یەكەم
لە 2ی مایسی 2014 رۆژنامەی( واشنتۆن پۆست)وتارێكی لەژێر ناوونیشانی((هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكەن)) بڵاوكردۆتەوە..
لەو وتارەدا ئاماژە دراوە بەوەی كە ((باشترین رۆژانی عێراق لە دەساڵی رابردوودا رۆژانی هەڵبژاردنەكان بووە)) ئەوەی هەندێك سەیر و نامۆ بێت لەم دەستەواژەیەدا ئەوەیە كە رۆژی چوارشەممەی رابردووتر((مەبەست لێی رۆژی هەڵبژاردنە گشتیەكانە بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە لە 30 نیسانی2014 ئەنجام دراوە)) ئەو رۆژە یەكێك بووە لەو رۆژانە سەرەڕای ئەوەی كە مەترسی ئەوەی لێدەكرا وڵات بەرەو جەنگێكی ناوخۆ راپێچێت بەپێی راپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە لە نیسانی ئەمساڵدا 750 كەس بەهۆی كارە تیرۆریستییەكان و لە ئەنجامی توندوتیژیدا لە عێراقدا كوژراون ــ كەچی نزیكەی دوازدە ملیۆن كەس روویان لە سندوقەكانی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كردووە، بۆ یەكەمین جاریش لەو كاتەوەی هێزەكانی سوپای ئەمریكا ئەو وڵاتەی بەجێهێڵاوە، واتە بۆ یەكەمین كەڕەتە بەبێ بوونی سوپای ئەمریكی، هەڵبژاردنێكی لەم شێوەیە ئەنجام بدرێت و ئاست و رێژەی دەنگدەرانیش نزیك ببێتەوە لە 58%، ئەوەش رێژەیەكی بەرزە لەچاو رێژەكانی بەشداربوون لە هەموو ئەو هەڵبژاردنانەی بۆ سەرۆكایەتی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا مەزەندە دەكرێت ((بەو شێوەیە عێراقییەكان مكوڕترن لەسەر پیادەكردنی پرۆسەی دیموكراتیبوون، تەنانەت ئەگەر دەسەڵاتدارانیشیان بڕوایان پێی نەبێت)).
ئەم وتارە بە روونی لە رۆژنامەكەی واشنتۆن پۆستدا گوزارشت لە روانینەكانی بڕیاردەران لە واشنتۆن دەكات، دەكرێت هەندێ خاڵی گرنگی لێ هەڵهێنجێنین كە گرنگترینیان ئەمانەیە:
1. رۆژانی هەڵبژاردن رۆژانێكی گرنگن لە مێژووی عێراق، هەر لە ساڵی 2003وە تا ئێستا، بەڵام بەبێ ئاماژەدان بۆ ئەوەی ئەو هەڵبژاردنانە دەربارەی تێكچوون و لادانی خراپ و قۆرخكاری بۆ سەر مافەكانی هێزە سیاسییەكان چی بەدیهێناوەو چی لێ شین بۆتەوە، بەتایبەتی ئەم بەدیهاتن و بەرهەمە لە وتەو دیمانەو راگەیاندراوەكانی دەنگدەرانەوە رادیارە..
2. رۆژی هەڵبژاردن لە 30 نیسانی رابردوو لە تێڕوانینی رۆژنامەكەوە رۆژێكە لەو رۆژانەی ئەو مانگەی كە تێیدا زیاتر لە 750 قوربانی لێكەوتۆتەوە(ئەم ژمارە زۆرەی قوربانی هاندەر بووە بۆ ـ رۆژنامەی ئەندیبندنت-ی بەریتانیی تا بە سەرسوڕمانەوە بپرسێت: ئەوە خێرە سیاسەتمەداران و سەركردەكانی ناو عێراق دەست لەكاركێشانەوەی خۆیان پێشكەش ناكەن، وەك ئەوەی لە عێراقدا سیاسەتمەدارانێكی نیشتمانپەروەر بە ئاستی دەوڵەتمەدارە نیشتمانپەروەرەكان هەبن و تەنیا خەمی ئەوەیان بێت بۆ خزمەتی گەل و نیشتمان بەرپرسیارێتی لە ئەستۆ بگرن).
3. بە لای واشنتۆن پۆستەوە هیچ گرنگ نییە چەندە قوربانی لە مانگێكدا دراوە، لە كاتێكدا لە هەمان رۆژنامەشدا بەپێی پشت بەستن بە زۆر سەرچاوەی تر ژمارەیەكی زیاتر راگەیاندراوە كە گوایە قوربانیەكان لە هەزار كەسی تێپەڕاندووە، ئەمە جگە لە برینداربوونی سێ هەزار كەسی تریش) ئیتر ئەمە زۆر بەلای رۆژنامەكەوە شتێك نییە بەهەند وەرگیرابێت، گرنگتر لەمە ئەوەیە هەرچۆنێك بووە هەڵبژاردنەكان ئەنجام بدرێن و رێژەی بەشداربوون زیاتر بێت لەو رێژانەی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووكانی ئەمریكا رادەگەیەنرێن(ئەم بەراوردكارییەش لە راستیدا وردبینی تێدا نییە، بەهۆی ئەو جیاوازییە ریشەهێن و یەكلاكەر و زۆر و زەوەندانەی لە نێوان ئەزموونی مێژوویی و كەلتووری سیاسییانەی هەر یەك لە ئەمریكاو عێراق هەیە).
4. رۆژنامەكە گەیشتووەتە ئەو دەرئەنجامەی كە عێراقیەكان مكووڕن لەسەر پیادەكردنی پرۆسەی دیموكراتیبوون بەبێ ئەوەی حاكمدارانیان هاوشێوەی خەڵكی بیر بكەنەوە، ئەم دەرئەنجامەش دەمانخاتە بەردەم پرسیارێكی زۆر گرنگ: چۆن دەتوانرێت دیموكراتیەت بچەسپێنرێت بەبێ بوونی دیموكراتخوازان..؟ كەواتە ئەو پرسیارەی خۆی فەرز دەكات ئەوەیە: دیموكراتخوازان لە كوێن..؟ لە شرۆڤەكارییەكانی زۆر لە بیرمەندانی خەمخۆر بە دۆزەكانی دیموكراتیەتەوە، كەسایەتیەكی وەك (غەسان سەلامە) سەرنجەكانی خۆی بەم شێوەیە پڕدەكاتەوە((ئەوانە جەخت ناكەنەوە لەسەر بوونی هێزو گرووپی رێكخراوانەی ئاڵاهەڵگر لە بەرنامەكانی دیموكراتیەتدا، یان پەنجە دانانێن لەسەر ئەو ئاسانكارییانەی كەلتووری باوی سیاسی بۆ ئەو مەبەستە پێشكەشیانی دەكات، یان ئەو بەربەستانەی لەبەردەم ئەزموونی دیموكراتی دەیانوروژێنن، یان تەماشای هێزی كۆمەڵگەی مەدەنی لۆكاڵی ناكەن، یان لە دەركەوتنی ویستی گشتی ناڕوانن، هێندەی ئەوەی لەسەر پەرەپێدانی دەزگاكان و فاكتە ئابوورییەكان جەخت دەكەنەوە بۆ گەیشتن بە دیموكراتیەت یان هێندەی ئەوەی سەبارەت بە ئەگەری دەسكەوت و بڕوانامەكانی نێوان هێزە ئەكتیڤە سەرەكیەكانی سەر شانۆی سیاسی پشت دەبەستن، سەرەڕای وابەستەبوونیان بە بنەماو بەها دیموكراتیەكانیشەوە...)) لەم بارەیەوە دیموكراتیەت بریتییە لە كۆمەڵێك بنەماو پەیكەربەند و دەزگاو رەفتاری تێكچڕژاو، وەك غەسان سەلامە دیارییان دەكات، گەر بەپێی ئەو ناساندنە بێت دیموكراتیەت پێویستی بە دیموكراتخوازیی پابەندبوونە، كەچی واشنتۆن پۆست بایەخ نادات بە مەسەلەی خەمساردی دەسەڵاتدارانی عێراق لە بارەی پرۆسە دیموكراتیەتەوە، ئەم كەمبینی و كورتبینیە لە روانیندا تەنیا روانینی ئەو رۆژنامەیە ناگرێتەوە بۆ ئەو پرسە، بەڵكو سیاسەتمەدارە ئەمریكیەكانیش هەمان روانینیان هەیە لەو بارەیەوە..
ئەگینا چۆن راڤەی پیرۆزبایی لێكردنی سەركەوتنی هەڵبژاردنەكان لەلایەن جێگری سەرۆكی ئەمریكی جۆبایدن لێكدەدرێتەوە بێ ئەوەی بایدن بایەخ بدات بەو كارو كردەوانەی دەبێتە هۆی شێواندنی دەرئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنانە، تەنانەت ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بێ ئەوەی بایەخ بە ساختەكارییەكان بدات نامەی پیرۆزبایی بە گەرمیەوە دەنێرێت..
5. ئەو شتەی رۆژنامەی واشنتۆن بایەخی زیاتر پێداوە بریتییە لە چۆنیەتی لابردنی هەڕەشە لەسەر نیشتمانی ئەمریكایی، لەو بارەیەوە نووسیویەتی كە حكومەتی ئۆباما ئومێد دەخوازێت بۆ ئەوەی حكومەتی نوێی عێراق توانای ئەوەی بۆ دروست بێت ئەو هەڕەشانە لەسەر ئەمریكا دوور بخاتەوە، دواتر جەختیش لەوە دەكاتەوە بەوەی ئەم حكومەتەی ئێستای عێراق ئەو توانایەی نییە كەواتە ئەگەری ئەوەش هەیە ئەم هەڕەشانە هەر بمێننەوە، كەواتە وەك فۆرن پۆلیسی جەختی لێ كردۆتەوە مالیكی خراپترین بژاردەكانی ئەمریكا بووە بۆ ساڵانی رابردووی..

دووەم
لە دۆخێكی هاوشێوەی وادا عێراق خۆی دەبینێتەوە، لەبەردەم ئەوەی چۆن دەوڵەتمەداران هەڵسوكەوت دەنوێنن و سنووری بەرپرسیارێتیان لە كوێدایە و بەپێی چ پێوەرێك بڕیارەكانیان دەردەچووێنن؟
فەیلەسوفی بەریتانیایی (ر.م.هێر) دەڵێت((ئەگەر زۆر لەو خەڵكانەی خۆیان بە كاروباری سیاسەتەوە سەرقاڵ كردووە بڕیار بدەن لەسەر ئەوەی سیماكانی فیكری رۆشنگەریی بۆ چارەسەری دۆخەكان بخەنە كار، لەو بارەیەشەوە چاوتیژیی سیاسییانەیان بیانگەیەنێتە ئەو ئاستی فیكرییە، كەواتە لەمەوە بۆمان روون دەبێتەوە كە كاری سیاسی ناشەرعی پێویست نییە، چونكە زیانەكانی زۆر زیاترن لە خێروبێرەكانی، ئەوەش روودەدات ئەو كەسانەی لە بواری سیاسەت كار دەكەن ئەو كەسانە نین كە ئەو سیمایانەی رۆشنگەریی بناسن، ئەگەر كارەكە بەو شێوەیە بوایە حەق نییە كەس گەشبین بووایە، بە هەرحاڵ خەڵكانێك كە زیاتر ئەمڕۆ هەڵكەوتوون كەسانێكن سەر بە چینە تەمومژاویەكانن، ئەوانەی چاوتیژیی سیاسییان نییە)).
كەواتە سەركردە سیاسییەكانی عێراق پێویستیان بەوەیە بەپێی چوارچێوەی فكری رۆشنگەرانەی مرۆڤایەتی بجووڵێنەوەو بیرتیژی و زیرەكی سیاسییانەیان هەبێت لە بەڕێوەبردنی گرفت و كێشە ئاڵۆز و تێكچڕژاوەكانی وڵاتدا..
ئەو پیاوە سەركردانە پێویستە دەوڵەتمەدار بن، نەك تەنیا پیاوانی سیاسەتمەدارو پیاوانی سەر بە حزبەكان و حزبی بن..

شرۆڤەكردنی سایكۆ- سۆسیۆلۆژیی دەوڵەتمەداریی دەریدەخات كە هەشت نموونە یان(مۆدێل)ی گەورەی هەیە:
* نموونەی هەڵچوو (ناپلیۆن)
* نموونەی هەڵچووی تووڕەی خێرا( دانتۆن – یەكێكە لە شۆڕشگێڕانی فەرەنسا)
* نموونەی هەڵچووی سۆزدار(رۆبسپێر- یەكێكە لە گەورە شۆڕشگێڕانی فەرەنسا)
* نموونەی هەڵچووی دەمارگیر( شاتۆبریان- سیاسەتمەداری فەرەنسی)
* نموونەی هەڵنەچوو، بەڵام كارا یان سست( فرانكلین، واشنتۆن)
* نموونەی هەڵنەچوو، بەڵام كاراو خوێناوی( لویسی هەژدەهەم، تالیران)
* نموونەی هەڵنەچوو، بەڵام ناكارا و گێل( لویسی پازدەهەم)
* نموونەی هەڵنەچوو، بەڵام ناكارا یان دژەباو(لویسی شازدەهەم)
ئەم نموونانە دەكەونە بەردەم هەڵوێستە مێژووییەكان، دواجار پۆلێنكردنێكی دیكەی كەسایەتیی دەوڵەتمەداری بەدوادادێت، ئەم پۆلێنكردنەش لە نێوان ئەم دوو نموونەدایە:
* نموونەی بڕواداریی(لینین) و نموونەی هەڵپەرست (لوید جۆرج، لاڤال): لە زۆربەی نووسینەكانی مێژووی سیاسیدا ئاماژە بە لوید جۆرج ( David Lloyd George 1863-1945: سەرۆكی پارتی ئازادیخوازان و سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا1916-1922) دەكرێت وەك نموونەیەكی سیاسیی هەڵپەرستی زووگۆڕ كە وتەیەكی بەناوبانگی هەیە ((هەرگیز بڕوام نییە بە دووڕەگەیاتی رووكەشانەی پڕبەها، چ لە شەڕ یان لە سیاسەتدا، لە كاتێكدا لەتوانادا هەبێت شێوازێكی دیكە بدۆزرێتەوە))هەروەها((ئەو یەكلاییكردنەوەی ئەنجامدەدرێت هەر چۆنێك بێت، ئەوا پێوەندیی نییە بەو هەلومەرجانەی كە تێیدا ئەنجامدراوە، جا ئەگەر گۆڕانكاریی لەو هەلومەرجانە هاتەئاراوە ئەوكاتە گۆڕانكارییەكانی خودی یەكلاییكردنەوەكە دەبێتە ئەركێكی پێویست)).
نموونەیەكی دیكەی سیاسەتمەداریی هەڵپەرستی راڕا و گۆڕدراو ئەویش(ئارستید بریان Aristide Briand 1862-1932سەرۆك وەزیرانی فەرەنسا بۆ 11 جار) كە بەوە ناسراوە(نموونەی جوانی هەڵپەرستی)یە كە لەلایەن ناحەزانیەوە بەم شێوەیە وەسف كراوە: ((بریان خۆی ئەڕستۆ بوون و بە ئاژەڵێكی سیاسی ناوزەد دەكرا، ئەو مرۆڤە بوو كە چێژی وەردەگرت و حەزی لە سیاسەتی هەنووكەیی بوو و هەستی پێ دەكرد، ئەو مرۆڤەی كە بەوە ناسرابوو دەركی بە هەموو راڕاییەك دەكردو ملی بۆ كەچ دەكرد و جارێك خۆی بۆ دەچەماندەوەو جارێكی دیكەش پەلاماری دەدا، بەڵام ئەم هەموو بەهرە بەرزانە رەنگدانەوەیان هەبوو، مرۆڤ دەبێتە بەندكراوی نێو چواردیواری سیاسەتی هەنووكەیی كە دووچاری كورتبینی دەكات، راوێژكاری ئەڵمانی و بەدیهێنەری یەكێتیی ئەڵمانیا(بسمارك Bismarck 1815-1898) نموونەیەكی دیكەی دەوڵەتمەدارێكی هەڵپەرستە كە لە ساڵی 1849دا لێدوانێكیدا بەوەی كە گەمژەیی لەوەدا نییە كە هیچ شتێك لە سیاسەتدا ناگۆڕێت، هەروەها ئەوەندەش گرنگ نییە كە ئەوەی مرۆڤ بەر لە 25 ساڵ گوتوویەتی، بەڵكو گرنگ ئەوەیە بزانرێت كام شت بەسوود و پێویستە بۆ دەوڵەت.
* نموونەی خەباتگێڕ(ویلسن) و نموونەی ریفۆرمخواز(بریان): ویلسن دەریدەخات كە خەباتگێڕی بیرۆكەیەكە كە بڕوای پێی هەیە كاتێ دەڵێت: تێكدەشكێم و دانانەوێم، حەزدەكەم هەست بە وروژاندنێكی جوان بكەم لەناو خوێنمدا كاتێ خەبات دەكەم لەپێناو شتێك كە لە خۆم گەورەتر بێت.
لەسەرئەو هەموو نموونانەی دەوڵەتمەداران پێویستە لەكاتی ئەنجامدانی چالاكیی سیاسییان ئەوە لەبەر چاوی خۆیان دابنێن كە ئەوان لێرە لە دەوڵەتدان لە پێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندیی گشتی. لەسەر دەوڵەتمەداران پێویستە وێنەیەكی سەقامگیری بەرژەوەندیی نیشتمانی بهێننەكایەوە، دەبێ ئەم وێنەیەش لە رەفتارو و بڕیارو سیاسەتەكانیاندا رەنگ بداتەوە.
بیانووەكانی دیموكراسی پێویستە جەخت لەوە بكەنەوە كە هەڵبژاردن بریتی نییە لە گوزارشت یان تاكە میكانیزمی دیموكراسی، بەڵكو ئەو بیانووانە پێویست بە بیركردنەوە دەكات لە پرەنسیبە بنەڕەتییەكان و بیركردنەوە دەربارەی ئەو بارودۆخەی كە دیموكراسیی تێدا جێبەجێ دەكرێت، كەواتە ئەوە بەس نییە كە سەركردەكانی عێراق بڵێن دیموكراسی شتێكی باشە و فۆرمێكی باشی حوكمڕانییە، بەڵكو لێرەدا گرنگ ئەوەیە داكۆكی لێ بكەن بەپێی پاساوگەلێك كە پشت بە فاكتەری مێژوویی و سۆسیۆلۆژی و ئایدیۆلۆژیەكان دەبەستێت، ئەمەش بە مانای گفتوگۆكردنە دەربارەی بوونی دیموكراسی، ئەم گفتوگۆكردنە چەند پرسیارێكی مەترسیدار دەخاتەڕوو كە پێویستیان بە وەڵامی یەكلاكەرەوەیە كە ئەوە خۆی لەخۆیدا تەنیا وەڵامی دروستن بۆ ئەو پرسیارانە.
لەو پرسیارانەی كە لێرەدا خراونەتەڕوو:
بنەماكانی مانەوەی دەوڵەت(ئاسایشی دەوڵەت)چین؟ كە هەرگیز وێنا ناكرێ و ناچێتە عەقڵەوە كە دەوڵەتمەدار پرسی ئاساییش و مانەوەی دەوڵەت لە سەرووی ئەولەویاتی خۆی دابنێت.
پارێزگاریكردن لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی دەوڵەت و نەهێشتنی فاكتەرەكانی پەرتەوازەبوونی كۆمەڵایەتی؟
كاركردن لەسەر پەرەپێدانی سیاسی و كۆمەڵایەتیی
بەر لە هەموو شتێك دیسان: كاركردن بۆ بنیادنانی هەیكەلبەندێكی یەكگرتووی پتەو كە گوشارەكانی ژیانی سیاسیی بگرێتەخۆو بیانگۆڕێت بۆ سیاسەت و بڕیارگەلێكی پەسندكراو لەلایەن كۆمەڵگەو هاووڵاتیانەوەو بەشداریش بكات لە پاڵپشتی كردنی شەرعییەت و بەردەوامیی سیستەمی حوكم.
كەواتە لە دەوڵەتێكی وەك عێراقدا، زۆر پێویستە واقعی وڵات لەبەرچاوبگیرێت كە شێوازێك دەسەپێنێ رەنگە لەگەڵ ئەم واقیعەدا نەگونجێت، لەم حاڵەتانەدا هەروەكو پرۆفیسۆر (لیبهارت) دووپاتی دەكاتەوە، پەنابردن بۆ تەوافوق لە پێكهێنانی حكومەتی تازەدا زیاتر عەقڵانی دەبێت بۆ بەلاوەنانی كێشەكان، هەروەها هاوسەنگییەكی پێویست دەخولقێنێت.
بەڵام هەڵبژاردنی ئەو رێگایانەی كە دەبنە هۆی چاونوقاندن لە ئاست كێشە مەترسیدارەكان كە رووبەڕووی دەوڵەتی عێراق دەبنەوە، هەروەها بادانەوە لە ئاست ئەو فاكتانەی لەسەر ئەرزی واقیعدا بوونیان هەیە، ئەمانە قەیرانی زۆر سەخت و قووڵ لە سێكچەری سیاسەتی دەوڵەت دێننەئاراوە، هەروەكو پرۆفیسۆر (هنتكتن) بەر لە نیو سەدە پێش ئێستا دەستنیشانی كردووە ئەو كاتەی كە توێژینەوەی لەسەر قەیران و كێشەكانی سیستەمی سیاسیی دەكرد.