ئەوەی كە لە عێراق دەگوزەرێت دەرئەنجامی لۆژیكی سیاسەتە نالۆژیكی و فاشیلەكانە. ئەوەی لە رژێمی سیاسیی دێتە ئاراوە لە كردارو چالاكی كە هەموویان پەیوەستن بەو پلانانەی بژاردەی سیاسیی حوكمڕان لە دەوڵەتدا دادیدەڕێژن، ئەمەش مانای وایە لەبەر رۆشنایی بۆچوونەكانی فەیلەسووفی ناوداری ئەڵمانی(ئەمانۆئێل كانت)كە بە پێشەكییە لۆژیكییەكان و شێوازی شرۆڤەكردنی دروست دەگەینە ئەنجامگەلی دروست، ئەمەش زادەی بیری مرۆڤی گەندەڵە كە چاوەڕوان ناكەین هیچ شتێكی راستی پێبێت، ئەمەیە رەوشی ئێستای عێراق: بژاردەیەكی حوكمڕانی سیاسیی گەندەڵ كه سیاسەت و بڕیاری چەوت و هەڵە دەردەكات و ئەمڕۆ وڵاتی بەم حاڵە گەیاند، هەروەك گۆڤاری ناوداری ئەمریكی(سیاسەتی ئەمریكا) بە (عێراق هەرەس دێنێت Iraq is Falling Apart)ی ناوبردووە، واشنتۆن تەنیا كەمی بەدەستەوەیە كە بەم ئاڕاستەیە بجووڵێتەوە، رۆژنامەنووسی ناسراوی بریتانیا(پاتریك كۆبیرن) لە وتارێكدا لە (ئەنیپێندنت)ی بریتانی دەربارەی رەوشی عێراق بڵاوی كردەوە باس دەكات و دەڵێت: هێزەكانی حكومەت لەباریەك هەڵدەوەشێت.
ترسەكە لەوەیە راپەڕینەكە ببێتە هۆی رووخانی رژێمێك كە ئەمریكا USA...پشتیوانی دەكات، ئەمەش كۆتایی خەونی ئەمریكایە.





لە رۆژی چوارشەممەی رابردووەوە توانەوەی چیای سەهۆڵبەندیی عێراق روویدا بە زەبری دەسەڵاتی چەكداران لە هەڵكوتانە سەر دووەمین گەورە شار لە عێراق: موسڵ (كە ژمارەی دانیشتووانی نزیكەی دوو ملیۆنە)، كارتە تازەكان تێكەڵكران كە دیمەنی سیاسی و سەربازی لە ناوچەكە لەق كرد، ئەم رەوشە راستیی دەسەڵاتی سیاسی لە عێراق بەدەرخست، دەسەڵاتێكی داتەپیو كە حوكمڕانیی دەوڵەتێكی داڕزاو دەكات، هێزی سەربازی بەبێ شەڕ هەرەس دێنێ، ئەمەش ئەوەمان دێنێتەوە یاد چۆن سوپای عێراق لەسەروبەندی هاتنەژوورەوەی هێزەكانی ئەمریكا بۆ عێراق هەرەسی هێنا(وەك بڵێی مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە)، بەڵام بە جیاوازییەكی كەم كە بریتییە لە: هەرەسی یەكەم بووەوە هۆی بە یەكجاری رووخانی رژێمی حوكم، بەڵام دووەمیان بە دەست ئازاری گورزی بەهێزەوە سەرگەردان بووەو هەوڵدەدات هەڵسێتەوە، بەڵكو نەهێڵێت بە تەواوی بڕووخێت.
غەسان شربلی رۆژنامەنووسی ناسراو لە رۆژنامەی ئەلحەیات لە رۆژی 12ی حوزەیراندا باسی ئەم رووخان و هەرەسهێنانە دەكات و دەڵێت: ئابڕووچوونێكی بەرچاو و تەواوە. USAتووشی سەرسوڕمان بووە دوای چەند ساڵێك لە ئامادەكردن و مەشقدان و چەكڕێژكردنی سوپای تازەی عێراق كە زیاتر لە 25 ملیار دۆلاری تێچووە كە زۆربەی لە موسڵ و كەركوكە و ئاواو بەم شێوەیە لە دەشت وچۆڵدا بەجێما، دیارە ئەمەش بەمەبەستی ئەوە بوو كە خەونەكانی بێنێتەدی لە بنیادنانی دەوڵەتی تازە لەسەر بنەمای پرۆسەی دیموكراسی كە هەر لەگەڵ یەكەم نسكۆدا لە 2009 هەرەسی هێنا بە دانپێدانەنانی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و مانەوەی مالیكی لهسەر كورسیی حوكمڕانی وێڕای ویستی گەل، كاتێ مالیكی دووپاتی كردەوە: ئایا هیچ كەسێك دەتوانێت لێمانی بسەنێت(مەبەست دەسەڵاتە) تا ئێمەش پێی بدەین، ئا بەم شێوەیە پرۆسەی(بەرهەمهێنانی دیكتاتۆریەت) یان(بەرهەمهێنانی دەسەڵاتخوازی و ستەمكار) جارێكی دیكە لە عێراق دەستی پێكردەوە.
بۆیە دەپرسین: چی لە عێراق روودەدا؟ مانای ئەو هەموو رووداوە خێرایە چییە كە ناوچەكەو جیهانی نیگەران كردووە؟ ئەم رووداوانە بەكوێ دەگەن و چییان لێ دەكەوێتەوەو ئاسەوار و ئەنجامەكانیان چی دەبن؟
پاتریك كۆبێرن پێیوایە كە پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە بێگومان رووداون كە كاریگەریان بە خێرایی لە سەرتاپای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، ئەو وای دەبینێ كە هاوسەنگیی هێز Balance of Power لە عێراق بە شێوازی دراماتیكی گۆڕاوەو هێزی رێكخستنی چەكداران زیاد دەكات، گرتن و داگیركردنی شاری موسڵ گورزێكی بەهێز و بە ئازارە بۆ حكومەتی عێراق. ئەمە هەرەسهێنانی تەواوی هێزە سەربازییەكانی عێراقە.
سەبارەت بە رای مۆسكۆش كە سیرجی لافرۆفی وەزیری دەرەوە لە لێدوانێكدا روونی كردەوە گوتی: ئەوەی لە عێراق دەگوزەرێت بەڵگەیە لەسەر شكستهێنانی پلانەكانی ئەمریكاو بریتانیا. لەبەردەم ئەم حاڵەتەدا، خەریكە ئاكارەكانی حاڵەتی(نایەقین) لای ئەمریكا دەردەكەوێت.
كاتێ ئۆبامای سەرۆكی ئەمریكا دووپاتی دەكاتەوە كە هەموو ئەگەرێك كراوەیەو ئیدارەی ئەمریكا لەم ئەگەرانە دەكۆڵێتەوە. ئەم حاڵەتە ئەو شتەی سەلماند كە ئیدارەی ئەمریكا لەسەردەمی ئۆبامادا ئیدارەیەكە كاتی پێویستە بۆ ئەوەی بە وردی و لەسەرخۆیی بیربكاتەوە. بەڵام رووداوەكان زۆر خێران و دەرفەت بەم جۆرە بیركردنەوە نادات، بۆیە ئۆباما لە رۆژی 13ی حوزەیران هەوڵی دا رۆشنایی بخاتە سەر ئەو كارەی كە ئەمریكا دەتوانێ ئەنجامی بدات لەهەمبەر پەرەسەندنەكانی دراماتیكی ئێستای واقیعی عێراق، كاتێ دووپاتی كردەوە كە ئەمریكا لە پرۆسەی سەربازیی بەشداری ناكات لە حاڵەتی نەبوونی پلانێكی سیاسیی كە عێراقییەكان پێشكەشی بكەن، هەروەها بەبێ بوونی هیچ رێكەوتنێك لە نێوان لایەنەكانی عێراق پرۆسەی سەربازی هیچ سوودێكی لێ ناكەوێتەوە.
ئۆباما رەخنەشی لە حكومەتی عێراق گرت بە سەرۆكایەتی مالیكی، هەروەها بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆش كاتێ بەرپرسیارێتی سەر ئەرزی خستە ئەستۆی هێزەكانی عێراق كە كەمتەرخەم بوون لە پاراستنی شارو گوندەكانی عێراق و ئەو هێزانەش كێشەی ورەو پابەندبوونیان هەیە بە هۆی رەوشی شێواوی سیاسییەوە.
هەروەها رەخنەیەكی توندیشی ئاراستەی سەركردەكانی عێراق كرد كاتێ گوتی ئەوانە نەیانتوانیوە ناكۆكییەكانی نێوانیان چارەسەربكەن، دواتر ئۆباما وانەیەكی گرنگی بە سەركردەكانی عێراق دا لە چۆنێتی ئیدارەكردنی دەوڵەت و حوكمڕانیدا كاتێ وتی: لەسەر سەركردەكانی عێراق پێویستە بڕیاری قورس دەربكەن و بگەنە چارەسەری مامناوەند بۆ پاراستنی یەكێتیی وڵات، بەڵێ ئەمە وانەیەكی گرنگەو بریتییە لە پرەنسیبی سەرەكیی ئیدارەو حوكمڕانی، بەڵام دەپرسین چۆن ئۆباما لەم رووداوانەی عێراق هەڵسوكەوت دەكات بۆ ئەوەی بڕیارێكی یەكلاكەرەوە وەربگرێت؟
راغیدە درغام كە كچە رۆژنامەنووسێكی ناسراوە لە رۆژی 13ی حوزەیران لە رۆژنامەی ئەلحەیات نووسیویەتی: پێویستە ئۆباما لە رەنگدانەوەكانی هەر هەنگاوێك بڕوانێت كە دەیەوێت هەڵیبێنێ، هەروەها لە سوریا لە دانووستانەكانی ئێستای ئەتۆمی لەگەڵ تاراندا، لەگەڵ داگیركردنی موسڵدا كاتی ئەوە هاتووە بە جددی بیر لە ئەگەری گونجاو بكرێتەوە(گۆڤاری فۆرن بۆلسی ئەمریكی ئەم ئەگەرە سنووركراوانە دووپات دەكاتەوە) بەر لەوەی كار لەكار بترازێ. ئەو زیاتر نووسیویەتی: یەكەم هەنگاو پێویستە بە لێك تێگەیشتنی دوو لایەنە بێت لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێران كە پێویستە نوری مالیكی دەربكرێت رەوانەی دەوڵەتێكی دراوسێی دۆستی تاران بكرێت بۆ نموونە(عومان)، ئەمە ئەگەر واشنتۆن بە راستی دەیەوێت عێراق لە پەرتەوازەیی رزگاربكات، بەڵام ئەگەر پلانەكە لە بنەڕەتدا مەبەستی دابەشكردنی عێراقە و بەشی باشوور بدرێتە ئێران وەك بەشێك لە نەخشەی لێكگەیشتنی ئیقلیمی، ئەوا توانای رێكخستنی داعشە لە گەشەكردن وەك سوپایەكی بچووك كە لەسەر سنووری عێراق- سوریا پێشڕەوی بكات، ئەمەش بەشێكە لە هەمان پلان.
پلانی دووەم بە دڵی ئێرانە كە بریتییە لە نەهێشتنی مەترسیی ستراتیژیی عێراق و سووریشە لەسەر ئەوەی كە عێراق لە بەرەی ئێرانە و ئەوە لە مالیكی رادەبینێ(بە ئاگاداری ئەو یان نا) كە چاكترین كەسە بتوانێت ئەم شتەی بۆ مسۆگەر بكات بۆیە نایەوێت دەستبەرداری بێت.
ئەگەر عێراق سەرپشك بوو لە نێوان عێراقێكی داڕماو بەڵام یەكگرتوو بە سەرۆكایەتیی مالیكی و لە نێوان عێراقێكی پارچەكراوو دابەشكراو، ئەوا تاران عێراقی دابەشكراو بە باشتر دەزانێ كە دەرفەتی بۆ دەڕەخسێنێت كۆنترۆڵی باشوور بكات، چونكە دەبێتە بەشێك لە هیلالی شیعی كە لە رۆژهەڵاتی سعودیەوە بۆ باشووری لوبنان درێژدەبێتەوە.
چ ئەگەرو شانسێك بۆ عێراق، عێراق ئەمڕۆ لەسەر لێواری داڕمانەو رووەو شەڕی ناوخۆیە(بانگەوازەكەی مالیكی بە دروستكردنی سوپایەكی یەدەگ(پاشكۆ)ی سوپای عێراق واتا گەڕانەوە بۆ میلیشیا هەروەك ئەمە لە شەڕی ناوخۆدا بەدی دەكرێت هەروەها داواكردن لە پیاوانی ئایینی شیعە كە چەك هەڵبگرن)، هەروەها مانای پەرتەوازەییە كە تەنیا هەرێمی كوردستان قازانجی لێ دەكات، عێراق لەباتی ئەوەی ببێتە یاریكەرێكی سەرەكی، هەروەك پێشان، لە هاوكێشەی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیدا، بۆتە بەردی شەترەنج كە دەوڵەتانی گەورەو ئیقلیمی یاری پێدەكەن بۆ دەستگرتن بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەم دەست بەسەرداگرتن و كێبڕكێیە بەهێزە كە لە دوای ساڵی 2003 دەستی پێكرد دەرگا دەخاتە سەر پشت بۆ نەخشەكانی خوێنBlood Borders: How a better Middle East would look، بە گوتەی (رالف بیتەر) لە توێژینەوەیەكیدا دەربارەی ئاییندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە 2006دا نووسیویەتی.
غەسان شربل لە رۆژنامەی ئەلحەیات لە رۆژی 12ی حوزەیران پێشنیاردەكات كە پێویستە یەكێتییەكی نیشتمانی پێك بهێنرێت و عێراق پێویستی بە یەكلایی كردنەوەی مێژوویی هەیە كە پرۆسەی سیاسی رزگاربكات(كە ئەمەش ئۆباما بە سەركردەكانی عێراقی گوتووە كە لەیەكدی بگەن) بۆیە ئەمەیان دەرفەتێكە بۆ رزگاربوون.
جارێكی دیكە پرسیار دەكەین كە: ئایا ئەو هەموو بیروڕایەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سوودیان هەیە ئەگەر پلانێكی پێشوەختە ئامادەكرابێت بۆ رووداوەكانی ئەم پەرەسەندنانە لە پێناو ئەوەی كە چەندین ساڵە دەگوترێت دەربارەی: رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازە، نەخشەكانی خوێن، دابەشكردنی نەرم و نیانی عێراق، فیدرالییەكانی عێراق، كۆنفدرالییەكانی عێراق... تاد لە بیروبۆچوون و خەون و خەیاڵ.
پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە حاڵەتێكی دینامیكیی جووڵاودان كە بەرژەوەندییەكان دەیجووڵێنن، ئەمەش راستییەكە هەر لەوەتەی دروستبوونی كۆمەڵگەی سیاسی و ئیمپراتۆرییەكان و دەوڵەتی – شار City –State و دەوڵەتی- نیشتمانی Nation-Stateحاڵەتی عێراقیش بەدەر نییە، چونكە بەرژەوەندیی نەتەوەیی و مەزهەبی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی دەیجووڵێنێت. لەم بارودۆخە ئاڵۆز و تێكچڕژاوەدا پێویستمان بە بیركردنەوەیەكی عەقڵانییە بۆ ئەوەی لەم دۆخە كارەساتبارە دەرچین و پێویستمان بە عەقڵییاتی سەركێشانە نییە بە شێوازی(ناپلیۆن بۆناپارت) كە بریتی بوو لە: با سەركێشی بكەین و دواتر ببینین.