هەرێمی كوردستان و دیپلۆماسیی تەنگژە
د. سەردار موسی شەریف سندی
ئەوەی ئێستا لە عێراق لەسەر ئەرزی واقیع دەبینرێت، گریمانە نییە، بەڵكو راستییەكە. چاوەڕەوان ناكرێت بەم زووانە چارەسەربكرێت. زاڵبوونی كەشوهەوای لەشكری و تێكچوونی ژینگەی سیاسیی عێراق بەرەو ژینگەیەكی ئامادەكراو بۆ شەڕێكی ناوخۆ دەچێت، ئەمەش وێڕای ئەوەی فەتوای مەرجەعی باڵای شیعە كە عێراق بەرەو نقوومبوون لە دەریایەكی خوێن دەبات.
وتاری سەرۆكی ئەمریكا باراك ئۆباما باشترین نموونە بوو تایبەت بە گەیشتنی عێراق بەو دۆخەی ئێستا. راستە، ئەمریكا نایەوێت دیسان خۆی تێكەڵ بكات و دەستێوەردان بكات، دیارە ئەمەش لۆژیكی خۆی هەیە. لە بەر ئەوەی ئەوە روون و ئاشكرایە هاتنی سەربازانی ئەمریكا بۆ عێراق واتە شەڕكردن لە گەڵ ئێران، ئەمریكاش لە كاتی ئێستادا پێویستیی بەم سیناریۆیە نییە. لە لایەكی دیكەوە ئەمریكا هەموو هەوڵەكانی خۆی داوە بۆ ئەوەی عێراقێكی دیموكرات ئاوەدان بكاتەوە، بەڵام كاتێك سەركردەكانی عێراق هەست بە بەرپرسیاریەتی ناكەن، ئەمە كێشەی ئەمریكا نییە. بۆیە عێراقیش بەرەوە هەڵوەشاندنەوە دەچێت.
فاكتەرە ناوخۆییەكانی عێراق
قەیرانی ئێستای عێراق و زاڵبوونی داعش بەسەر هێزی لەشكری عێراق لە هەندی شوێندا و شكاندنی شكۆی سەركردە سیاسییەكانی عەرەبی عێراقی لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراقدا ئاماژەی ئەرێنین كە لە سەرەتاوە دروستكردنی عێراقی تازە لە دوای 2003وە بەم شێوازە لەسەر بنەمایەكی راست نەبووە.
كێشەكانی عێراق بێجگە لە بوونی فاكتەرە سیاسییەكانی و بەردەوام بوونی قەیرانی سیاسیی درێژخایەن و سیستەمێكی دەسەڵاتداری كە نە خۆی متمانەی بە خۆی هەیە، بەڵكو كۆمەڵێك دەسەڵاتداری جێبەجێكاری ئەجێندای دەرەكی و تایفین دوور لەوەی بەرژەوەندیی عێراق وەكو وڵاتێكی فرە نەتەوە و فرە ئایینییان لەبەر چاو بێت.
عێراق وەكو دەوڵەت لە دوو قۆناخی جیاوازدا بۆتە گەورەترین هەڕەشە بۆ سەر سەقامگیریی ناوخۆ و ئاسایشی هەرێمیی رۆژهەڵات. یەكەمیان بە هاتنی بەعس بۆ دەسەڵات، دووەم لە دوای 2003وە كاتێ شیعە دەسەڵاتی وەرگرت وەكو لایەنی تایفی خاوەن پێگەی بەهێزی ئایدیۆلۆژی و خاوەن روانگە و ستراتیژیی خۆسەپێنەر بەسەر پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق، ئەوانەی ئێستا سەركردایەتیی ئەم حزبە دەكەن، خۆ ئامادەكردنە بۆ دووبارە كردنەوەی هەمان رێڕەوی مێژوویی كە عێراق پێیدا تێپەڕیوە. ئەمانە، هەموویان هۆكارگەلێكی سەرەكین كە عێراقی دروستكراویان هێنایە سەر لێواری هەڵوەشاندنەوە.
بە گژداچوونەوەی عەرەب-عەرەب لە كاتی ئێستادا و دەرخستنی فەتوای ئایینی لەلایەن گەورە پیاوان و پێشەوا ئاینییەكانی شیعەوە، ئاماژەیە بۆ هەڵگیرسانی شەڕی تایفی كە كەوتۆتە قۆناخی فەرمیی خۆیەوە. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا، بەرپرسانی سیاسی حزبی دەعوەو دەوڵەتی یاسا، كورد وەكو بەشدار و پیلانگێڕ تۆمەتبار دەكەن، هەوڵی زۆر و بگرە ستراتیژیی سەرەكییان ئەوەیە كە كوردیش تووشی قەیرانی ئێستای عێراق بكەن و كورد لە بەرنامەی سەرەكیی خۆی كە كاركردنە بۆ سەربەخۆیی دوور بكەنەوە و كۆتایی بەم دەرفەتە زێڕینە بهێنن.
پێگەی هەرێم
لە 2003وە سەركردایەتیی سیاسیی كورد لە ئاستی ستراتیژی و دیپلۆماسیدا هەنگاوی سەركەوتووی هەڵێناوە، هەوڵێكی زۆریشی داوە كە قەیرانەكانی عێراق چارەسەربكات و كۆمبوونەكانی هەولێر بە چاودێریی بەڕێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و ئەوانەی بەغداش بە چاودێریی بەڕێز مام جەلال سەرۆك كۆمار، هەموویان ئاماژەی راستەقینەن كە كورد هەوڵێكی گەورەی داوە عێراق نەگاتە ئەم دۆخەی ئێستا. بگرە لەمەش گەورەتر، كورد لە ئاستی پێشێلكردنی مافە یاسایی و دەستوورییەكانی، دان بەخۆداگرتنێكی یەكجار گەورەی نیشان داوە. دیپلۆماسی لەسەرخۆیی هەرێمی كوردستان لە قۆناغەكانی دوای شەڕی ئازادكردنی عێراق و شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانە جیاوازەكان كە سەرچاوەی هەرە گەورەیان گرێدراوی بڕیاری سیاسیی بەغدان، وێنەیەكی جیاوازی بۆ هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمیی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان وێنا كردووە.
بوونی هەرێم بە ئەكتەری سیاسی، واتە بوونی هەولێر بە پایتەختی سیاسی، شكۆمەندییەكی تایبەتی لە عێراقدا داوەتە ئەم هەرێمە و سەركردایەتیی سیاسیی هەرێمی كوردستان. هەرێمی كوردستان لە دوای 2003وە كەوتە ناو پێگەی دیپلۆماسی جیهانییەوەو توانیویەتی قۆناغەكان یەك لە دوای یەك بە سەركەوتوویی تێپەڕێنێت. لە رووی لەشكرییەوە هەرێم توانیویەتی هێزی پێشمەرگەی خاوەن دیسپلین بە تایبەتی ئینتیمای نەتەوەیی بنیادبنێت، لە رووی جیۆپۆلەتیك و ئاسایشی هەرێمایەتییەوە دەوڵەتان حیسابێكی تایبەت بۆ هەرێمی كوردستان دەكەن. هەر چەندە توانای كەرەستەی پێشكەوتووی سەربازیی هەرێم ناگاتە ئاستی ئەم دەوڵەتانە، بەڵام فاكتەری جیوپۆلەتیك و ئاسایشی هەرێمایەتی توانیویەتی یارمەتیدەر بێت بۆ رێزگرتن لە هەرێمی كوردستان. بە تایبەتی لە ناوەندی گەورەترین و بەهێزترین لەشكری جیهانی «پێنتاگۆن» توانی بێ دڵەڕاوكێ متمانەی لەشكری بە دەست بێنێت لە ئاست لێهاتوویی و دیسپلینی لەشكرییەوە لە مەیدانەكانی شەڕ و ئەمەش گەورەترین «میدالیای شەڕەفە» بۆ هێزی پێشمەرگە. ئەم هەڵسوكەوتەش بووە هۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان لە ناوەندی پێنتاگۆن گەورەترین پشتیوان بۆخۆی دروست بكات.
كەشو هەوای هەرێمایەتی
دیپلۆماسییەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2003وە هەتا ئێستا بە پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی ژیرانەی دەرەوە، خەباتێكی بێوچان دەكات بۆ هەڵوەشاندنەوەی گەورەترین بەربەست لە بوونی هەرێم بە ئەكتەرێكی سیاسیی كارا و خاوەن هێز لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و جیهانیدا. هەروەها گرتنەبەری سیاسەتێكی ژیرانە و دروستكردنی متمانە لەلایەن سەركردایەتیی سیاسیی توركیا كە هەرێمی كوردستان دەتوانێت ببێتە هاوپەیمانێكی متمانەپێكراو لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
لەسەر ئاستی هەرێمیی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەربەستەكان تا رادەیەكی بەرفراون نەماون بۆ ئەوەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی قبوڵنەكرێت، ئەگەر بێتو هەرێمی كوردستان بژاردەیەكی وەها هەڵبژێرێت.
گەورەترین بەربەست كە توركیا و ئێران بوون، ئێستا گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتە كە پێویستە بە شێوەیەكی دیكە لە هەرێمی كوردستان بنواڕن. توركیا لە دوای 2008وە بە گرتنەبەری سیاسەتێكی لۆژیكانەی عەقڵانی و بە دانپێنان بە هەرێمی كوردستان دوای ئەوەی كونسوڵگەریی خۆی كردەوە، ئێستا وەكو «هاوپەیمان» دێتە هەژماردن. لەلایەكی دیكەوە، ئێران ئێستا هەستی بەوە كردووە، كە هەرێمی كوردستان خەریكە دەبێتە ئەكتەرێكی جیهانی و خاوەن پێگە لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
فاكتەرە ناوخۆییەكان
بژاردەی بەشداریكردنی قۆناخی داهاتوو
كەش هەوای سیاسیی ناوخۆی هەرێمی كوردستان گرنگییەكی تایبەتی هەیە بۆ قۆناخی داهاتووی هەرێم چ لەسەر ئاستی هەرێمایەتی یان عێراقدا. لە رابردوودا و هەتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت فاكتەرە دەرەكییەكان پاڵنەرێكی گەورە و بەهێزن بۆ لێكترازانی بنیادی پرۆژەی یەكگرتووی كورد لە بەرامبەر بەغدا. هەستكردن بە بەرپرسیاریەتی لەلای سەركردایەتیی سیاسیی حكومەتی هەرێم و حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لە قۆناخی ئێستادا گرنگییەكی یەكجار زۆری هەیە بۆ گەیشتن بە ئارمانجە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان. لە رووی ستراتیژییەوە لەكاتی ئێستادا هەرێمی كوردستان پێویستی بە بوونی «دەستەی دانوستاندن» هەیە لە گەڵ بەغدادا بۆ یەكلایی كردنەوەی كێشەكان و بڕیاردان لەسەر مافی چارەی خۆنووسین. هەر چەندە ئەم دەستەیە بە بڕیاری سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە دوای هەڵبژاردنی 30 نیسان پێك هاتووە، بەڵام قەیرانی لەناكاو هەموو بیرۆكەی بۆ داهاتووی عێراق خستووەتە سەبەتەی مێژووەوە.
گرنگە ئەو راستیەمان لەبەرچاو بێت بەوەی مێزی گفتوگۆ بۆ هەولێر- بەغدا نەڕازاوەتەوە. بەڵكو پێویستە ئامادەكاری بۆ بكرێت. ئەوەی رەچاو دەكرێت هەوڵێكی یەكجار زۆر دەدرێت كە كورد نەگاتە ئارمانجەكانی خۆی كە هەوڵی تێوەگلانی هەرێم دەدرێت لە تەنگژە و قەیرانی سوننە-شیعە لە عێراقدا و مەبەستی سەرەكی دوورخستنەوەی هەولێرە لە ئامانجی سەرەكیی خۆی كە راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆیە.
گومان لەوەدا نییە لە قۆناخەكانی داهاتوودا بەرەی دژ بە كورد هەوڵی بەهێز بوونی خۆی دەدات. ئەمە چ لایەنی شیعە بێت یان سوننی و لە ئەگەری رێككەوتن لەناو بەینی سەركردە سوننە و شیعە بەرەیەكی هاوبەش لە دژی كورد و خواستەكانی كورد پێك بهێنرێت. هەوڵی یەكجار گەورەش دەدرێت شەڕێك هەڵگیرسێت لە سنووری مادەی 140، چونكە سنوورێكی ستراتیژییە.
لە كاتی ئێستادا لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، بە تایبەتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كە كەسایەتیی یەكەمی بڕیاری سیاسییە لە هەرێم هەوڵی جددی بدرێت بۆ دروستكردنی یەكڕیزی و تەبایی سیاسیی ناوخۆی هەرێمی كوردستان. گرتنەبەری سیاسەتێكی پاك و دروستكردنی كەشوهەوای متمانەپێكراو لە نێوان لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانە. لەگەڵ ئەوەشدا، بڕیاردانی سەركردایەتیی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانە، كە دەستێوەردانی هەرێمایەتی رەت بكەنەوە.
ئەمریكا و لایەنەكانی دیكە كە پشتگیری لە یەكگرتوویی عێراق دەكەن هەوڵێكی یەكجار زۆر دەدەن قەناعەت بە كورد بێنن رەوشەكە بگەڕێتەوە بۆ دۆخی جاران، واتە گەڕانەوەی ناوچەی ماددەی 140 بۆ ژێر ركێفی دەسەڵاتداریی حكومەتی عێراق. بۆیە لە ئێستادا بۆ كورد زۆر گرنگە بڕیاری مافی چارەخۆنووسین و ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان، گەورەترین بژاردەی سیاسیی بێت، بەرپرسانی هەرێمی كوردستان بێ یەك دوو و بێ ئەوەی بە هیچ پێشنیارێكی ئەمریكا و حكومەتی عێراق قایل بن، جێبەجێی بكەن.
لەم چوارچێوەیەدا گرنگە لە كۆبوونەوەكانی داهاتووی بەرپرسانی هەرێمی كوردستان و بەرپرسانی ئەمریكی و نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەوروپا بۆ گەڕانەوەی سەقامگیری بۆ عێراق، جەخت لەسەر ئەم دوو خاڵە بكرێتەوە:
1. چواردە خاڵەكەی ویلسۆن « «Woodrow Wilsonsسەرۆك كۆماری ئەمریكا، دوای تەواوبوونی شەڕی یەكەمی جیهانی.
2. جاڕنامەی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان.
3. كۆنفانسیۆنی 1933 مونتڤیدو لەسەر مێزی دانوستاندنی بەرپرسانی ئەمریكا دابنێن بۆ ئەوەی هەست بە بەرپرسیاریەتیی سیاسی و مێژوویی و ئەخلاقی خۆیان بكەن بەرامبەر بە كورد.
سەرۆك كوماری ئەمریكا توانی كۆدەنگی كۆنگرێسی ئەمریكا لە (8ی رێبەندانی ساڵی 1918) بۆ خاڵەكانی كۆ بكاتەوە وەكو بنەمای دانوستاندنی سیاسی لەو كاتەدا بە كاری بێنێت بۆ بەهێزكردنی پێگەی ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهانی. پرینسیپەكانی ویلسۆن هەموویان بریتی بوون لەوەی كە ئاشتی و سەقامگیری نایەتە دی، ئەگەر مافی نەتەوە ژێردەستەكان، واتە سەرخۆبوون دەستەبەر نەكرێت. جاڕنامەی مافی مرۆڤی ساڵی 1948ی نەتەوە یەكگرتووەكان، كۆنفانسیۆنی 1933 مونتڤیدو، هەر چەندە ئەمەی دوایی لە رووی بنەما یاساییەكانی جیهانی كەموكوڕییەكی بەرچاوی هەیە، بەڵام گرنگترینیان ئەوەیە كە ئاماژە بەوە دەكات، دەوڵەتێك وەكو كیان پێویستی بەوە نییە كە لەلایەن دەوڵەتانی دیكەوە دانی پێدانرابێت بۆ ئەوەی كە بە دەوڵەت بێتە ناسكردن.
ئەو ئەركانەی لەم قۆناخە
بۆ هەرێمی كوردستان گرنگن
بارودۆخی ئێستای كوردستان جیاوازە، بۆیە گرنگە هەنگاوی جیاوازی بۆ هەڵبگیرێت، لێرەدا ئەم پێشنیارانە دەخەمەڕوو:
1. ئێستا ناوچەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم گەڕاونەتەوە، بۆیە گرنگە پەرلەمانی كوردستان بەفەرمی ئەم گەڕانەوەیە وەك جێبەجێكردنی ماددەی 140 رابگەیەنێت و چیتر باسی جێبەجێكردنی ماددەی 140 نەكرێتەوە.
2. لە قۆناخی ئێستادا حكومەتی هەرێم پێویستی بە تیمی كارە واتە (TaskForce) تایبەت بە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان هەیە، بۆ ئەوەی ئەم تیمە یارمەتیی حكومەتی هەرێم بدات بۆ ئاسانكاری كردن لە جێبەجێكردنی رێكخستنی یەكە ئیدارییەكانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم.
3. پێویستی بوونی نوێنەرانی ناوچە دابڕاوەكان لە پەرلەمانی كوردستان گرنگە. بۆیە حكومەتی هەرێم لە ناوچە دابڕاوەكان یان هەڵبژاردن بكات، یانیش ئەلتەرناتیڤ ئەوەیە لایەنە سیاسییەكانی لەسەر كۆی كورسییەكانی ئەم ناوچەیە رێكبكەون و لەناو بەینی خۆیان دابەشی بكەن.
4. رێكارە ئیداری و حزبییەكان بخرێتە بەر دەست بۆ ئەوەی هانی كەمە نەتەوەكانی وەكو عەرەب و توركمان بدرێت بەشدار بن لە ئاوەدانكردنەوەی هەرێمی كوردستان وەكو وڵاتی خۆیان.
5. گۆڕینی رێڕەوی بۆریی نەوتی كەركوك بۆ ناو سنوری هەرێمی كوردستان، ئەمەش لە پێناو بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێم و جیهان وەكو ئەكتەرێكی وزەی نەوت و غاز.
6. هەرێم لەسەر میكانیزمێكی نوێ لەگەڵ عێراق دانوستاندن بكات، ئەویش وەكو پێشتر ئاماژەی پپێكراوە، كۆنفیدرالی یانیش جیابوونەوەیەك لە رێگای ریفراندۆمی گشتییەوە.
