مێژووی نەریتیانەی فەلسەفە وای راهێناوین، لە مەیلگەلی متمانەڕێژ و هزری دۆگما هیچ نەبینین، بێ لە لایەنی مەعریفیانە نەبێت. ئەو (واتە مێژووی نەریتیانەی فەلسەفە) لە چێوەی ئەو پۆلێنەی بۆ تیۆرییەكانی مەعریفەی دادەنا، ئەو مەیلگەلەشی نمایش دەكرد، تا ئەوەی ئەو پێی دەڵێ فەلسەفەی رەخنەیی، بەرامبەری بگرێتەوە. ئیدی بەم جۆرە، متمانەڕێژی هەموو ئەو هەڵوێستانەیە، كە بە تەواوی گومان وەك میتۆدێك رەت دەكاتەوە، دامێنگیری هەقیقەتی رەهاش دەبێت، واشی دادەنێت كە هەقیقەتی رەها هیچ پێویستی بە رەخنە نییە و رەخنەش هەڵناگرێت.
راستە هەندێك كەس هەڵوەستە لە ئاست ئەو ئەنجامە كردارەكیانەدا دەكەن، كە لە پەیڕەوكردنی هزری دۆگمادا دەكەونەوە، تەنیا بەو لایەنە ساغ مەعریفیەش بەسی لێ ناكەن، بەڵكو پێیانوایە دۆگماییزم، لەبەر ئەوەی وابەستەی تاكە را و قۆرخكردنی هەقیقەتە، هەر رایەكی پێچەوانەش سەركوت دەكات، دان بە «رای ئەوی دی»دا نانێت، رایەكی دی ناناسێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو بە تەنیا دەیڕوانییە ئەو لایەنە كردارەكییە، بەوەی كە تەنیا بەركارە و ئاكامێكە زادەی مەعریفەیە. لەم چوارچێوەیەدا، تەنیا لەودا، قسەیان لەبارەی ئاكامەكانی پەیڕەوكردنی متمانەڕێژییەوە دەكرد، كە چۆن هەڵوێستی توند و زبری لێ دەكەوێتەوە و پاڵ بە دەروێشانیشی دەنێت، راست و چەپێك بە سەر (ئەوی دی)دا بنێن، تەنانەت سەركوت كردن و سەركۆنەكردنی ئەو «ئەوی دی»یەش.
بەڵام، ئەگەر هەر لە سەرەتاوە متمانەڕێژیمان دیاری كرد، نەك بەوەی كە هەڵوێستێكی تیۆرییە و «تیۆرییەكی مەعریفە»یە، بەڵكو وەك ئەوەی لە بنەڕەتدا هەڵوێستێكی ئەخلاقی- سیاسییە، ئەوا بۆمان روون دەبووەوە، كە توند و زبرە، نەك تەنیا بەو قسە و كردارانەی دەیانكات، بەڵكو بەو مكیانیزمە یەكتاناسەی هەشیەتی، كە هەموو فرە ڕایی و جیاوازی لە هەڵوێست رەت دەكاتەوە، هەروەها هەر دوودڵییەكی نێوان گومان و یەقینیش، رەت دەكاتەوە. ئەمەش وا دەكات هەموو شتێك بخاتە نێو بازنەی خۆیەوە، هەمووانیش ناچار دەكات ملكەچی لۆژیكی ئەو بن، هەڵبەت ئەوەش پێویستی بە میكانیزمێكی زۆردارانە و ناچار كردن هەیە. پێشتر (نیچە) روونی كردەوە كە هەموو میكانیزمێكی یەكتاناسی، نابێتە یەكتاناسی تەنیا بەوە نەبێت كە رێكخستن و ناچاری و مل بادان نەبێت، هەروەها بە تەنیا بەرەنگار بوونەوەی پەشێویی فرەیی و داڕشتنی لۆژیكی هەژموون و مل پێ كەچ كردن و ستەمیش.
جا بەم حاڵەوە، پێویستە كە بە تەنیا هەڵوەستە كردن لە ئاست ئاكامەكانی متمانەڕێژی و «كاریگەرییەكەی» بەسی لێ نەكەین، بەڵكو پێویستە پەی بەرین بەو میكانیزمە یەكتاناسەش كە ئەوی كۆنترۆڵ كردووە. هەر ئەو میكانیزمەشە كە دەبێتە كۆسپی نێوان متمانەڕێژ و ئەوی دی، رێشی لێ دەگرێت فرە ڕایی قبووڵ بكات، یان دروستتر جیاوازیی نێوانیان قبووڵ بكات. بەڵكو ئەو میكانیزمە، كارە رەنگدانەوەی خۆی دەكات و دەروێشانی خۆشی كەوی و ملكەچ دەكات. چونكە متمانەڕێژ، بەر لەوەی جیاوازی لەگەڵ هی دی رەت بكاتەوە، یەكەم جار رێی جیاواز بوون لەگەڵ خۆی قەدەغە دەكات، یان، راستتر، ملكەچ بوون بۆ مەحاڵ بوونی جیاواز بوون لەگەڵ خوددا. متمانەڕێژ بەر لەوەی دەرگا لە ئەوانی دی دابخات، دەرگا لە سەر خۆی دادەخات، بەر لەوەی هەمبەر بە ئەوانی دی توندوتیژی بنوێنێ، هەر خۆی دەچێتە بن نیری گوشاری بەدیهیایەتی و توند و تیژییەكەیەوە. متمانەڕێژ هزری خۆی ناداتە بەر بێژنگی لۆژیك، بەڵكو هەموو شتێك لە بێژنگی لۆژیكی خۆی دەدات. ئیدی لێرەوەیە كە دەڵێ، ئەو پەی بە هەموو كون و كەلەبەرێك دەبات، هەر ویستێك یان دوودڵییەك، وا دەكات پێگەی بهێنێتە خوار و دەسەڵات و شكۆی ئەویش لاواز دەكات. ئا لێرەوە مۆركی شموول هەمەكیانە و گشتانكارانەی متمانەڕێژی و تۆتالیتاریزمی ئەو، سەرچاوە دەگرێت.
پەیوەندییەكی پتەو لە نێوانی گشت (Total) و گشتانكاری (Totalitaire)دا هەیە، بە هەمان شێوە پەیوەندییەكی پتەویش لە نێوان حەزی ئەوەی لە هەموو شتێكدا شارەزا بیت و نێوان تاكڕەوی لە را و تۆتالیتاریزمدا، هەیە. ئەوە پەیوەندییەكە ئاستی دركە و گوتن تێپەڕ دەكات. چونكە هزری تۆتالیتاریزم خەسڵەتی تایبەتاندن و روانینی هەمەكیانەی هەیە، دەشڵێ هیچ شتێك لە هەگبەی زانینی ئەو دەرباز نابێت. جا لێرەوەیە كە لە هەموو هەڵوەستە و دوودڵییەك دوور دەكەوێتەوە، زوو بە زووش هەموو شتێك یەكلایی دەكاتەوە كە دەبێتە مایەی دەرخستنی كەم و كوڕییەك یان ناتواناییەك، ئەویش لە ترسی ئەو ئەنجامەی كە لێ دەكەوێتەوە، (واتە) نەك تەنیا دەرخستنی سستی و لاوازی لە بواری تیۆریدا، بەڵكو لە كەم كردنەوەی سەنگی دەروێشانی رایەكەش، هەروەها كار لە سام و دەسەڵاتی ئەوانیش دەكات. ئەوە تەنیا نابەڵەدی نییە لە شتان، بەڵكو ئەوە كەموكوڕی و ناتوانایی و سستیشە. بۆیە خەسڵەتی متمانەڕێژی ئەوەیە، توانایەكی لە رادەبەدەری لە فەتوادان لە هەموو كارەساتێكدا هەیە، جا ئەو كارەساتە هەر چییەك بێت خەسڵەتەكەی و تا چ رادەیەكیش ئاڵۆز بێت. هەر گومان یان دوودڵییەكیش بە نیشانەیەكی ناتوانایی دادەندرێت، هەر هەڵەیەكیش تەنیا بە تاوان دادەندرێت.
لە لایەكی دیكەوە، سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان دركەی هەمەك و تۆتالیتاری، پێشتر ئاماژەمان پێ دا بوو، كاتێك گوتمان كە هزری گشتانكاری، بەو میكانیزمە یەكتاناسی و لە خۆ گرتنەی، ناچار دەبێت میكانیزمێكی سەركوتكەرانە و زۆردارانە بخاتە گەڕ.
بە پێی ئەوە، هزری متمانەڕێژی دۆگما، كە لە نێو دەریای بەدیهی و یەقیندا پێ مەلە دەكات، وەك دەڵێن، بەو كردارانەی لێی دەكەونەوە و بەو ئاكامانەی زادەی ئەون، توند و تیژ نییە، بەڵكو بەوەی كە ئەوی پێ دەبەسترێتەوە، یان راستتر ئەوی پێڕا دەبەسترێتەوە، هەروەها بەوەی ئەو بە تەبیعی بە بەدیهیی دەزانێت و پێیوایە مشتومڕی ناوێت، توندوتیژییە. توندی و تیژی لێرەدا وەك ئەوەیە توندوتیژییەكی بنیادانە بێت. پێشتر (رۆلان بارت) روونی كردەوە كە بەدیهیایەتی توندوتیژییە و «توند و تیژیی راستەقینە ئەوەیە بڵێی: تەبیعییە ئەمەمان پێ وا بێت، ئەمە كارێكی بەدیهییە».
پێشتریش سەرداری فەلسەفەی نوێ وا بەدیهیایەتیی دیاری كرد، بەوەی بە چەمكی یەكێتی و سادەییەوە گرێی دا، وەك چۆن گومانی بە فرەیی و تێك هەڵكێشەوە گرێ دا. زەین ناكەوێتە گومان و سەرگەردانییەوە، تەنیا ئەوكاتە نەبێت كە دەكەوێتە بەردەمی چەندڕیان و رێ و رێچكەكانی لێ ئاڵۆز دەبن. خۆ ئەگەر لە بەردەمی یەك رێڕەودا بوو، ئەوا چ چارێكی نییە و دەبێ بیگرێتە بەر، یان با بڵێین راستییەكەی، ئەو رێیە دەیبات و ئەویش دەیگرێتە بەر و پێشی وایە، كە راستی ها بە لای ئەوەوە، ئەوەی لە بیر دەچێت كە ئەو بارمتەی رێیەكەیە، بەدیهیایەتیش بەدی نایەت، تەنیا لە كۆتایی رێڕەودا نەبێت، هەقیقەتیش نابێ چ شتێك بێت، بێ لە هەموار كردن و راست كردنەوەی رایەك، راست كردنەوەی هەڵەیەك، ئەو، وەك (باشلار) دەڵێ: «لە كەشێكی پەشیمان بوونەوەی هزریدا نەبێت، دركی پێ ناكرێت».
بەم چەشنە، متمانەڕێژی توند و تیژی و سەركوت كردنە، بەوەی چەندان بەدیهییە و دەرگای گومان دادەخات و رێی رەخنەش كڵۆم دەدات، دەروێشانی خۆشی لە نێو «گشتێكی یەكگرتوو»دا زیندانی دەكات، رێیان پێ نادات هەوای ئازادی هەڵمژن.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات