ساتەوەختە مێژووییەكان، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ساتەوەختانی یەكلاكەرەوەن، ئەو ساتانەش بۆ خۆیان زۆر نین، بەڵكو مەترسیداریشن و دەرئەنجامی گرنگیشیان لێ دەكەوێتەوە، لەم چركەساتانەدا دەوڵەتمەداران رۆڵی سەرەكی و بنەڕەتی دەگێڕن بۆ هەڵبژاردنی ساتەوەختی وەرگرتنی بڕیارو بڕیاردان: كەی و چۆن و لە كوێ و بە چ شێوازێك دەوڵەتمەدار ئەو بڕیارانە بدات، یان لە هەندێ ساتەوەختی مێژووییدا بڕیاری یەكلاكەرەوە سەرتاپا رێڕەوی كاروانی مێژوو دەگۆڕێت، بۆیە وەرگرتنی بڕیار پێویستی بە (بوێری و ئازایەتی و عەقڵانیەت) هەیە، مێژوو شایەتحاڵی زۆر حاڵەتی بەزین و دۆڕان و زیانەكانە، ئەوانەش بەهۆی لێنەهاتوویی سەركردەی دەوڵەتانێكەوە یان نەتەوەگەلێكەوە، تۆمارەكانی مێژوو تژییە بە جۆرەها پرسیار دەربارەیان: چوونە ناو جەنگێكەوە(ئیتر ئەو جەنگە سیاسی بێ یان سەربازی بێت) ئایا بۆ بەرژەوەندی نەتەوەیەكە یان بۆ شكۆی شەخسێكە.
لە كاتی بڕیاردانی یەكلاكەرەوەدا پێویستە لەسەر دەوڵەتمەدار پشتبەستوو بێت بە پیاوانی لێهاتوو، ئەگەر كەسانی نالێهاتوو دەورەی لێ بدەن، ئەوە بڕیارەكانی نادروستانە دەردەچوێنێت و بەرەو كارەسات پەلكێشی دەكەن، وەك مۆلێری شانۆنووسی فەرەنسایی لە شانۆگەرییە بەناوبانگەكەیدا بە ناوی (گەمبۆڵان) باسی دەكات كە چۆن لە مەیدانی وەرگرتنی بڕیاردا ئەوانە دەبنە قورسایی بەسەر شانی دەوڵەتمەداران و خاوەن بڕیارەكانەوە، ئەو دەوڵەتمەدارەی رێگە بەخۆی بدات بكەوێتە ژێر فشار و گوشاری رای كەسانی ترەوە، ئیتر رای شارەزایان بێت یان رای گشتی بێت، بێ ئەوەی رۆڵی یەكلاخستنەوەی خۆی لە دروست كردنی بڕیاردا پێ بێت، ئیتر بەو شێوەیە لە گرنگترین ئەركی خۆی غافڵ دەبێت، كە ئەوەش ئەركی بڕیاردان و بەرپرسیارێتییە لە بەرانبەر بڕیارەكە، دەوڵەتمەدار هەمیشە لە دۆخی دەوروبەر دەپرسێتەوە: چ بارودۆخی ناوخۆیی بن یان بارودۆخی دەرەكی، لەم كنەوپشكنینەشیدا پشت دەبەستێت بە راپۆرتەكان و هەروەها بە هەستەكانی خۆی، ئەم شتانەش رایدەكێشنە سەر پێكهێنانی رایەك لە هەمبەر بارودۆخێك كە بەهەرحاڵ گوزارشت دەكات لە واقیعێك زەحمەتە بیگەینێ.
كاتێ دەوڵەتمەدار لە دۆخێكی وادا خۆی ببینێتەوە كە ئاڕاستەكانی راوبۆچوونەكانی پێ هەڵناسەنگێنرێت یان توانای نەبێت لەسەر هاوئاهەنگبوونی بابەتییانەی بەو ئاڕاستەی بیركردنەوانەوە، ئەوكاتە بیرۆكەی فكرەكانی خۆی لەسەر بنچینەی هەست و سۆز دادەڕێژێتەوە، ئەگەر بێت و ئەو هەست و سۆزانەش لنگەوقووچ و هەڵەوگێڕو چەوت بن، ئەو كاتە بڕیارەكانی دەوڵەتمەدار لەگەڵ دەرئەنجامێكی ناچاوەڕوانكراودا تامپۆن دەكات، ئاكام بڕیارەكانی ئەو دەوڵەتمەدارە ناچاوەڕوانكراو دەردەچن، بۆ نموونە هۆفەر لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تا ساڵی 1929وەزیری بازرگانی بووە، بە بۆچوونی هەستەكیانەی خۆیەوە لەوبڕوایەدا بووە كە گەشەسەندنی ئابووری دیاردەیەكی هەمیشەییە، كە هۆفەر بوو بە سەرۆكی ئەمریكا وای زەن دەكردو لەو بڕوایەدا مایەوە كە ئەو تەنگژە ئابوورییەی لە تشرینی یەكەمی ساڵی 1929 روویدا سەربەخۆیانەو خۆڕسكانە چارەسەر دەبێت، بەم ئاڕاستە بیركردنەوەیەشی دوچاری وەهمێكی گەورە بووەوە كە تێچووی ئەم وەهمەشی بەوە كۆتایی هات جارێكی تر رێی پێ نەدرێت خۆی كاندید بكاتەوە، چونكە بووە هۆی نغرۆكردنی دەوڵەت لەناو كارەساتێكی ئابووری گەورەدا، لە كاتێكدا دەتوانرا لێكەوتەكانی ئەو كارەساتە كەمتر بوونایەوە ئەگەر بهاتایە بە شرۆڤەیەكی بابەتیانەی وردی دۆخەكەوە رووبەڕووی بوونایەتەوە، راڤەیەكی لنگەوقووچانە بۆ هەر بڕیارێكی دەوڵەتمەدار لە هەموو بارەكاندا دەبێتە هۆی ئەوەی هەموو ئەو كاریگەرییە نێگەتیڤانەی دەكەونەوە بگێڕێتەوە بۆ دیاردەی پیلانگێڕی، بزاڤی سەربەخۆیی لە وڵاتانی كۆلۆنیالیزەكراودا ئەوكات بە شێوەیەك لێكدەدرایەوە وەك ئەوەی پرۆژەی رێكخراو بن لەلایەن كەمینەكانەوەو لەولاوەش جەماوەر هەر ئەوە بە باشتر دەزانن كە ئینتیمایان بۆ دەوڵەتانی داگیركەر هەبێت و هەر بزاوتێكی سەربەخۆیی هیچ نین جگە لە شتێكی دروستكراو نەبێت و بۆ چارەسەركردنیشی تەنیا ئەوە بەسە كە چەند سەركردەیەكی سەربەخۆخواز تیرۆربكرێت تا بەسەر بزاوتەكەدا زاڵ بن..
كۆمەڵگە كاریگەرێتی هەیە بەسەر دەوڵەتمەدارەوە، دیموكراتیەت پێناسەكەی هەرچییەك بێت پشت قایمە بە رای گەلەوە، بەڵام رای گشتی نە نوێنەرایەتی و نە هاوكوفە بە رای گەلەوە، دەوڵەتمەدار بە پێی بۆچوونی (جۆرج غالوب) لە بڕیارەكانیدا وا خۆی دەبینێتەوە كە كەوتۆتە ژێر كاریگەری رای گشتییەوە، بەڵام ئەو رای گشتییە غافڵە لەم حەقیقەتانە: زانیارییەكانی رای گشتی هەمیشە كەم و لاوازن، لە كاتێكدا دەوڵەتمەدار و حكومەتەكان لە ژێر رۆشنایی قەبارەیەكی زۆری زانیاریدا رەفتار دەنوێنن، تا بە شێوەیەك دەروازەیان بۆ بكاتەوە یان دووربینانە بڕیارە یەكلاكەرەوەكان بدەن. ئەو كاتیش رۆزفەلت لە هەڵوێستێكی هاوشێوەدا لە ساڵانی نێوان 1939ــ 1940كە رای گشتی ئەمریكا دژ بەوە بوون وڵاتەكەیان بكەوێتە ناو جەنگی دووەمی جیهانیەوە، بەڵام سەرۆك رۆزفلت دەیەویست ئەو جەنگە بكات لە رای گشتی چونكە زاناتر بوو هەروەها ئاگادارتر بوو لەو بارودۆخەی دەوروبەری كە دواتر چی دەقەومێت، لەوبڕوایەدا بوو كە هیچ چارەیەك نییەو ناچارە بچێتە جەنگەوە، چونكە ژیان و مانەوەو بوونی ئەمریكا لەبەر هەڕەشەدایە..
بەو شێوەیە پێویستە دەوڵەتمەدار جڵەوی كارەكان بەدەستەوە بگرێت و كاربكاتە سەر ئەو هێزانەی كە كاریگەرییان هەیە لە مەیدانی سیاسیدا و بە تایبەتی كاریگەرییان هەیە لەسەر رای گشتی و هێزی ئابووری و پارتە سیاسییەكان و هەمووشی لە پێناوی وەرگرتنی بڕیارەكاندا، بڕیاریش بە تایبەتی بڕیاری قورس پێویستی بە بژاردەیە، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئایا دەوڵەتمەدار ئازادە لە بژاردەكانیدا یان هەموو شتێك پێشوەختە دیاریكراوە.
مرۆڤ بە گشتی و دەوڵەتمەدار بە تایبەتی كاتێ شتێك هەڵدەبژێرێت دەكەوێتە بەردەم چەند فاكتەرێك كە بژاردەكانی لێ تەسك دەبێتەوە، واتا لە هەڵبژاردنی بڕیاردا بە تەواوی ئازاد نییە، بەڵكو وابەستەو پابەندكراوە بە چەندین فاكتەرەوە، بەڵام وڵاتانی زلهێز بواری فراوانتر لەبەردەمیانە بۆ ئازادی بڕیاردان بەهۆی ئەو توانایانەی لە پێشیاندا فەراهەم كراوە، سەرەڕای ئەوەش دەزانن كە ئەو ئازادییە كۆتوبەند كراوە و سنووری هەیەو پێویستە رەچاوی ئەو كۆتوبەندە رەزاقورسانە بكرێت، بەڵام دەوڵەتانی تر ئازادی بژاردەكانیان زیاتر وابەستەیەو كۆتوبەندی زۆرتری پێوەیە لەچاو وڵاتانی زلهێزدا، بۆ نموونە سەرۆكی مەكسیك ناتوانێت بڕیار بدات لەسەر گەڕانەوەی تكساس لە ئەمریكاوە بۆ سەر وڵاتی خۆی، كەچی ناچارە لەسەر ئاستێكی باشی پێوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ ئەمریكا بمێنێتەوە..
هەر دەوڵەتمەدارێك هەوڵ دەدات بۆ وەدیهێنانی ئامانجە گشتیەكانی كە بۆ خۆی دیاری كردون، ئەو ئامانجانەش پێویستە لە چوارچێوەی وەدیهاتنی بەرژەوەندی باڵای نیشتمانیدا بێت، لە بڕیاردانەكانیشدا پێویستە پابەند بێت بە بیركردنەوە لەوەی ئەوانیدی چ كاردانەوەیەكیان دەبێت لەسەر ئەو بڕیارانە، هەر بڕیارێكی گرنگ چەند لایەكی سامناكی هەیە، بزانین ئەو سامناكی و مەترسیانە كامانەن:
دوو جۆر لە مەترسی هەن:
1ـ مەترسی ناوخۆیی: پێوەندی هەیە بە هەڵوێستی رای گشتی و رای پارتە سیاسییەكان و هەڵوێستی گرووپەكانی فشارەوە، پێویستە لەسەر دەوڵەتمەدار بە وردی و هەستەوەرانە ئەم هەڵوێستانە بە هەند وەربگرێت، چونكە بۆ ژیانی سیاسی كاریگەرییان هەیەو لەكاتێكدا ئەگەر پشتگوێ بخرێن سەقامگیری ناوخۆیی دەهەژێنن..
2ـ مەترسی دەرەكی: ئەم مەترسیەش پێوەندیدارە بەوەی كە دەوڵەت لە كاتی وەرگرتنی بڕیارێكی گرنگدا دەكەوێتە بەر جۆرێك لە پەلاماری دوژمنانەوە بە مەبەستی تۆڵەسێنی كە لە هەندێ كاتدا دەگاتە ئاستی راگەیاندنی جەنگ كە تێیدا خوێنی خەڵكی دەڕێژرێت و وێرانەیی كۆمەڵایەتی و ئابووری لێ دەكەوێتەوەو لێرەشدا پێویستە زۆر بە وردی حیساب بۆ ئەو هۆكارە مەترسیدارەش بكرێت، كە پێوەندی بە بەركەوتنی مەترسییەوە هەیە، هەموو كارەكەش پێویستی بەوەیە كە دەوڵەتمەدار ئامانجێكی بەرزی هەبێت..
لەم بارەیەوە هەڵوێستی دەوڵەتمەدار زۆر گرنگە چونكە رۆڵێكی بنەڕەتی و جەوهەریانە دەبینێت لە هەڵبژاردنی خواستە ئایدیالیەكان و پێویستە دەست بگرێت بە قەناعەتەكانیەوە..
لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بارودۆخی عێراق دەخەینە پێش چاومان دەتوانین چی بڵێین؟
تەنگژەی سیاسی لە عێراقدا وا ناسدەكرێت كە تەنگژەیەكە وڵاتەكە بەرەو ئاژاوەو ئاشووب و لێكهەڵوەشان و داڕمان دەبات، هەر خواستێكی ریفۆرمخوازی رەنگە دەرئەنجامی بەرچاوی لێ نەكەوێتەوە بەهۆی ئەوەی كە هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنیش لە خواستی ریفۆرم خۆیان بە بەهێزتر دادەنێن، بە تایبەتی توێژە دوورخراوەكانی پرۆسەی سیاسی كە فەرامۆش كراون، كەوتوونەتە تۆڵەسێنی، بەمەش دەسەڵاتی حوكمڕانی عێراق لاوازبووە لەبەردەمیاندا و ریتمی ناهەوسەنگ بووەو توانای كۆنترۆڵ و جڵەوگرتنی لەدەست داوە، ئەم توێژە رازی نەبووەی كە هێزی بۆ رووبەڕووبوونەوە هەڵبژاردووە، ئێستا بووەتە هێزێكی كارتێكەری نوێ، لە بەرانبەریشدا دەسەڵاتی سیاسی حوكمڕان لە بەغدا بە پاڵپشتی فتوای مەرجەعی ئایینی تەعبیەی گشتی راگەیاندووە كە رەنگە وەرچەرخێت بۆ جەنگێك كە رژێمی ئێستای بەغدا ئێستا دەیخوازێت بكەوێتە جەنگێكی لەو شێوەیە، چونكە ئەم رژێمە نەیتوانیوە كۆسپ و تەگەرەكانی حوكمداری لە عێراق چارەسەر بكات، رژێم ئەوەی رادەگەیاند كە كار بۆ دەسەبەركردنی دیموكراتیەت دەكات، بەڵام لە واقیعدا سەلماندی كە بە پێچەوانەی ئاڕاستەكانی دیموكراتیەتەوە هەنگاو دەنێت كە ئەویش ئاڕاستەگیری ستەم و زوڵمە، هێزی شتەكان رژێمی حوكمی لە بەغدا پەلكێشی ئەو ئاڕاستەیە كردووە بێ ئەوەی مەترسیەكان و ئەنجامەكانی لێكبداتەوە، تارمایی شەڕی ئەهلی لە دەرگاكانی دەسەڵاتی حوكمی داوەو كەچی گوێی بۆ هەڵنەخستووەو خۆی بۆ لە گێلی داوە، ئەمەش خاڵی سەرەكی مەترسیەكەیە كە هەموو شتێك بەرەو لێكهەڵوەشان دەچێت، هاوكاتیش هەموو شتەكان شێوەو قەبارەی نوێ وەردەگرن بەرەو داهاتوویەكی تر، ئەم بزاوتە جڵەوگیرە دووسەرەیە بە هێزێكی پتەوەوە گوزارشت لە واقیعی خۆی دەكات و بونیادی سیاسییانە تێكدەشكێنێت و خەیاڵ و فیكر فڕێ دەداتە پشتەوەی سنووری كۆمەڵایەتی و سیاسی و بەرەو ئاسۆیەكی نوێ دەپەڕێتەوە، پێویستە بونیادنانی نوێ بەختەوەری و قەناعەت و رازی بوون لە هەناویدا هەڵبگرێت، واتا گواستنەوە بەرەو كۆمەڵگەیەكی تازەكار كە دەبێتە كۆمەڵگەیەكی مرۆیی كە بە هۆیەوە بەها ئەخلاقیەكان دەگونجێنێت بەو شتانەی واقیعی و سوودمەندن..
لەبەردەم واقیعێكی وادا چی پێویستە لەسەر هەرێمی كوردستانی عێراق دەسەبەری بكات: ئایا هەڵوێستی تەماشاچی هەبێت، یان پێویستە ببێتە یاریزانێك لەم داینامیكیەتە خێراو مەترسیدارانەی كە ئێستا هەن..
هەرێمی كوردستان وەك واقیعێكی دەستووری بەشێكە لە پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، بەڵام رووبەڕووی فەرامۆشی و پەراوێزخستن و ئازاردان بۆتەوە، ئێستاش رووبەڕووی دەرئەنجامەكانی ئەو گۆڕانكارییە دراماتیكیانە دەبێتەوە كە روویانداوەو بەردەوامیش روودەدەن پاش هەرەسی سوپای عێراقی لە موسڵ و ناوچەكانی دیكە، ئەوەی تازەو گرنگ بێت وەك دەرئەنجامێك بۆ ئەو داڕووخان و هەرەسهێنانە بریتییە لە كشان و زیادبوونی دەسەڵاتی سیاسی و كارگێڕییانەی هەرێم بەرەو ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان..
كەواتە ئێستا دۆخێكی نوێ لە پێشەو پێویستی بە توانایەكی زۆری بەرگەگرتن و چاوەڕوانی و چاودێریكردن و بزاوت و عەقڵانیەتە..
هەڵبژاردن لە نێوان ئەوەی هەرێم تەماشاچی رووداوەكان بێت یان یاریزان، بژاردەیەكی هەستەوەرو یەكلاكەرەوەو وردبینیە لەگەڵ خۆیدا زۆر حاڵەتی مەترسیدارو هەڵوێستی قورسی پێویستە..
هەڵوێستی تەماشاچی لە سیاسەتدا بژاردەیەكە بە تەنیا هۆیەكەی ناگەڕێتەوە بۆ هێز یان بۆ ئەو دەوڵەتەی دەیەوێت وەك تەماشاچی بمێنێتەوە، بەڵكو هۆیە راستەقینەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخێكی دیفاكتۆ كە خۆی بەسەر ئەو هێزە سیاسییەدا دەسەپێنێت یان بەسەر ئەو دەوڵەتەدا كە هەڵوێستی خوازراوانەی تەماشاچی بۆ خۆی دیاریكردووە..
بەڵام هەڵوێستی ئارەزوومەندانە بەوە هەڵدەسەنگێنرێت و تەقدیر دەكرێت كە دەوڵەت یان هێزی سیاسی لەسەر بناغەی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندی یان تواناكان لەسەر پێی خۆی بوەستێتەوە..
ئەم بارودۆخەی ئێستای عێراق هاوكات جێی بایەخی هەرێمیشە، چونكە بەشێكە لە عێراق، كەواتە هەڵوێستی تەماشاچی گونجاو نابێت بۆ هەرێمی كوردستان..
بۆ ئەمەش پێویستە لەسەر هەرێم و بە تایبەتیش لەسەر بەڕێز مسعود بارزانی بارودۆخەكە یەكلایی بكاتەوە، یان ئەوەتا ببێتە یاریزانێكی بنەڕەتی لەناو ئەم بزاوتە دینامیكیەتەی عێراق بە خۆیەوە دەیبینێت كە ئەوەش دەوەستێتە سەر هێز و قەبارەی بەپێی ئەم هۆكارانە:
1ـ تواناكان
2ـ ویست و ئیرادە
3ـ لێزانی و لێهاتوویی
4ـ زانیاری
5ـ هەڵوێستی هێزە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیەكان
شرۆڤەو شیكارییەكی ورد بۆ ئەم هۆكارانەی سەرەوە، تەمومژەكان لا دەبات و روون دەبێتەوە تا چ ئاستێك هەرێمی كوردستان و شەخسی مسعود بارزانی دەتوانێت رۆڵێكی بنەڕەتی لەو بزووتنە خێراو بەردەوامەی بارودۆخە دراماتیكیەكەی عێراقدا ببینێت، بە هەند وەرگرتنی بەرژەوەندی باڵای هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە بەرژەوەندی باڵای عێراق كلیلی كردنەوەی ئەو رۆڵە یان ئەو بڕیارەیە كە لەم پێناوەدا دەدرێت و بە شێوەیەك رەنگدانەوەی بەرژەوەندییە باڵاكان بێت..
پەرەسەندنە دینامیكیەتە خێراو كتوپڕەكانی عێراق هەڵگری چەندین مەترسییە و پێویستە زۆر بە وریاییەوە مامەڵەی لە تەكدا بكرێت تا هەڵمژێنرێت و زیانەكانی كەم بكرێتەوەو ئەو پێگانەش دیاری بكرێن كە هەرێمی كوردستان دەتوانێت لێوەی بچێتە ژوورەوە تا ببێتە یاریزانێكی سەرەكی كە بە هۆیەوە كار بۆ پاراستنی دۆخی خۆی و خەڵكەكەی بكات.



تایبەت بۆ گوڵان نووسیویەتی