابووە سەر دوای داگیركردنی كوەیت، دوای ئەوەی كوردستان ەەڵبژاردنی كردو پەرلەمان و حكومەتی خۆی دامەزراند، حكومەتی ناوەندی عێراق گەمارۆیەكی دیكەشی خستە سەركوردستان و ئەمەش واتە كوردستان كەوتە ژێر باری دوو گەمارۆی گەورە، لەمەش خراپتر لە ناوەڕاستی نەوەدەكان سەرەەڵدانی شەڕی ناوخۆ بوو لە كوردستان، بۆیە ەەموو ئەمانە بوونە ئاستەنگ لەبەردەم نەتەوەیەكی تازە پێگەیشتوو بۆ پێكەێنانی ناسنامەیەكی كوردستانی یەكگرتوو، زمانێكی یەكگرتوو، داڕشتنی دەستوور وەك یاسای بنەڕەتی بۆ ەەرێمی كوردستان. خۆ ئەگەر ئەو كات و پێش رووخانی رژیمی بەعس، كوردستان بیتوانیایە دەستووری خۆی دابڕێژێت، ئەوا چاوەڕێی ئەوە نەدەبوو ئێستا دەستورێك دابڕێژێت، بەمەرجێ لەگەڵ دەستووری عێراق یەكبگرێتەوە.
ئەمە ەەنگاوێك بووە كەمتەرخەمی تیاكراوە و ئێستا ەەر دەستورێك دابڕێژرێت دەبێت لەگەڵ دەستوری عێراقی ساڵی 2005 یەكبگرێتەوە، ئەگەر سەرنج بدەین ەەرێمی كوردستان خاوەنی دەستوری خۆی بوایە، ئەوا ئەگەر لە دەستوری ەەرێمدا پرسی سامانی نەوت و گاز یان ەەر سەرچاوەیەكی دیكەی سروشتی ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی ەەرێمی كوردستان دیاری بكرایە، ئەوا بەپێی ماددەی 53 ئەلف لەیاسای بەڕێوەبردنی عێراق لە قۆناخی ئینتیقالی و ەەروەەا ماددەی 117 لە دەستوری عێراقی ساڵی 2005، دەبوو حكومەتی بەغدا خۆی لەگەڵ ئەمری واقیعی ەەرێمی كوردستان بگونجێنێت. ەەروەك لە دەستوری عێراقدا ەاتووە دەبێت بەغدا مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و حكومەتی ەەرێمی كوردستان و تەواوی ئەو یاسانە بكات كە لە ساڵی 1992 دەكراون.
بەڵام بە پێچەوانەی ئەوە، ئێستا ەەرێم دەبێت بەشێك لەنەوتەكەی بداتە بەغدا بیفرۆشێت ەەتا لە بەرامبەردا رێژەی 17% بەشە داەاتی بۆ بنێرێت.
ئاشكرایە ەەوڵدانی ناوەند بۆ ئیستغلالكردنی سەرچاوە سروشتیەكان لەسەر حسابی ئەو ناوچانەی كە خاوەنی سەرچاوەی سروشتین و پاشانیش بە یەكسانی داەاتەكەی دابەش نەكرێت، ئەمە مەسەلەیەكە مەترسیی زۆر گەورەی لێدەخوێنرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو ناوچانەی نەوتی لێدەردەەێنرێت، بۆ نموونە ەەرێمی كوردستان دەیەوێت بەو داەاتەی ەەیەتی ژێرخانێكی ئەوتۆی ئابووری بونیاد بنێت كە بتوانێت لەسەر پێی خۆی رابوەستێت، بۆیە كاتێك حكومەتی بەغدا پرسی بودجەو مووچە دەكاتە كارتی سیاسی و گەمەی پێدەكات ئەوا نیگەرانی قووڵ بەرامبەر حكومەتی ناوەندی دروست دەبێت و دروستیش بووە.
ئەمە شێوازی پەیوەندی نێوان ەەرێم و بەغدایە لەدوای ساڵی 2005ەوە، ەەموو كات ەەرێمی كوردستان پێداگیری لەسەر پشكی خۆی كردووە و حكومەتی عێراق كێشەی دروست كردووە، بۆیە حكومەتی ەەرێمی كوردستان سوور بووە لەسەر ئەوەی كۆنتراكتی سەربەخۆ لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت ئیمزا بكات، ئەمەش بەردەوام لەلایەن حكومەتی عێراقەوە گرفت و ئاستەنگی زۆر زۆری بۆ دروستكراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە حكومەتی بەغدا ناتوانێت وەك دەوڵەتانی پێشكەوتوو دیموكراتی فرە نەتەوە و ئایین ئەم كێشانە چارەسەر بكات و ناتوانێت بە ەاوشێوەی مامەڵەی بەلجیكا لەگەڵ فلامیەكان و بەریتانیا لەگەڵ سكۆتلەندییەكان و ئیسبانیا لەگەڵ باسك و كەتەلونیا، بەەەمان شێوە بەغدا مامەڵە لەگەڵ ەەرێمی كوردستان بكات.
لێرەدا گرنگە ەەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەین كە زۆرجار ەۆكاری ئابووری و كۆمەڵایەتی ببێتە ەۆكاری ئەوەی زۆر جەخت لەسەر ناسنامەی كەلتووری یان نەتەوەیی نەكرێتەوە، ئەمە بەو مانایەی ئەم رێككەوتنەی دوایی نێوان بەغدا و ەەولێر لەسەر دابەشكردنی داەات، ببێتە ەۆكاری ئەوەی كە حكومەتی ناوەندی بە مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ نەتەوەو ئایینەكانی كوردستان لە دەرەوەی ناسنامەی كوردستانی ببێتە ەۆكارێك بۆ یەكگرتوویی ناسنامەی كوردستانی ئەم نیشتمانە، لە ئێستاشدا كە لەشەڕێكی گەورەی تیرۆریستانی داعشداین یەكگرتوویی ناسنامەی كوردستانی بوون نەك ەەر بۆ كورد بەڵكو بۆ تەواو ناسنامە لاوەكییەكانی نەتەوە و ئایینەكانی دیكەش زۆر گرنگە، ئەوان لە ناو كوردستان سەر بەەەر ئایین و نەتەوەیەك بن، دەبێت وەك كوردستانی بەرگری لە خۆیان بكەن نەك لە ژێر ناسنامەی لاوەكیدا، ئەمە ئاراستەیە ئەوان ناپارێزێت بەڵام ناسنامەی كوردستانی بوون لاواز دەكات.