لە باری ئێستادا هەرێمی كوردستان كە بەوشێوەیە باسی لێوە دەكەن لە حاڵەتی قەیران و حاڵەتی تەنگەتاوییەو پێویست بەوە دەكات هێزە سیاسییەكان زیاتر بایەخ بدەن بە بەرژەوەندی گشتی و بەرژەوەندی باڵای نیشتمانی و بپەرژێنە سەر بوونی كۆمەڵایەتی و سیاسییانەی هەرێم و دوور بكەونەوە لە كەلێنخستنە ناو كاروباری سیاسی هەرێم، كە رەنگە حاڵەتێكی وا بوار بڕەخسێنێت بۆ هەلقۆستنەوەی هەندێك بۆ بە ئاڕاستەبردنی تۆتالیتارییانەی مەرامە تایبەتەكان، كە دواجار ئاراستەی كاری سیاسی بەرەو شوێنێكی تاریك و نادیار پەلكێش دەكات.


ديراسەتە ئەكادیمییەكان دەربارەی حزبە سیاسییەكان رووبەریان تەسك بۆتەوە بە هۆی ئەوەی كە كێشەی دیكە دەستیان بەسەر شرۆڤەكردنی سیاسیدا گرتووە، تەنانەت هەندێ دیراسە ئاماژە دەكەن بۆ دیاردەی هەڵوەشانەوەی حزبە سیاسییەكان Decline of political parties» گرنگترین پرس كە لە پێشەوەی شرۆڤەكردنی سیاسیيانەی هاوچەرخ دێت: توانا و لێهاتوویی ئەدای سيستەمە سیاسییەكە و چۆنێتی سەقامگیربوونیەتی، لە نێو ئەو پرسانەشدا دیراسەكردنی حزبی سیاسی كەلێنێكی دیاریكراو پڕ دەكاتەوە كە رووبەرەكەی بە گوێرەی سیستەمە سیاسییەكە و پۆلێنكردنەكەی جیاوازە.
حزبە سیاسییەكان بۆ ئەوە دادەمەزرێن كە گوزارشت لە بەرژەوەندییە تایبەتییە دیاریكراوەكانیان بكەن، بۆیە ئەو حزبانە لەگەڵ ئەوەی كە بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن، بەڵام ناتوانن نوێنەرایەتیی بەرژەوەندیی گشتی یان ویستی گشتی بكەن هەروەك جان جاك رۆسۆ دیاری دەكات، لەبەر ئەوەی تەنیا گوزارشت لە راو بەرژەوەندیی توێژێكی دیاریكراوی گەل، یان چینێكی دیاریكراو دەكەن. كەواتە حزبە سیاسییەكان لەسەر بنەمای جیاكاری و بەرژەوەندییەكان دادەمەزرێن، حزبی سیاسی بریتییە لە كۆبوونەوەی بەرژەوەندییە جیاوازەكان و داكۆكی كردن لە سیاسەتێك كە لە بنەڕەتدا بەرژەوەندیی جیاوازن(ئەڵمۆندوباول)، حزبی سیاسی بریتییە لە كۆمەڵە بەرژەوەندییەك(كمسۆن) كە كلیلی رێكخستنە بۆ گەیشتن بە ئەنجامگەلێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە رێگەی كۆكردنەوەی چەندین بەرژەوەندیی جیاواز لە چوارچێوەی تەباییەكی سەقامگیر كە بەهێزتر و پتەوترە لە بەرژەوەندییەكانی هەر كۆمەڵێكی جیاجیا(كارل دویتش).
لێرەوە پرسیارێكی گرنگ سەرهەڵدەدات دەربارەی ئەوەی ئایا جیاوازی لە نێوان بەرژەوەندییە تایبەتییەكان و بەرژەوەندییە باڵا گشتییەكاندا هەیە؟
پڕۆفیسۆر (ئیستن Easton) بەرژەوەندییە تایبەتییەكان لە بەرژەوەندییە گشتییەكان جیا دەكاتەوە و جەخت لەسەر جیاكردنەوە لە نێوان بەرژەوەندییە خودییەكان و بەرژەوەندییە بابەتییەكان دەكات، بۆیە كاتێ كەسێكی دیاریكراو لەسەر لێكدانەوەی تایبەتیی خۆی قسە دەكات كە لە پێناوی بەدیهێنانی ئامانجەكانی پێویستە، ئەو لێكدانەوەیەش گوزارشت لە بەرژەوەندییە خودییەكانی بكات، لە جیهانی سیاسەتیشدا زۆرجار گوزارشتكردن لەو بەرژەوەندییە تایبەتییانە دەخرێتە پاڵ رێكخستنەكانی حزب، كە پێویستە گوزارشت لە راوبۆچوونی ئەندامەكانی بكات، بەڵام كاتێ گوزارشتكردن لە پێداویستییەكان دەخرێتە پاڵ كەسێك یان كۆمەڵێك بەپێی نۆرمێكی بێ لایەنی دەرككردنی خۆیی، لەو حاڵەتەدا بەوە لێكدەدرێتەوە كە گوزارشتە لە بەرژەوەندیی بابەتی.
ئەم جیاكردنەوەیە كە (ئیستن) پێشنیاری دەكات، دەكرێ وا لێكبدرێتەوە كە حزب توانای هەیە بەرژەوەندییە خودییەكان بگرێتە باوەش و گوزارشتیان لێ بكات، كاتێكیش ئەندامانی حزب لە كرێكاران داوا دەكەن كرێیەكانیان زیاد بكرێت، ئەو داوایە گوزارشتە لە بەرژەوەندییە خودییەكان، بەڵام ئەگەر حزب ئەو داوایەی بە رەوشی ئابووریی وڵاتەوە بەستەوە، ئەو كاتە گوزارشت لە بەرژەوەندیی بابەتییەكان دەكات.
لەبەرامبەردا تێبینی دەكەین لای پڕۆفیسۆر سمیسلەر (Smelser) كە جیاوازیی نێوان بەرژەوەندییە تایبەتییەكان و بەرژەوەندییە گشتییەكان لە میانی جیاكردنەوە لە نێوان بەرژەوەندییەكانی جودای سوود(interest-articulation) يان گەلە سوود interest-aggregation)، كە وای دەبینێ كە حزب بەتوانایە بە رادەیەكی دیاریكراو لەسەر بەدیهێنان و دەستەبەركردنی ئەو بەرژەوەندییانە.
كەواتە، زۆرینەی ئاڕاستە لە دیراسەكردنی حزبی سیاسی دەبێتە هۆی ئەوەی بڕوای بەوە هەبێت كە حزب توانای كۆكردنەوەی هەیە لە نێوان هەردوو چەشنی سەرەوەی بەرژەوەندییەكان، بۆیە پرسیارێك دێتەئاراوە: چۆن دەكرێ ئەم پەیوەندییەی نێوان هەردوو بەرژەوەندییەكان بێنێتەدی؟
پڕۆفیسۆری فەڕەنسی جۆلیان فرۆند Freundلە جیاوازیی نێوان تایبەت و گشتی لە هزری سیاسی كۆڵیوەتەوە و تایبەتمەندیی سیاسی ئەو جیاوازییەی روونكردۆتەوە كە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە سیاسییەكاندا دەردەكەوێت كە گشتین، لە كاتێكدا هەموو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە تایبەتین، كەواتە تایبەتمەندیی گشتی لەو چالاكییە كۆمەڵایەتییەدا دەردەكەوێت كە ئامانجی پاراستنی ئەندامەكانی كۆمەڵەیەكی بێ لایەنە ئەوانەی كە بەرژەوەندیی گشتیی هاوبەشیان هەیەو پێویستە بەردەوام پارێزگاریان لێ بكرێت، چونكە بوونی ئەو كۆمەڵەیە دەخاتەڕوو و بەبێ ئەویش بوونی دەكەوێتە بەر مەترسی و هەرەسهێنان، ئەم پەیوەندییەی نێوان تایبەتی و گشتی گوزارشتە لە بوونی مرۆڤایەتی و ئەم بوونەش بەبێ چالاكیی سیاسی دەركی پێ ناكرێت، جا لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە بوونی هەیە، بۆیە پێویستە شتێكی سیاسی هەبێت، دواتر كاروبارێكی سیاسی، كە ئەمە كاروبارێكی گشتییە و لەسەر هەمووان پێویستە رێكبكەون لەسەر چۆنێتیی پارێزگاری لێكردنی لە مەترسییەكان و هەرەسهێنان. ئەو كاروبارە گشتییە ئەرستۆ دیاری كردووە كە بریتییە لە بەدیهێنانی بەرژەوەندییە گشتییە هاوبەشەكان، ئەمەش بە رێگەی چالاكیی مرۆیی بەدی دەهێنرێت كە بەوە ناودەبرێت كە گوزارشت لە سیاسەت دەكات.
ئەم بیرۆكەیە جان جاك رۆسۆ پەرەی پێداوە كە ویستی گەل لە ویستی گشتیی جیا كردەوەVolonteGenerale، ويستی گشتی ئەوەی كە گوزارشت لە بەرژەوەنديی گشتی دەكات و مەرجیش نییە ئەو ویستە گشتییە گوزارشت لە ویستی هەمووان بكات كە زۆر جیاوازن، یان گوزارشت لە كۆمەڵە ویستێكی گشتی بكات.
حزبی سیاسی لە چالاكی و سیاسەتەكانیدا پێویستە لە هەمان كاتدا رایەڵێك بێنێتە ئاراوە لەنێوان هەردوو بەرژەوەندیی گشتی و تایبەتیدا، لێرەدا پرۆفیسۆر سارتوری هێڵێكی گرنگ بۆ حزبی سیاسی دەستنیشان دەكات، كاتێ دەڵێ: حزب نوێنەرایەتيی بەشێك لە گشت دەكات، ئەم گشتە ناكرێ لەلایەن تاكە حزبێكەوە نوێنەرایەتی بكرێ (هەروەك حزبە تۆتالیتارییەكان مژدەی پێ دەدەن). لە هەمان كاتدا پێویستە لەسەر حزب بە رەفتارێك هەڵسوكەوت نەكات كە وا پیشان بدرێت كە بەشێكی تایبەتیە لەخۆی و پەیوەندیی نییە بە شتێكەوە لە گشت، بۆیە حزبی سیاسی كە – بەشێكە لە گشت - پێویستە گرنگیی بە بەرژەوەندییە گشتییەكان بدات و گوزارشتیش لە گشت بكات. بەم شێوەیە كە دەگوترێ هێزگەلێكی كۆمەڵایەتی بوونیان هەبێت و كۆمەڵە ئامانجێكی سەرتاپاگیری هەڵبگرێت كە گوزارشت لە بەرژەوەندییە گشتییەكانی هەموو كۆمەڵگە بكات ئەوەیان بیرۆكەیەكی هەڵەیە و دەمانگەیەنێتە بیرۆكەیەكی دیكەی هەڵە و پەیوەستە بە بوونی حزبێك كە نوێنەرایەتی هەموو هێزە كۆمەڵایەتییەكان دەكات و دواتر گوزارشت دەكات لە بەرژەوەندییە گشتییەكانی كۆمەڵگە(د. عەبدولڕەزا ئەلتەعان).
كەواتە حزبە سیاسییەكان نوێنەرایەتی توێژ و چینی كۆمەڵایەتی فرەچەشن دەكەن، لەبەر ئەوەیە كە (ماكیفەر) لە كتێبێكیدا بە ناوی پێكهێنانی دەوڵەت، جەختی كردۆتەوە لە سەر ئەوەی: سیستمی حزبیی بریتییە لە گوزارشتێكی دیموكراتییانە سەبارەت بە ململانێی نێوان چینەكان، ئەم حەقیقەتەش هەر زوو لە لایەن (جیمس مادیسۆن) دركی پێكرا، كە یەكێكە لە دامەزرێنەرانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كاتێك جەختی كردەوە لەوەی كە كۆمەڵگەی ئەمریكی لەسەر جیاكاری نێوان ئەوانەی موڵكیان هەیەو ئەوانەی نییانە راوەستاوە، واتا جیاكاری لە بەرژەوەندییەكاندا، هەروەها لەسەر مەسەلەی هەبوونی پێوەندی لە نێوان چینی كۆمەڵایەتی و حزبی سیاسیدا، لەو بارەیەوە (گرامشی) پێیوایە كە چینی كۆمەڵایەتی پێویستە یەك حزب نوێنەرایەتی بكات، بەڵام زانای سیاسەتمەدار (میلیباند) بە پێچەوانەی رای گرامشییەوە پێیوایە رەنگە بۆ چینێكی دیاریكراو و فرەحزبی نوێنەریان بێت و ئەمەش ئاسایی بێت، تەنانەت لە ناو ئەم فرەییەدا تێكەڵاوییەك هەیە لە نێوان ئەندامێتی حزبەكاندا لەو رووەوە، نەمانی ئەندامێتی چینی ئۆرگیناڵ لە ناو حزبدا نوێنەرایەتی كردنی چینێكی دیاریكراوی كۆمەڵایەتییە.
بەو واتایە ئەندامێتی حزبی دەبێتە تێكەڵەیەك لە نێوان هەموو چینەكاندا، ئەندامێتی حزبەكانی كرێكاران تەنیا بریتی نییە لە چینی كرێكار، بەڵكو ژمارەیەكی زۆری نەوەكانی چینەكانی دیكەش تێیدان، بەڵكو بۆ سەركردایەتی ئەو حزبە كرێكارییانە كەسانێك بەڕێوەی دەبەن كە ئینتیمایان بۆ چینەكانی دی هەیە، بۆ ئەم حەقیقەتەش ماكیفەر جەختی لەسەر كردۆتەوە بەو وتەیەی كە دەڵێت: پێویستە حزب نەبێتە دیلی چینێكی دیاریكراو، بەڵكو پێویستە گوزارشت لە بەرژەوەندی گشتی بكات، بەمەش هەموو حەقیقەت ناكەوێتە لای ئەو، چونكە حزب پشت دەبەستێت بە چەند چینێك، نەك هەموو گەل.
ئەم رایەڵەی پێوەندییە لە نێوان حزب و گەل، پێوەندییەكە بەرژەوەندی بەڕێوەی دەبات، بەرژەوەندی ئەو چینانەی كە حزب لە ئامێزیان دەگرێت، كەواتە دەكرێت بڵێین: ئەو بەرژەوەندییەی حزب لافی نوێنەرایەتی پێ لێ دەدات، نە تەواو تایبەتییە و نە تەواو گشتییە، بەڵكو گشتی ــ تایبەتە، لێرەوە دەكرێت سووربوونی حزب راڤە بكرێت لەسەر چۆنیەتی نوێنەرایەتیكردنی هەموو گەل، كە ئەوەش بۆ مانەوەی حزبەكەیەتی لە دەسەڵاتدا، مكوڕبوونی حزب لەسەر مانەوەی لە دەسەڵاتدا وەك رایەڵەیەك بەستراوەتەوە بە پشتگیری زۆرینەوە، بەپێی ئەو بەرنامەیەی پێشكەشی كردووە، حزب لەم رووەوە پێویستە دەستپاك بێت لە بەرانبەر بنكە جەماوەرییەكەی خۆیدا، ئەگەر شكستی هێنا لەوەدا كە نەتوانێت گوزارشت لەو بنكەیەی خۆی بكات، ئەوە دەسەڵاتی فەرمانڕەوایەتی و دەسەڵاتی سیاسییانەی خۆی لەدەست دەدات..
لە شرۆڤەیەكی پڕۆفیسۆر (مارتن سایمۆر لیبیست) كە بۆ ئەزموونی ئەڵمانیایی لە هەڵبژاردنەكاندا كردوویەتی، لە نێوان ماوەی زەمەنی ساڵانی 1928 تا 1932 لەو كاتەدا كە حزبی نازی فەرمانڕەوایەتی گرتۆتە دەست، بەوەی ئەم حزبە توانیویەتی كار بكاتە سەر بنكە كۆمەڵایەتی و جەماوەرییەكەی حزبە لیبڕالییەكان و بەهۆیەوە توانی دەنگی زۆرینە بهێنێت و حوكم بەڕێوەبەرێت، ئەو بنكە كۆمەڵایەتییە نوێنەرایەتی چینی مامناوەند دەكات كە بەهۆی قەیرانی ئابووری و كۆمەڵایەتی كە ئەڵمانیای بەسەردا تێپەڕیوە، كاریگەر بووە، بەم دەرئەنجامەوە دەگەینە ئاكامێكی ترسناك و پڕبایەخ، ئەویش ئەوەیە كە حزبە لیبڕالی و موحافیزكار و چەپڕەوەكان خۆیان سەرقاڵ كردبوو بە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیانەوەو بە شێوەیەك لە شێوەكان بەرژەوەندی گشتی و نیشتمانی هاوبەشی گەلی ئەڵمانیایان پەراوێز خستبوو، ئەمەش بواری رەخساند بۆ هەڵكشانی حزبی تۆتالیتاری كە بە شێوەیەكی دیموكراتی گەیشتە فەرمانڕەوایەتی و باڵی كێشا بەسەر كۆماری فایمەری دیموكراتیدا، ئەم دەرئەنجامەش پێویستی بە رامانێكی قووڵە، ململانێی حزبی و پارادۆكسی بەرژەوەندپەرستی چینایەتی نابێت ببێتە هۆی فەرامۆشكردنی بەرژەوەندی گشتی هاوبەشەوە، بە شێوەیەك دواجار ببێتە كارەساتێك بۆ زەمینەسازاندنی هاتنی حزبێكی تۆتالیتاری، یان دیكتاتۆرێك بۆ سەر حوكم...
ئەم حاڵەتە لە فەرەنسادا روویدا لە كاتی شكستپێهێنانی ئەڵمانیای نازی لە ساڵی 1944، كاتێك حكومەتێكی كاتیی لە سێ حزبی بەهێزی هاوپەیمانیی پێكهات كە ئەمانە بوون:
حزبی شیوعی فەرەنسایی كە ناوی لە خۆی نابوو حزبی حەفتاو پێنج هەزار فیشەك بە هۆی رۆڵی ئەكتیڤانەی لە بەگژداچوونەوەی نازیەتدا، هەروەها بەشی فەرەنسایی پارتی كارگەرانی نێودەوڵەتی، سێیەمیشیان پارتی سۆسیالیست و بزووتنەوەی كۆماریی میللی سەر بە حزبی دیموكراتی كریستیان، هاوپەیمانێتی لە نێوان ئەم سێ حزبە بەردەوام بوو، هاوكات لەگەڵ دامەزراندنی كۆماری چوارەمی فەرەنسایی ساڵی 1946 تا قەیرانی مایۆی ساڵی 1947 كاتێ وەزیرە شیوعییەكان لە حكومەت كرانە دەرەوە..
ئیتر ئەم كۆمارە بە ناسەقامگیری دەناسرایەوە بە پێی ئەو ناكۆكی و پارادۆكسە قووڵانەی كەوتبونە نێوان حزبە سیاسیە هاوبەشەكانی كە حكومەتیان دامەزراندبوو لەگەڵ حزبەكانی دەرەوەی حكومەت، دیاردەی كاریگەرێتی ژەنەڕاڵەكان بەسەر سیاسەتەوە بڵاو بوویەوە بە تایبەتی ئەو ژەنەڕاڵانەی كە لە جەزائیر گەڕابوونەوەو قەیرانێكی توندیان خوڵقان و لە دواجاردا بوونە هۆی داڕمانی كۆماری چوارەم و هاتنەسەرحوكم و دەسەڵاتی ژەنەڕاڵ دیگۆل و راگەیاندنی كۆماری پێنجەم كە دیگۆل بە حوكمی كەسایەتییە زاڵدەستییەكەی خۆی بەوە دەناسرایەوە توانی فەرەنسا لە كارەساتێكی گەورە بپارێزێت و نەهێڵێت حزبە سیاسییەكان بۆ خاتری بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان جڵەوی فەرمانڕەوایەتی بگرنەدەست و بەرژەوەندی گشتی و باڵای نیشتمانی فەرامۆش بكەن.
بەو هۆیەوە حزبە سیاسییەكان كاتێ نوێنەرایەتی راستەقینەی بنكە جەماوەرییەكەی خۆیان دەكەن، ئەو كاتە نابێت لە چوارچێوەی بەرژەوەندی تایبەت بەو بنكە كۆمەڵایەتییەی جەماوەرەكەی خۆیانەوە بكارێن، بەڵكو لە ساتەوەختانی قەیرانەكان و ئەو كێشە گەورانەی پێوەندییان بە هەمووانەوە هەیە، پێویستە لەئاستی ئەو قەیران و گرفتانە هەڵسووڕێن و بەرژەوەندی هاوبەشی گشتی و تەحەدیاتەكان بە هەند وەربگرن، ئەوەش بە كاری هاوبەش لەگەڵ حزبەكانی دیكە ئەنجام دەدرێت تا وڵات لەو قەیران و كێشانە بهێنێتە دەرەوەو بە كەمترین زیانی چاوەڕوانكراو لێی بێنە دەرەوە، ئەگەر حاڵەتەكە بە پێچەوانەی ئەمەوە بێت، ئەوا بەرژەوەندی گشتی دەكەوێتە بەر نسكۆیەك كە رەنگە بە قووڵی كاریگەری بخاتە سەر بوونی كۆمەڵگەو دەوڵەت و ببێتە دەروازەیەك بۆ داڕمانێك كە هەڕەشە لە هەمووان بكات.
لە باری ئێستادا هەرێمی كوردستان كە بەوشێوەیە باسی لێوە دەكەن لە حاڵەتی قەیران و حاڵەتی تەنگەتاوییەو پێویست بەوە دەكات هێزە سیاسییەكان زیاتر بایەخ بدەن بە بەرژەوەندی گشتی و بەرژەوەندی باڵای نیشتمانی و بپەرژێنە سەر بوونی كۆمەڵایەتی و سیاسییانەی هەرێم و دوور بكەونەوە لە كەلێنخستنە ناو كاروباری سیاسی هەرێم، كە رەنگە حاڵەتێكی وا بوار بڕەخسێنێت بۆ هەلقۆستنەوەی هەندێك بۆ بە ئاڕاستەبردنی تۆتالیتارییانەی مەرامە تایبەتەكان، كە دواجار ئاراستەی كاری سیاسی بەرەو شوێنێكی تاریك و نادیار پەلكێش دەكات..