عیراق لە قەیرانێكی قووڵدایە كە پەیوەستە بە پرۆسەیەكی جووت ئاست: ئاستی یەكەم پەیوەستە بە سەر لەنوێ بنیادنانەوەی دەوڵەت، دووەم ئاستیش بنیادنانی نەتەوەیە.
بنیادنانی نەتەوە مانای وایە كە ئەو دەوڵەتە ئەركی زۆری هەیە و پێویستە جێبەجێیان بكات، كە بریتین لە: دابین كردنی ئاساییش و سیستەم و حوكمی یاسا، ئایا عیراق توانیویەتی لەوەتەی 2003 وە ئەم ئەركانە بەجێ بێنێت؟
كۆتایی شەڕی سارد كۆمەڵێك دەوڵەتی لاوازی فاشیلی لێكەوتەوە( لە بەلكان تا قەفقاس و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئاسیای باشوورو ناوەڕاست). هەوڵدانی ئەو دەوڵەتانە بۆ بنیادنانی نەتەوە، بووە هۆی داخورانی توانای دامودەزگاكانیان و دواتر شكستی هێنانی هەردوو پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت و بنیادنانی نەتەوە.

هەمیشە كە هەڵبژاردن لە هەر وڵاتێكدا ئەنجام دەدرێت، ئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە چۆنێتی و جۆریی حكومەتی داهاتوو دیاری دەكات، ئایا حكومەتێكی زۆرینەی حزبێك دەبێت كە زۆرینەی رەهای دەنگەكانی هێناوە یان ئیئتیلافی چەند حزبێكە كە زۆرینە پێكدێنن یاخود حكومەتێكی یەكێتیی نیشتمانی دەبێت(ئەوەی دواییان هەمیشە لە سەروبەندو بارودۆخی مەترسیداردا دادەمەزرێت كە وڵاتێكی تێكەوتبێت).
بەڵام ئەو شتەی لە ئێستادا لە عیراق دەگوزەرێت شێوەی لە هیچ لەو بژاردەو ئەگەرانەی سەرەوە ناچێت، شتێكی تایبەتە: ئەو شتەش پەیوەستە بە وەهمی بنیادنانی دەوڵەتێكی تازە، هەر ئەو وەهمەشە كە رووبەڕووی عیراقییەكان بووەتەوە كە ئەمریكییەكان بۆیانیان هێناوە، سەرۆكی پێشووی ئەمریكا جۆرج بۆشی كوڕ، لە شوباتی 2003 رایگەیاند كە (ئێمە ئەمڕۆ لێرەدا كۆبووینەتەوە لە سەروبەندێكی هەستیاری مێژووی نەتەوەكەمان و جیهانی شارستانیداین، كەسانێك بەشێكی ئەو مێژووەیان نووسییەوە، ئێمەش بەشەكەی دیكەی دەنووسینەوە) بۆش لەم وتارەیدا ئەجندایەكی جیاوازی داڕشت، هەروەك فۆكۆیاما لە كتێبەكەی- (بنیادنانی دەوڵەت)دا نووسیویەتی «لە پێناو دیموكراتیزەكردنی عیراق و ئەنجامدانی گۆڕانكاریی ریشەیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا» بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم ئامانجانەی وەدی نەهێنا، بەڵكو رووبەڕووی دۆخێكی تازە بووەوە ئەویش: دۆخی دەوڵەتی فاشیلە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە كێشەی گەورەی بۆخۆیان و دەوڵەتانی دیكە دروستكردووە، كە ئەمەش دواتر ئەگەری ئەوەی بەدوادادێت، ئەو دەوڵەتانە دەست وەربدەنە كاروباری ناوخۆیان و دژی ویستەكانیان بوەستنەوە، لاوازیی ئەو دەوڵەتانەش لە لاوازیی توانا دامەزراوەییەكانیان لە جێبەجێكردنی سیاسەتەكانیاندا دەردەكەوێت، ئەم بارودۆخەش بۆ زنجیرەیەك قەیران دەگەڕێتەوە كە ئەو دەوڵەتانە پێوەی دەناڵن، گرنگترینیان قەیرانی شەرعییەتە( كە مانای ئاست و چۆنێتیی رازی بوونی هاووڵاتیان بەرامبەر ئەدای سیاسیی دەگەیەنێت كە ئەمەش تەنیا پشت بە پێوەرەكانی هەڵبژاردن نابەستێت، بەڵكو پشت بە پێوەری دیكە دەبەستێت كە پێویستە دابین بكرێن لەوانە: حوكمی یاسا، دەستەبەربوونی سیماكانی دەوڵەتی یاسایی، كاریگەریی دەستوور كە دیموكراسییەت پەیڕەو بكات، مافەكانی مرۆڤ،...) لە هەمان كاتدا پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت لەگەڵ ئەم پرۆسەیە یەكانگیر دەبێت تاكو دەوڵەت پێك بێت، ئەم یەكانگیربوونەش لەوەدا دەردەكەوێت كە بنیادنانی دەوڵەت پەیوەستە بە دامەزراندنی دامەزراوەی بەهێز، لە كاتێكدا بنیادنانی نەتەوە پەیوەستە بە هێنانەكایەی كۆمەڵگایەك كە تاكەكانی خاوەن مێژوو و كلتوورێكی هاوبەش بن، بۆیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خزایە نێو ئەم پرۆسەیەی بنیادنانی نەتەوەوە لە ئەفغانستان وعیراق، بەڵام بە ئاشكرا شكستی هێنا.
كەواتە، عیراق لە قەیرانێكی قووڵدایە كە پەیوەستە بە پرۆسەیەكی جووت ئاست: ئاستی یەكەم پەیوەستە بە سەر لەنوێ بنیادنانەوەی دەوڵەت، دووەم ئاستیش بنیادنانی نەتەوەیە.
بنیادنانی نەتەوە مانای وایە كە ئەو دەوڵەتە ئەركی زۆری هەیە و پێویستە جێبەجێیان بكات، كە بریتین لە: دابین كردنی ئاساییش و سیستەم و حوكمی یاسا، ئایا عیراق توانیویەتی لەوەتەی 2003 وە ئەم ئەركانە بەجێ بێنێت؟
كۆتایی شەڕی سارد كۆمەڵێك دەوڵەتی لاوازی فاشیلی لێكەوتەوە( لە بەلكان تا قەفقاس و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئاسیای باشوورو ناوەڕاست). هەوڵدانی ئەو دەوڵەتانە بۆ بنیادنانی نەتەوە، بووە هۆی داخورانی توانای دامودەزگاكانیان و دواتر شكستێ هێنانی هەردوو پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت و بنیادنانی نەتەوە.
ئیدارەی بۆش لە پرسی سوودوەرگرتن لە ئەزموونەكانی پێشوو شكستی هێنا كاتێ رژێمی پێشووی لە عیراق لە ساڵی 2003 رووخاند، هەروەها شكستی هێنا لە ئامادەكردنی توانای دامەزراوەییدا تایبەت بە رێكخستنی هەردوو پرۆسەی بنیادنانی نەتەوەو بنیادنانی دەوڵەتدا، كە لە بنەڕەتدا هەردووكیان زۆر ئاڵۆزن، ئەو زیاتر پابەندبوو بە پێوەری هەڵبژاردنەكان وەك بەڵگە بۆ سەركەوتنی پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت لە عیراقدا.
ئەمەیان لەگەڵ واقیعی عیراقدا كۆك نییە چونكە هەڵبژاردنەكان بوونە هۆی سەرهەڵدانی كۆمەڵێكی زۆری تایفەگەریی و نەتەوەیی سەرسەخت كە لە هەمان كاتدا كێشەیەكی ئاڵۆزی خستە سەر كێشەكانی دیكەی عیراق كە لە بنەڕەتدا ئاڵۆز بوون.
ئەم شكستە كاریگەریی كردە سەر بارودۆخی عیراق هەر لەوەتەی حوكمی برێمەر بۆ ماوەی 13 مانگ، بەشداریی عیراقییەكان لە حوكمداو دواتر گواستنەوەی سەروەریی بۆ عیراقییەكان لە 28ی حوزەیرانی 2004 و پێكهێنانی حكومەتكان كە ئەركی ئەنجامدانی پرۆسەی گۆڕانكاریی دامەزراوەیی و دیموكراسیان لەئەستۆگرت كە بە ئاستێكی زۆر شكستیان هێنا، لە جیاتی ئەوەی ئامانجەكانی ئەو گۆڕانكارییانە و گۆڕینی ریشەیی بەدی بهێنێت، بینیمان كە عیراق لە ساڵی 2006 رووبەڕووی ململانێی شەڕی ناوخۆ بووەوەو لە 2013 زیاتر تێوەگلا كە هەتا ئێستاش هەر بەردەوامە، كەواتە لە سایەی ئەم بارودۆخەدا ئایا دەكرێت قسە بكرێت لەسەر وتوێژەكانی پێكهێنانی حكومەتێكی تازە لە عیراقدا؟ وەڵامەكە بە دڵنیاییەوە نەخێرە، ئەویش بە پشت بەستن بەو دەرهاویشتانەی كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێكردن، بۆیە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتێكی تازە پرۆسەیەكە لە جۆری تایبەت كە هیچ هاوتای نییە تەنیا لەو دەوڵەتانەی هەرەسیان هێناوە..
دواتر دەوڵەتی نوێیان لێ پێكهات، یان دەوڵەتانێك كە تازە لە ناو جەنگە وێرانكارەكانەوە هاتبوونە دەرەوە(چ جەنگی جیهانی وەك وڵاتانی ئەڵمانیا و ژاپۆن و نەمسا چ شەڕی ناوخۆیی وەك وڵاتانی بەڵكان).
عیراق لەمانەدا جیاوازو ناوازەیە، چونكە تا ئێستاش بە لێكەوتەكانی سیستمێكی داڕماو و شەڕێكی ئەهلی بەستراوەتەوە كە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەو شەڕە هەر نیمچە بەردەوامە، بەڵام لە حوزەیرانی ساڵی 2014 فاكتەرێكی مەترسیداری نوێ هاتۆتە پێشەوە ئەویش: دەستبەسەرداگرتنی سێیەكی خاكی عیراقە لە لایەن كۆمەڵێ چەكدارەوە كە دواتر توانییان كۆنترۆڵی شاری موسڵ و دەوروبەری بكەن و هەوڵیشیاندا بێنە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە..
بەم شێوەیە سێ دەرهاویشتەی گرنگ و مەترسیداری كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێداون، حوكمی خۆیان بەسەر بارودۆخی عیراقدا دەسەپێنن و وا لە دانوستانەكانی تایبەت بە پێكهێنانی حكومەت دەكەن، ببنە پرۆسەیەك بۆ بونیادنانی نەتەوە و بونیادنانی دەوڵەت..
كەشوهەوای ئەم دانوستاندنە ئاسایی نابێت، بەڵكو تژی دەبێت بە دیالۆگ و ڕاوبۆچوونی جیاوازو ناكۆك بە یەكتر، ڕەنگە بگاتە ئاستی گرژبوونەوە و گۆڕینەوەی داخوازییە سەختە بەربەست ئاساكان لەبەردەم پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا، لەوانەشە بگاتە لێواری نەگەیشتن بە دەرئەنجامێك لەو ڕاسپاردنەی بۆ تەواوبوونی ئەركی دامەزراندنی حكومەت ئەسپێردراوە، یان داوای درێژكردنەوەی ماوەی دیاریكراوی دەستووری بۆ دامەزراندنی حكومەت بكرێت..
شاندی هاوپەیمانی كوردستانی ئێستا لەبەردەم ئەركێكی قورسدایە كە پابەندە بەم پرسیارەی خوارەوە: ئایا شاندەكە لە وتووێژەكانیدا پێ دادەگرن لەسەر جۆرو چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەت(بەرنامەی حكومەت، دابەشكردنی پۆستە وەزارییەكان و دیاریكردنی بەشی هاوپەیمانی كوردستانی...)یان پێ دادەگرێت لەسەر دۆزە ستراتیژییە پێوەندیدارەكانی تایبەت بە پایەی كوردو هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتیدا..
ئەمەریكا سەرپەرشتیاری مەسەلەی پێكهاتنەوەی حكومەتە بە جۆرێك نوێنەرایەتی هەموو پێكهاتە و تەوژمەكان بكات و هیچ لایەنێك و كەسێكی تێدا پەراوێز نەخرێت، هاوكات وای ڕاگەیاندوە كە ئەو بابەتەی بۆ خودی عیراقیەكان خۆیان بەجێهێشتووە تا بڕیار بدەن لەسەر ئەوەی شێوازی حكومەتەكەی داهاتوویان چۆن چۆنی دەبێت، ئەمەش جەختكردنەوەیەك بوو كە لە لایەن ئۆبامای سەرۆكی ئەمەریكاوە چەندین جارە لەم دواییانەدا ئاماژەی پێدراوەتەوە، بەڵام هاوكات جۆبایدن ی جێگری سەرۆكی ئەمەریكا هەمان ئەو شتەی دووپات كردەوە كە لەساڵی 2006 نووسیبووی سەبارەت بە دامەزراندنی سێ كانتۆنی فیدراڵی لە عیراقدا، لەو بارەیەشەوە هەفتەی ڕابردوو ڕۆژنامەی نیۆیۆرك تایمز ئەوەی ڕوون كردەوە بەوەی هێشتا جۆبایدن لەو بڕوایەدایە كە هێشتا لە توانای جەمسەرە پێكناكۆكەكاندایە بە مەبەستی دامەزراندنی حكومەتێكی نیشتمانی یەكگرتوو لە دەوری یەك مێز كۆببنەوە..
وتووێژەكانی نێوان جەمسەرە پێكناكۆكەكان زەحمەت بوون و ئاستی داخوازیەكانیشیان زۆر بەرز بوونەتەوەو مەرجەعیەتە ئاینیەكان و حزبە شیعیەكانیش داواكارن لێیان، داخوازییەكان لە ئاستێكی مەعقول و واقیعیدا بمێننەوە، بەڵام وا دەردەكەوێت ئەم بۆچوونەی كە پێی وایە پێویستە داخوازییەكانی دانوستاندن مەعقول بێت، ئەوەی تێدا لە بیرچۆتەوە كە عیراق ئێستا لە قۆناغێكی زۆر ناسك و هەستەوەردایەو پێویستی بە ڕوانینێكی شیكارییانەی قووڵە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گرفتەكانی وڵات(سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و دەروونی و فیكری) هەروەها خستنەڕووی چەند چارەسازییەك كە بگونجێت لەگەڵ ئەو قەبارە گەورەیەی گرفتە ئاڵۆزو تازەكان و هەروەها پاشماوەكانی كێشەكانی ڕابردوو دروستیان كردووە..
لە بەردەم ئەم ئەركە مێژووییەدا شاندی كوردستانی پێویستە هەڵوێست و داخوازی و ڕوانینەكانی بەرچاوڕوونانە بن، پێویستە ئەوە ڕوون بكەنەوە كە عیراق لەم قۆناغە ناسك و سامناكەدا پێویستی بە مەسەلەیەكی ئاساییانەی وەك دامەزراندنی حكومەت نییە، بەڵكو عیراق پێویستی بە سەرلەنوێ بونیادنانەوەیە: بونیادنانەوەی نەتەوە و بونیادنانەوەی دەوڵەت، پێویستە ئەم خاڵە ببێتە دەریچە بۆ وتووێژەكانی ئێستای بەغدا، دۆخەكە نەبەسترێتەوە بە چۆنیەتی تێهەڵكێشكردن و زیادكردنی دۆزو چەند مەسەلەیەك بۆ بەرنامەی حكومی، بەڵكو بابەتەكە لەوە قووڵترە: مەسەلەیەكی پێوەندیدارە بە بونیادنانی عیراقی نوێ لەسەر بنەمای تازە كە تێیدا مافی هەموو نەتەوەو پێكهاتەكان زامن بكرێت و بەرەو بەرجەستەكردنەوەی چەمكی هاووڵاتیبوون وەرچەرخێت..
شاندی كوردستانی پێویستە تەنیا بە ڕیزبەندكردنی داخوازییەكانی ناو پێڕەویی داهاتووی وەزارەتەكانەوە خۆی نەبەستێتەوە، چونكە ئێستا ئەگەر ئەم حكومەتە پابەندە پێوەی، بەڵام خۆ ئەم پابەندبوونە ئۆتۆماتیكیانە ناگواسترێتەوە بۆ حكومەتی پاش خۆی، كەواتە زۆر پێویستە دۆزە سەرەكیەكانی داخوازییەكانی كوردستان بەسترابێتنەوە بە ڕێكەوتنێكی گشتگیرانەی نیشتمانیەوەو بخرێتە بەردەم پەرلەمان دواتر تا ببێتە بەشێك لەو هەمواركردنەوە گرنگ و خێرایانەی دەستوورو بە پێی ئەركە دەستووریەكان جێبەجێ بكرێن ئینجا ببنە هەوێن بۆ هەموو حكومەتە عیراقیەكانی لە داهاتووشدا دەبنە فەرمانڕەوا..
هەنگاوەكانی شاندی كوردستانی بە یەكدەنگانە و هاوڕا لەگەڵ لایەنە سونیەكاندا هەنگاوێكی ئەرێیانەیە لە پێناوی دیاریكردنی خاڵەكانی ڕێككەوتن كە پێوەندییان بە بەرنامەی وەزاری حكومەتی داهاتووە هەیە كە پێویستیشە شاند كار بكات بۆ وەدیهاتنی ئاشتەواییەكی نیشتمانی و هەمواركردنی یاسای لێپرسینەوەو دادپەروەری بۆ ڕیشەكێشكردنی بەعس و وەدیهێنانی شەراكەتی ڕاستەقینە و دەستێوەرنەدانی سوپا لە ناكۆكیە سیاسیەكان و دەرچواندنی یاسای دادگای فیدراڵی و لێبوردنی گشتی..
كەواتە، ئەركی شاندەكە ئەركێكی سانا نییە بەڵكو ئەركێكی سیاسیانەی نیشتمانی هستەوەرو مەترسیدارەو پێوەندی هەیە بە دیاریكردنی پێگەی كوردەوە لە عیراقدا، ئەو عیراقەی كە لە ساڵی 2003 بە دواوە بونیاد دەنرێتەوەو تا ئێستا لەم بارەیەوە شكستی هێناوە، ئەم شاندە پێویست ناكات خۆی بە نوێنەری ئەو پارتە سیاسیانە بزانێت كە هەڵیانبژاردون بۆ بوون بە ئەندام لە شاندەكەدا، بەڵكو پێویستە بابەتەكە بە ڕەهەندێكی گشتگیرانەی نیشتمانيیەوە وەربگرن و كاربكەن بۆ خستنەڕووی دۆزە چارەنووسسازەكانی كە ڕای گشتی كوردیان پێوە سەرقاڵە، كەواتە شاندەكە ئەركی سەرشانێتی لە بیروڕاكانیدا ڕەنگدانەوەی دۆزە بنەڕەتیيەكانی نەتەوە هەبێت، شاندی كوردستانی پێویست بوو بەرجەستەبووی حكومەتی هەرێم بێت، ئەو حكومەتەی ڕاسپێردراوە بۆ دەستپێكردنی وتووێژ بە ناوی هەرێمەوە لەبەر ئەوەی لایەنێكی پێوەندیداری فەرمییە لەم ڕووەوە..