لەبەر زۆر فاكتەری مێژوویی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری وامان بەسەرهاتووە كە دۆستایەتیمان وەك دیاردەیەكی تاكگەرایی بێتە پێش چاو، یان دوور لە جەنجاڵییەكانی جیهانی دەرەكی وەك پێوەندی گەرموگوڕی نێوان كەسانێك دۆستانە بە رووی یەكتریدا دەكرێنەوە، ئەمە ئەو بوارەیە كە برادەران بۆ خۆیانی تەرخان دەكەن، بوارەكە تەنیا لە نێوان خودی تاكەكان نەبێت دروست نابێت، بەڵكو ئەمە تەنانەت مەیدانی هاوبارگەبوونی نێوان زاتە تایبەتمەندەكان دەسەلمێنێت..
تێگەیشتنێكی لەم شێوەیە بۆ دۆستایەتی زۆر گونجاوە، وەك حەننا ئارندت لە لێكدانەوەیەكدا روونی دەكاتەوەو پێیوایە، رێكاو رێك گونجاوە بەو لە بێخەوە دەركێشانەی تاكی هاوچەرخ تێیدا دەژی((كە هەرگیز پێی ناكرێت مافی دۆزینەوە كەشف بكات ئەگەر لە كەشوهەوای گشتی خۆی بەدوور نەگرێت))، ئیتر بە بارتەقای هەموو تواناكانی سەرقاڵ دەبێت بە زاتی خۆیەوەو بە پشتكردنە ئەوانیتریش بوونی خۆی دەسەلمێنێت، كەواتە مرۆیی بوونی خۆی لە مەنەلۆگدا دەبینێتەوە، مرۆییبوون لە دیالۆگدا نادۆزێتەوە.
ئەم چییەتیەی دۆستایەتی پێوە دەژێت، هەندێك لە تێگەیشتن و لێكدانەوەی واتای فەیلەسووفێكی وەك ئەڕستۆ بە دوورە، كە وەك فەیلەسووفێك ئینتیمای بۆ ئەم سەردەمە نییە، ئەڕستۆ دەڵێت برادەرایەتی و دۆستایەتی لە نێوان هاووڵاتیاندا یەكێكە لە مەرجە بنەڕەتیەكانی بونیادنانی ژیانی فەزیلەت لەناو شاردا، هەر زوو بە خێرایی وتەزاكەی ئەڕستۆ لە بەرژەوەندیی روانینمان بۆ چەمكی دۆستایەتی راڤە دەكەینەوە، ئەوكات مەیلمان بۆ دەچێت لەوەی بكەوینە سەر ئەو بڕوایەی كە فەیلەسووفانی چاخە كۆنەكان بەو وتەزایانەوە كاریان پێ ناكرێت، تا نەگەنە ئەو ئاستەی گوێیان قوڵاغ بن بۆ بانگەوازی خۆلادان لە ململانێی نێوان تاكەكان و نزیكبوونەوەیان لە یەكتری، یان بۆ خۆبەدوورگرتن لە هەر شتێك كە ئەگەری تێكدانی پێوەندییەكانی كۆمەڵگەی هەبێت، لە راستیشدا ئێمە هەمیشە لە هەوڵداین تا مانایەكی مۆڕاڵییانە بۆ دۆستایەتی و فیلیایی بدۆزینەوە، ئەخلاقمان وەك داب دەستنیشان كردووە، بەو حیسابەی بەهایەكی تایبەتی هەیە لەبەرامبەر سیاسەت كە سیاسەت بەهای گشتی لە دوایە.
حەننا ئارندت روونیكردۆتەوە كە ئەم جیاكارییەی نێوان مۆڕاڵ و سیاسەت، یان ئەم روانینە بۆ مرۆڤ بەوەی تایبەتمەندێتی پێ ناسەلمێنرێت تا دوور نەخرێتەوە لە بەهای گشتی، یان ئەم تێگەیشتنە بۆ دۆستایەتی وەك سەرقاڵبوونێكی شەخسی، ئەمانە هەموویان تێركردنی روانینی مەیلی تاكگەرایین، لەسەر ئەو داخورانە دەژین كە چەمكی مۆدێرنەی مرۆڤایەتی بنكۆڵ دەكات، چونكە چییەتی دۆستایەتی و چییەتی فیلیایی وەرمان ناچەرخێنێت بۆ ئەوەی ببینە كەسانێك كە سەرقاڵ بین بە زاتی خۆمانەوە هێندەی ئەوەی فڕێمان دەداتە ناو شارەوە، ئەم چییەتییەی دۆستایەتی لە دیالۆگەوە نزیكە، دیالۆگێك لە ناو گوتاردا، یۆنانیەكان لەو بڕوایەدا بوون كە ئاڵوگۆڕكێی ئاخاوتن، یان دیالۆگی بەردەوامی یەك لەسەر یەكتر، گەواهییە بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی ناو شار كۆبكاتەوەو یەكیان بخات، لە دیالۆگدا بایەخی بنەڕەتی سیاسیانەی دۆستایەتی بەرجەستە دەبێت و رووە مرۆڤایەتییەكەی بە دیار دەكەوێت.
گریكەكان لەو بڕوایەدا بوون كە جیهان بە مرۆڤایەتی ناكرێت تا دیالۆگ نەبێتە بابەت و گەنگەشەیەكی گشتی، ئەوەش حەننا ئارندت جەختی لەسەر كردۆتەوە كە چەندی كاریگەری شتەكانی جیهان بەسەر مرۆڤایەتییەوە هەبێت، نابنە بایەخێكی مرۆڤانە، ئەگەر بێت و بۆ خۆیان نەبنە بابەتێك بۆ دەمەتەقێی نێوان كەسەكان، تەنیا لە دیالۆگدا بابەتی مرۆڤایەتی دەبێتە بابەتێكی گشتی، بەبێ دیالۆگ مرۆڤایەتی هەبوونی بابەتیانەی تیادا نامێنێت.
نابێت بكەوینە دوای ئەو بڕوایەش و وابزانین كە تەنیا لە نێوان دۆستەكاندا بیروڕاكانی یەكگرتن دروست دەبێت، یان ئەوانەی بە هەمان زمانی یەكتر ئاخاوتن دەكەن وەك بڵێی هاوزمانی یەكتربن، هەمان فكر كۆیان بكاتەوە، لەوانەیە زمانێكی یەكگرتوو یان پۆست زمانێكی یەكگرتوو هەمان یەكگرتوویی لە بیركردنەوەدا بونیاد نەنێت و هەمان زەمینەی هاوبەشیان پێكەوە نەبێت، رەنگە كۆدەنگیش نەبن، ئەوەشمان لە یاد نەچێت دۆخی گشتی كۆمەڵگەی گریك لە بنەڕەتەوە سیمایەكی كێبڕكێكارو پێشبڕكێخوازو ئۆڵەمپی واز بوون، بۆیە دۆڵۆز مكوڕە لەسەر خستنەڕووی ئەو واتایانە كاتێك لە هەوڵدایە تا مانای فیلیایی و دۆستایەتی لە زاراوەی فەلسەفەدا دیاری بكات، فەیلەسوف دۆستی حیكمەتە، ئەو كەسەیە كە ئەهلیەتی حیكمەت دەسەلمێنێت، واتا فەیلەسوف دۆستی حیكمەتەو مافی بەسەر حیكمەتەوە هەیە، بە خێرایی هەوڵەكانی كۆدەكاتەوە تا بچێتە كێبڕكێوە لەگەڵ هاوشانەكانی خۆی كە بۆ وەدەستكەوتنی ئەو ئەهلەتە لە كاردان، ئەم كارەش لە ناو كۆمەڵگەیەك مەیسەر دەبێت كە كێبڕكێ لە نێوان خەڵكانی ئازادیخوازدا هەبن بۆ هەموو بوارەكان.
كەواتە ئاڵوگۆڕكردنی ئاخاوتن لە نێوان كەسانی ئازادیخوازو سەرقاڵبوونیان بە گەنگەشەو و گوتارەكانی كێبڕكێ كردن وا لەو كۆمەڵ دەكات كۆمەڵگەیەك پێك بێنن كە هاووڵاتیان لە شاردا كۆبكاتەوە، ئەمە ئەو مانایەیە كە ئەڕستۆ مەبەستی بوو كاتێك دەیووت دۆستایەتی لە نێوان هاووڵاتیان یەكێكە لە مەرجە بنەڕەتییەكان بۆ بونیادنانی ژیانی فەزیلەت لە ناو شاردا.
كەواتە ئێمە گەلێك دوورین لە دۆستایەتییەك وەك ئاشكراكردنێكی گەرموگوڕی نێوان تاكەكانی كە بۆ خاڵی پێكگەیشتن دەگەڕێن، خاڵێك كە نەفسە تاكەكان بۆ زاتی خۆیان دەگەڕێن و ناواخنی خۆیان دەدۆزنەوە، بەڵام دیالۆگ بریتی نییە لە ناواخنەكان و مەیدانێكی تایبەتمەند نییە بەڵكو مەیدانێكە بۆ بواری گشتی، ئەو بوارەیە كە رەهەندێكی مرۆیی وەرناگرێت تا كەسانی ئازادیخواز لەسەری نەكەونە گفتوگۆو بۆی نەكەونە كێبڕكێ و بە بەهانەكانیان دەوڵەمەندی نەكەن، هاوكات جەمسەرەكانی دیالۆگ و راگۆڕكێ بە ئاخاوتن بكەن، دیالۆگ و دەرچوون لە زات، بواری خۆسەلماندنی فیلیایە، بواری وەدیهاتنی دۆستایەتییە، واتا ئەو پێوەندییەیە كە وا لە كۆبوونەوەكان دەكات ببنە شارو بولیس، ئەوكاتە مرۆڤایەتی بەرزدەكاتەوە لە ئاژەڵییەوە بۆ مەدەنیەت، دواجار وای لێ دەكات هاووڵاتیەكی سازدراو بێت بۆ پێكەوەژیان.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات