ئاسایشی نیشتمانی چەمكێكی فرەڕەهەند و هەمەلایەنە، بەڵام زۆر جار تەنها بایەخ بە دوو رەهەندی دراوە، كە ئەوانیش رەهەندی هێز و رەهەندی ئابوورییە، ئەم دوولایەنە قسەی زۆریان لەسەر كراوە، بەڵام هەندێك رەهەندی دیكەی ئاسایشی نیشتمانی، یان ئەوەتا زۆر كەم تیشكیان خراوەتە سەر، یان پشتگوێ خراون، ئەمە لە كاتێكدا ئەو رەهەندانەی دیكەش هێندەی هەردوو رەهەندی هێز و ئابووری گرنگن، بۆیە لێرەدا دەمەوێت بە خێرایی تیشكیان بخەمە سەر.

1. پەروەردە و فێركردن و خوێندنی باڵا
گرنگە سەركردایەتی سیاسیی كوردستان پرۆسەی پەروەردە و فێركردن و خوێندی باڵا، وەك بەشێك لە ئاسایشی نیشتمانیی كوردستان سەیری بكات، ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەوەیە كە هەتا ئێستا سەیری ئەم لایەنە وەك یەكێك لە فاكتەرەكانی ئاسایشی كوردستان وەرنەگیراوە، پێش شەش حەوت ساڵێك ئێمە وەك لیژنەیەك سەرقاڵی داڕشتنی فەلسەفەی پەروەردە و فێركردن بووین لە كوردستان، ئەمەش بەو مانایەی ئەم پرۆسەیە چۆن بە شێوەیەكی سیستماتیكی تاكی كوردستانی تێدا پەروەردە بكرێت، ئەمە پێش شەش حەوت ساڵ داڕێژراوە، بۆیە ئێستا پێوستی بە تازەكردنەوە هەیە و پێویستە پێداچوونەوەی پێدا بكرێت و جارێكی دیكە دابڕێژرێتەوە و جەخت لەسەر ئەوە بكرێتەوە كە فەلسەفەی پەروەردە و فێركردن پەیوەستە بە ئاسایشی نیشتمانی كوردستانەوە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆ جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە كە پەروەردە و فێركردن و خوێندنی باڵا وەك بەشێك لە ئاسایشی نیشتمانی كوردستان پێناسە بكرێت؟ وەڵامی سادە بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە: بە درێژایی مێژوو ئێمە خۆمان فەلسەی پەروەردە و فێركردنمان بۆ خۆمان دانەڕشتووە، بەڵكو داگیركارانی كوردستان بۆیان داڕشتووین و ئامانجیش لە فەلسەفەی پەروەردەی داگیركاران پەروەردەكردنی تاكی كوردستان بووە كە بۆ وڵاتەكەی خۆیان پەروەردەیان بكەن، نەك بۆ كوردستان، كەواتە ئەم بنەمایە گرنگە بگۆڕێت بۆ فەلسەفەیەك كە تاكی كوردستان بۆ ئایندەی كوردستان پەروەردە بكات.
لەم چوار چێوەیەدا ئەوەی لەدوای راپەڕینەوە كردوومانە، بریتی بووە لە وەرگێڕانی ئەو سیستمە پەروەردەییە بۆ زمانی كوردی و لابردنی ئەو بەشانەی كە راستەوخۆ لەگەڵ قۆناخی تازە یەكینەدەگرتەوە، ئەمەش بە مانای ئەوەی پرۆسەكە كرا بە كوردی، بەڵام ناوەرۆكەكەی هەمان ناوەرۆكی پێشوو بووە، ئەمە رووبەڕووی پرسیارێكی دیكەمان دەكات كە ئەو پڕۆگرامی خوێندنەی ئێستا لە كوردستان پیادە دەكرێت و لە قوتابخانەكان دەگوترێنەوە، ئایا دەتوانێت گەرەنتی ئەوە بكات كە ئەو تاكە پەروەردە دەكات كە ئەمڕۆ كوردستان پێویستی پێیەتی؟ من پێموایە ئەم پڕۆگرامە تاكمان بەو شێوەیە بۆ پەروەردە ناكات كە كوردستان پێویستی پێیەتی، بە واتایەكی دیكە ئەگەر ئاسایشی نیشتمانی مەبەستی دابینكردنی ئاشتی و سەقامگیری بۆ تاكی كوردستان بێت، ئەوا دەبێت ئەو تاكە پارێزراوە پەروەردە كرابێت و بە مەعریفە چەكدار كرابێت، بۆ ئەوەی ئینتیمای نیشتمانی بۆ دروست بێت، ئەویش ببێتە بەشێك لە هەڵسووڕاندنی ئاشتی و ئاسایش و پێشكەوتنی وڵاتەكە. بۆیە ئەگەر لەچوارچێوەی ئاسایشی نەتەوەیی سەیری پرسی پەروەردە و فێركردن و خوێندنی باڵا بكەین، دەبێت بایەخێكی هێجگار گرنگی پێبدرێت و ژێرخانێكی پتەوی بۆ دروست بكرێت. مەسەلەی دروستكردنی ژێرخان بۆ ئەم كەرتە زۆر گرنگە، دیارە لەسەر ئاستی جیهان ژێرخانی ئەم كەرتە بریتییە لە (پڕۆگرام، مامۆستا، ژینگەی خوێندن و قوتابی)، گرنگە لە داڕشتنی ژێرخانی پەروەردەیی لە نێوان ئەم چوار فاكتەرە هاوسەنگی و باڵانس هەبێت، لەبەر ئەوەی ناكرێت تۆ پڕۆگرامی پەروەردەیت خراپ بێت و مامۆستای باش هەبێت، یان پڕۆگرامی باش و مامۆستای باشت هەبێت، بەڵام ژینگەیەكی خوێندنی باشت فەراهەم نەكردبێت. بۆیە ئەگەر سیستمێكمان دانا و حیسابی ئەوەمان كرد هەر قوتابیەك لە قوتابخانەیەك چەند مەتر دووجای بەردەكەوێت و خزمەتگوزاری پێویست بۆ قوتابخانەكان دابنرێت و مامۆستای باش و پڕۆگرامی باشی بۆ دابین بكەیت، ئەوا ئەو سیستمە تاكی باش و بە ئینتما بۆ نیشتمانەكەی بەرهەم دەهێنێت.
لایەنێكی دیكەی كەموكورتییەكانی پرۆسەی پەروەردەیی ئێمە ئەوەیە لە قۆناخی باخچەی ساوایان و شەش ساڵی یەكەمی قۆناخی سەرەتایی منداڵان فێری زمانی بیانی دەكرێن و بە زمانی كوردی بایەخ نادرێت، ئەم حاڵەتە پێچەوانەی هەموو دنیایە، لەبەر ئەوەی پێویستە منداڵ لە قۆناخی باخچەی ساوایان و شەش ساڵی یەكەمی قۆناخی بنەڕەتی بە زمانی دایك بخوێنێت و پێش ئەوەی فێری هەر زمانێكی دیكە بێت، دەبێت فێری زمانی دایك بكرێت و دەبێت بە باشیش فێر بكرێت، بەڵام ئێستا لە كوردستان و بە رێگەی قوتابخانەكانی كەرتی تایبەت منداڵانی كوردستان زۆر بە باشی دەزانن بە زمانی ئینگلیزی و توركی قسە بكەن، بەڵام زمانی كوردی بە باشی فێرنەبوون، تەنانەت لە سیستمی پەروەردەی عێراقیدا لە پۆلی پێنجی سەرەتایی زمانی ئینگلیزی دەخوێندرا، بەڵام لە پۆلی سێ عەرەبی دەخوێندرا، ئەو سیستمە مەبەستی بوو قوتابیانی كورد فێری زمانی عەرەبی بن و بە كەلتووری عەرەبییانە بیر بكەنەوە و پەروەردە بن، ئێستاش لە هەندێك وڵاتی ئەوروپی لە پۆلی سێ، یان چوار دەستی پێدەكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ساڵانی باخچەی ساوایان و سێ تا چوار ساڵی یەكەمی خوێندنی سەرەتایی بە باشی فێری زمانی دایكیان دەكەن. بەڵام لە كوردستان چەندین باخچەی ساوایان هەیە كە لە تەمەنی 4-5 ساڵییەوە یەكسەر بە زمانی ئینگلیزی پەروەردەیان دەكەن، ئەمەش كاریگەری گەورەی لەسەر كەلتووری كوردستان دەبێت و بە كەلتوورێكی دیكە ئاشنا دەبێت و لەوانەیە هەستی ئینتیمای نیشتمانی لای تاكەكانی داهاتوومان لاواز دەكات. كەواتە ئەمە ئەو پرسیارانەمان رووبەڕوو دەكاتەوە كە ئایا ئێمە ئەم تاكە بۆ كێ پەروەردە دەكەین؟ ئایا بۆ كوردستان پەروەردەی دەكەین، یان بۆ وڵاتێكی دیكە؟ بۆیە كە منداڵەكانمان بەمجۆرە پەروەردە بكەین لە داهاتوو سوود لەو زمانەش وەرناگرین كە فێری بووە، لەبەر ئەوەی زمانی كوردی بە باشی فێر نەكراوە. بۆیە زۆر گرنگە كە باسی پەروەردە و فێركردن لە باخچەی ساوایان و قۆناخی سەرەتایی دەكەین ئەوەمان لەبەر چاو بێت ئەگەر بۆ هەموو بوارەكانی دیكەی پەرەپێدان لە وڵاتدا بتوانین پسپۆڕ لە دەرەوە بهێنین و سوودیان لێوەربگرین، بەڵام ناتوانین مامۆستا بۆ قۆناخی سەرەتایی لە دەرەوە بهێنین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو قۆناخە زۆر هەستیارە و دەبێت مامۆستای خۆماڵی بە گیانێكی كوردستانییانە ئەو رۆڵانە پەروەردە بكات، كە ئەم بناخەیەمان رێكخست، ئەوا پەروەردە بە ئاڕاستەی راست و بۆ پێشەوە هەنگاو هەڵدەگرێت.
سەبارەت بە خوێندنی باڵاش دیارە ئێستا لە كوردستان 29 زانكۆمان هەیە كە 14 زانكۆی حكوومین و 15شیان سەر بەكەرتی تایبەتن، زانكۆكان لە هەردوو بواری كەرتی تایبەت و كەرتی گشتی، لایەنی نەرێنی و كەموكورتییان زۆرە، ئەگەر سەیری ئاستی خوێندن بكەین، دەبینین ئەو مامۆستایانەی كە مامۆستای باشن و لە زانكۆكانی كەرتی تایبەت وانە دەڵێنەوە، ئەو مامۆستایانەن كە لە زانكۆ حكوومییەكان خانەنشین بوون، ئەگەرنا مامۆستای وایان هەیە تەنها ماستەری وەرگرتووە و هیچ ئەزموونێكی نییە و لەوانەیە ئەسڵەن بۆ وانەوتنەوە نەشێت، لەمەش خراپتر كاریگەری لەسەر لاوەكانمان هەبووە، بە تایبەتی لە قۆناخی ئامادەیی بۆتە هۆكاری ئەوەی لاوەكان نەخوێنن، لەبەر ئەوەی ئەگەر نمرەی پێویستیش نەهێنێت، لە زانكۆ ئەهلیەكان وەردەگیرێت تەنانەت بۆ ئەو بوارەش كە خۆی دەیەوێت، لە زانكۆ حكوومییەكانیشدا لایەنی كەموكورتی و نەرێنی هەیە، بەشێك لە مامۆستاكان زۆر باشن، بەڵام بەشێكیان زانستەكەی پێیە، بەڵام نازانێت وانە بڵێتەوە، هەشیانە زانستەكەشی پێ نییە و ناشزانێت وانە بڵێتەوە، بۆیە گرنگە هەم خولی بەردەوام هەبێت بۆ مامۆستایانی زانكۆ، هەمیش پرۆسەیەكی پاكسازی دەست پێبكات و پرۆسەی خوێندنی باڵا راستبكرێتەوە. لەبەر ئەوەی ئێستا زانكۆ بۆتە ئەوەی هەر كەسێك بێت و دەیەوێت بڕوانامەیەكی ماستەر وەربگرێت، بەس بۆ ئەوەی بڵێت ماستەرم هەیە، بەبێ ئەوەی لە بواری خوێندنی باڵا سوودێك پێشكەش بكات.
ئەم پرسە پێویستە وەك پرسێكی گرنگ لە قۆناخی راگواستنی هەر نەتەوەیەك سەیر بكرێت و دیراسەت بكرێت، قۆناخی راگواستن زۆر بە گرنگی وەرچەرخان بەسەر فەلسەی پەروەردە و فێركردن و خوێندنی باڵا دەهێنێت، زۆر وڵاتیش لەم وەرچەرخانە سەركەوتوو بوون، هەر بۆ نموونە ئەو وڵاتانەی توانیویانە بەسەركەوتوویی ئەم وەرچەرخانە بكات، ئیسرائیل بوو لە دوای ساڵی 1967، هەروەها كۆماری ئیسلامی ئێران دوای رووخانی شا، دەوڵەتانی بلۆكی سۆشیالیستی دوای رووخانی دیواری بەرلین، ئەم وڵاتانە هەر یەكەیان لەماوەی دووسێ ساڵدا توانییان سیستمی پەروەردەی خۆیان بگۆڕن و بەو ئامانجە دایبڕێژێنەوە كە لە ژینگەیەكی تازە تاكی وڵاتی خۆیان بۆ داهاتوو ئامادەبكەن. بۆیە بۆ ئێمەش گرنگە پرۆسەی پەروەردە و خوێندن بەو شێوەیە كاری لەسەر بكەین، كە ببێتە كۆڵەگە بۆ ئاسایشی نیشتمانی كوردستان.
2. پاراستنی زمان
كوردستان لەگەڵ ئەوەی دابەشكراوە و خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی نەبووە، بەڵام هەتا ئێستا ئەو فاكتەرەی كە هەر چوارپارچەی كوردستان پێكەوە كۆدەكاتەوە زمانەكەمانە، لەوانەیە ئێمە لەناو هەر چوارپارچەی كوردستاندا فاكتەری ئابووریی هاوبەشمان نەبێت، بەڵام زمانەكەمان كە هەموومان پێكەوە كۆدەكاتەوە، زیندووە و دەبێت بیپارێزین و وەك كۆڵگەیەكی ئاسایشی نیشتمانی سەیری بكەین.
3. وەرچەرخانی تێڕوانین بۆ مێژووی نەتەوەكەمان
دیارە نەتەوەی كورد لە لایەكەوە لەبەر ئەوەی وڵاتەكەی دابەشكراوە، خۆیشی مێژووی خۆی نەنووسیوەتەوە و داگیركەران چۆن ویستوویانە، بەو شێوەیە كوردیان پیشانی جیهان داوە، لەلایەكی دیكە لەبەر ئەوەی پێگەی جوگرافی كوردستان لە ناو جەرگەی وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبیە، ئەوا داب و نەریتی باوی هەندێك لەو وڵاتانە لە دیدی رۆژئاوا سەپاوە بە سەر كوردستاندا، لەوانەیە هاووڵاتییەكی رۆژئاوای ئەوروپا، یان ئەمریكا كاتێك سەیری وڵاتانی كەنداو دەكات و دەبینێت كە لەو وڵاتانە بۆ نموونە هیچ ئازادییەك بۆ ئافرەت نییە، دەبینێت هیچ ئاماژەیەك بۆ لێبوردەیی و پێكەوەژیان نییە، ئەوا ئەو وێنای لە مێشكیدا دەچەسپێت كە كوردستانیش وەك وڵاتێكی موسڵمان بە هەمان شێوەیە. بۆیە گرنگە لەسەر ئاستی مێژوویی ئەو وێنانەی داگیركەران لەسەر كورد دروستیان كردووە، دەبێت بیسڕینەوە، هەروەها ئەو واقیعەی كە ئێستا بەكردەیی لە كوردستان بوونی هەیە، وەك پێكەوەژیان و لێبوردەیی و ئازادیی ئافرەت و ئازادی بیر و را و چالاكیی سیاسی، دەبێت ئەم وێنایە وەك خۆی پیشانی جیهان بدەین.
4. وەبەرهێنان لەسەرمایەی فیكریدا (Intellectual Capital)
ئەگەر لە خۆمان بپرسین: ئایا ئەگەر بمانەوێت كۆمپانیایەك دابمەزرێنین پێویستمان بەچی دەبێت؟ بێگومان وەڵامەكەی ئەوەیە پێویستمان بە سەرچاوەی مرۆیی و سەرمایەیەكی ماددی هەیە، هەروەها پێویستمان بە سەرمایەیەكی مەعریفی هەیە بۆ ئەوەی سەرمایە و سەرچاوەی مرۆیی پێكەوە هەڵبسووڕێنیت، بەڵام ئەم سەرچاوە مەعریفییە شێوازێكی نەریتی، یان تەقلیدی وەرگرتووە، ئەوجا بۆ ئەوەی خوێنێكی تازە بەردەوام بە گیانی هەڵسووڕانی ئەم كۆمپانیا بكرێت، ئەوا پێیوستمان بە سەرمایەی فیكرییە بۆ ئەوەی لەو شێوە تەقلیدییەدا داهێنان بكات و شێوازێكی تازە بێنێتەئاراوە، هەر بۆ نموونە مامۆستایانی ئێمە بە شێوەیەكی تەقلیدی وانە دەڵێنەوە، بۆ ئەوەی ئەم شێوازە بگۆڕێت، ئەوا دەبێت لە چوارچێوەی پرۆسەی خوێندن پەنا بۆ سەرمایەی فیكری ببەین، ئەمەش واتە پەنا بۆ ئەو خەڵكانە دەبەین كە بەشێوازی نوێ وانە دەڵێنەوە، ئەم خەڵكانە تێكەڵاوی مامۆستاكان دەكەین، بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی جێبەجێكردنی پرۆسەی خوێندندا، مامۆستاكانی دیكە فێری شێوازە نوێیەكە بن، راشكاوانەتر بە بەكارهێنانی سەرمایەی فیكری شێوازی تەقلیدی دەگۆڕیت بۆ شێوازی مۆدێڕن، ئەمەش كاریگەری لەسەر بەرهەمەكە دەبێت، ئەوجا بەرهەمەكە بەرهەمی پڕۆژەیەك بێت، یان پەروەردەكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە بێت، بۆیە ئەمە فێرمان دەكات سوود لە سەرمایەی فیكری وەربگرین، هەر بۆ نموونە ئێستا لەكوردستان دەستكراوە بە دەرهێنانی نەوت، دەبینین كۆمپانیا هەیە پارەش هەیە، سەرچاوەی مرۆیشمان هەیە، بەڵام سەرچاوە مرۆییەكەی ئێمە نەبۆتە كاراكتەرێكی تەكنیكی، بۆیە دەبێت پەنا بۆ سەرچاوەی فیكری و ئەو كەسانە بەرین كە دەتوانن بە شێوازی هاوچەرخ كاربكەن لەو بوارە و خەڵكەكەی خۆمان لەگەڵیان ئیش بكەن، بۆ ئەوەی بە شێوازی تازە فێر بن چۆن لە كۆمپانیاكانی نەوت و لە ئایندە لە پیشەسازی نەوتی كاردەكەن، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر لە هەموو بوارەكاندا كار لەسەر ئەوە بكەین بەسەرچاوەی فیكری، سەرچاوەی مرۆیی خۆمان بكەینە سەرچاوەیەكی گرنگ، دەبێتە فاكتەرێكی گرنگ بۆ ئاسایشی نیشتمانی كوردستان.
5. رەوەندی كورد لە دەرەوەی وڵات
رەوەندی كورد لە دەرەوەی وڵات، فاكتەرێكن لە فاكتەرەكانی ئاسایشی نیشتمانی، لەبەر ئەوەی ئەوانیش رۆڵەی ئەم كوردستانەن و دەبێت سوود لە لێهاتوویی و تواناو پسپۆڕییان وەربگرین، گرنگە لینكێك دروست بكرێت بۆ ئەوەی ئینتمای كوردستانیبوونیان پتەوبكرێت، سوپاس بۆ خوا رەوەندی كورد لە دەرەوەی وڵات ئەو ئینتمایەی ماوە و هەندێك كە زانییان كوردستان دووچاری شەڕ بووە، گەڕانەوە و بەشداری شەڕەكەیان كرد، بەشێكی تریان كە نەگەڕانەوە چالاكیی جۆراوجۆریان بۆ پشتگیری جیهان لە كوردستان كردووە، بۆیە ئێستا رەوەندی كوردی نەوەی دووەمە، ئەگەر ئەم نەوەیە نەپارێزین، نەوەی سێهەممان لەدەست دەچێ، دیارە تەنها كورد رەوەندنی نییە، هەر بۆ نموونە پۆلەندییەكان رەوەندی لە دانیشتووانی وڵاتەكەیان زیاترە، بەڵام هەمووشیان ئینتمایان بۆ پۆلەندا هەیە و خۆیان بە پۆلەندی دەزانن، لە وڵاتانی رۆژئاوا زۆر لە پۆڵەندییەكان پۆستی باڵای سیاسییان وەرگرتووە و داكۆكی لە بەرژەوەندی وڵاتی خۆیان دەكەن، بۆیە گرنگە ئێمەش گرنگی بە جالیەی كوردی بدەین و وەك فاكتەرێك بۆ ئاسایشی نیشتمانی كوردستان سەیریان بكەین.
6. بایەخدان بە ژینگە و پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو و رێگرتن لە بەفیڕۆدانی ئاو.
كوردستان هەم سەرچاوەی ئاوی زۆرە، هەمیش رێژەی بارانبارینی بەرزە، سەرچاوەكانی ئاو گرنگە بۆ ئاوی خواردنەوەی هاووڵاتیان سوودی لێوەربگیرێت، بۆ ئەوەی كێشەی بێ ئاوی لە كوردستان نەمێنێت كە ئێستا دەتوانم بڵێم ئەم لایەنە كاری زۆر باشی تێدا كراوە و خەریكە ئەو گرفتە نامێنێت، بەڵام گرنگە هاووڵاتیان ئەم ئاوە بەفیڕۆ نەدەن كە هەم زیانە لەو ئاوە خاوێنە كە پارەیەكی زۆی لێ سەرفكراوە، هەمیش ژینگەش ناشیرین دەكات. لەلایەكی دیكەوە ئێمە وڵاتێكی كشت و كاڵیین و ئەگەر بتوانین ئەم سەرچاوە ئاوییانە وەك پێویست سوودی لێوەربگرین، ئەوە كشت و كاڵە دەبێتە فاكتەرێك بۆ راگرتنی ئاسایشی خۆراك كە كۆڵەگەیەكە لە ئاسایشی نیشتمانی، ئەم لایەنە جیا لەوەی سوودی بۆ ژینگەی كوردستان دەبێت، لە هەمانكاتدا ژێرخانی ئابووریشمان رێكدەخاتەوە، سەبارەت بە پاراستنی ژینگەی كوردستانیش، دیارە لە كوردستان هەر تەنها خەڵكەكەی ژینۆساید نەكراوە، بەڵكو ژینگەكەشی ژینۆساید كراوە، هەر لە كیمیارانكردنی هەڵەبجە بگرە تا بادینان و گەرمیان و راگواستنی دێهاتەكان، ژینگەی كوردستان شێوێندراوە، تەنانەت ئاژەڵی كێویش بوونی نەماوە، بۆیە گرنگە ئەم ژینگەیە دووبارە رێكبخرێتەوە و بوار نەدەین ئەم ژینگەیە بشێوێت، بۆ ئێستاش كە لە قۆناخی بنیادنەوە و پەرەپێدانین، گرنگە بۆ هەر پڕۆژەیەك هەڵسەنگـــــاندن بۆ كاریگەرییەكانی (Impact Assessment) بكەین، هەر بۆ نموونە لە پیشەسازی نەوت، یان لەدروستكردنی بەنداوێك، لەبەر ئەوەی ئەم پڕۆژانە تەنها كاریگەرییان لەسەر ژینگەكە نییە، بەڵكو كاریگەرییان لەسەر خەڵكەكەش هەیە، هەر بۆ نموونە ئێمە بەنداوێك لە شوێنێك دروست دەكەین، بێگومان ئەو شوێنە خەڵكی لێ دەژی و پاشان ئەو ناوچەیە دەبێت بە دەریاچە، ئەوا لەبەر ئەوەی خەڵكی ئەو شوێنە لەگەڵ ئەو ناوچەیە راهاتووە، ئەوا دەبێت هەر لەنزیك ئەو ناوچەیە شوێنێكی دیكەیان بۆ دروست بكەن، بەڵام دوای تەواوبوونی بەنداوەكە دەبینین ئیتر ئەو خەڵكە ناتوانن كشتوكاڵ بكەن، بۆیە دەبێت فێری پیشەی دیكە بكرێن كە لەگەڵ بارە تازەكە بگونجێت، ئەمەش مانای ئەوەی دەبێت فێری ماسی گرتن و لێخوڕینی بەلەم و مەلەوانی بكرێن، یان ناوچەكانی گەرمیان كە سەرچاوەی ئاویان كەمە، دەكرێت بەنداو دروست بكرێت بۆ گلدانەوەی ئاوی باران، ئەم ئاوە لەگەڵ ئەوەی دەبێتە سەرچاوەیەك بۆ كشتوكاڵ و داهاتی هاووڵاتیان لە هەمانكاتدا دەشبێتە هۆكارێك بۆ پاراستنی ژینگەی ئەو ناوچەیە و پاككردنەوەی لەو ژینۆسایدەی دوژمنان و داگیركاران دەرهەق بە كوردستان كردوویانە.
7. سیستمی تەندروستی و چاودێری تەندروستی
سیستمی تەندروستی و چاودێریی تەندروستی كەموكورتی زۆری هەیە، ئەو كەموكورتییانەش هەم لە نەخۆشخانەكانی گشتی و هەم لە نەخۆشخانەكانی كەرتی تایبەت بەدی دەكرێ چۆنیەتی هاوردەكردنی دەرمان كەموكورتی زۆرە و وایكردووە هاووڵاتی متمانەی بە سیستمی تەندروستی و چاودێری وڵاتی خۆی نەبێت و پەنا بۆ چارەسەر لە دەرەوەی وڵات ببات، بۆیە گرنگە كوالێتی كۆنتڕۆڵی دەرمان و خواردنی هاوردە لە دەرەوەی وڵات وەك فاكتەرێكی ئاسایشی نیشتمانی كوردستان سەیر بكرێت، هەروەها پێویستە چارەسەركردن لە نەخۆشخانەكان بگاتە ئەو ئاستەی خەڵك متمانەی بۆ دروست بێتەوە بە سیستمی تەندروستی وڵاتەكەی، چونكە ئەگەر كوالیتی كۆنتڕۆڵ بەهێز نەبێت، ئەوا دەرمانی خراپ دێتە ئەم وڵاتە و نەخۆش لە بری ئەوەی چاك بێتەوە، پێی دەمرێت، ئەگەر كوالێتی كۆنتڕۆڵی هەموو جۆرە خواردن و خواردنەوەیەكی هاوردە بەهێز نەبێت، خەڵك كە دەیخوات، یان دەیخواتەوە نەخۆش دەكەوێت، كە نەخۆش بكەوێت، بەرهەمی نابێت، جیا لەو مەسروفەشی دەیكات تاچاك دەبێتەوە، یان نەخۆش بۆ چارەسەر پەنا بەرێتە دەرەوەی وڵات، پارەیەكی زۆر لەگەڵ خۆی دەباتە دەرەوە، بۆیە ئەمەش كاریگەری لەسەر ئاسایشی ئابووریی كوردستان دەبێت وەك بەشێك لە ئاسایشی نیشتمانی كوردستان.