پێنگاوێك بەرەو دیموكراسی
د. سەردار موسی شەریف سندی
ئەردۆگان لە پەیامەكە، 16 جار تەمەنی «11 ساڵ» حكومەتی خۆی بە بیری خەڵكی ھێناوە. لە ھەمان كاتیش4 جار «11 ساڵی» بەكار ھێناوە، بە تێكراوی دەكاتە 20 جار. لە مێژووی سیاسی توركیا، كەسێك بە قەد ئەردوگان پەیدا نەبۆتەوە، كە لە رووی وتاربێژی سیاسی و كاریزماتیكی، ئەوەندە خاوەن كاریگەری بێت لەسەر خەڵكی. ئەردۆگان، بە شێوەیەك لە شێوەكان سوسیۆلوژیای توێنی بوونی ھاووڵاتیانی خۆی باش دەزانێت و بۆیەش ئومێدێكی زۆری ھەیە بۆ سەركەوتن، لە ڕۆژنامەی تایمز ئاماژەی پێداوە «عيلمانییەت پەردەپۆش بكرێت»و لە سەدەی 21ەم دا ئیسلامی دیموكراتی شوێن پێی سیستمی 90 ساڵەی عيلمانی دیكتاتۆريی توركیا بگرێتەوە. ئەردۆگان بە ئاماژە پێكردن دركی بە بوونی «ئاستەنگ و بەربەستەكان»ی كرد، ھەتا گەیشتونەتە ئەمڕۆ، واتە ئاستەنگ و بەربەستەكان هەرچ بن، لەوانە داخستن، تەھدید، تیرۆری دژی حزبەكەی و تاد، لە بەرامبەر ھێزە ئیسلامییەكان، ئاماژەشی پێ دەكات، ئەوان كۆڵیان نەداو «بەرخودان» یان بۆ سەركەوتنی دەكرد، لە ھەمان كاتیشدا بۆ ئەوەی ریفۆرمەكان ئامانجەكانی خۆیان بپێكێن.
بە ئاماژە پێكردن بە 27 مایس، وەكو لاپەڕەیەكی رەش لە مێژووی سیاسی دەوڵەتی توركیا، گەورەترین بەربەست لە بە دیموكراسی بوونی توركیا وێنا دەكرێت، رێك بە پێچەوانەوە، ئەم پێنگاوەی ئەردۆگان و ئاكەپە بەسەر لە نوێ نووسینی قۆناخێكی مێژوويی تازەیە بۆ توركیا، كە چیتر بەربەستەكان لە بەرامبەر هاووڵاتی و حزبە سیاسییەكان نەمێنێت. ئەویش لە پێناو گرتنەبەری بەھێزكردنی پێگەی دیموكراسی،كە دەرفەت بۆ هاووڵاتی و لایەنەكان برەخسێنێت خواست و ویستەكانی خۆیان بخەنە بەر دەست ، وەكو «موخاتيب» بێتە وەرگرتن.
ئەردوگان بە ئاماژە پێكردن بە مێژووی بونیاتنانی توركیای تا گەیشتن بە قۆناغی ئێستا بێ مەبەست ئەم وێنە مێژوویيە بۆ هاووڵاتی وێنا ناكات، ئەو لەم روویەوە دەیەوێت زەمینەیەك دروست بكات بۆ داخوازیيەكانی ماف و ئازادی، بە پێداگیری كردن لەسەر، كەشوھەوایەكی سیاسی و ئاواكردن و رەخساندنی كەلتورێك بە شێوەی دیموكراسی، بۆ رووخانی وێنەی عيلمانییەت لە توركیا، و بەھێز كردنی پێگەی پرۆژەی سیاسی ئیسلامی دیموكراتی. بە تایبەتی بە بوونی ویستی گۆڕانكاری كردن بە سەر یاسای پارتە سیاسییەكان، بە گشتی پێنگاوێكی گرینگە بۆ پرۆسەی دیموكراتی لە توركیا.
ئەگەر بەراوردێك بكرێت لە نێوان «دیموكراتی» و «دین»، لە ژێر ناوی دیموكراسی، كورد بە شێوەیەك دێتە چەوساندن، بەڵام رێگر نییە لەوەی كورد مومارسەی مافەكانی خۆی بكات و بنەماكەی نەتەوەی بەھێز ئاوەدان بكات و لەم رێگەیەوە داخوازی مافەكانی خۆی بدات. لە لایەكی دیكەوە، لە ژێر چەتری «دین» كە ھەموومان موسڵمانین، دەرفەتی ئەوە بۆ كورد نەڕەخساوە كە ئاماژە بە مافە نەتەوەییەكانی خۆی بكات، واتە ئاوێتەبوونی كورد. ئەوەی مەترسی دەكرێت، رێك بەرداشتی دووەمە كە مەترسی ھەیە بۆ سەر كورد لە مەودایەكی درێژ خایەن لە ژێر پرۆسەی ئیسلامی دیموكراسی كە ئەردۆگان بە ناوی پاكێجی كرانەوە پێشكێشی دەكات.
ھەر چەندە ئەوەی كورد ویستی، بەدی نەھات، بەڵام لە زۆر لایەوە دەكرێت ئەمە لە بەرژەوەندی كوردەوە لێكبدرێتەوە. واتە روانگەی كورد بەرداشتێكی پۆزەتیڤی بۆ ئەم كرانەوەیە ھەبێت. راستە مافەكانی كورد بەو شێوەیە كە كورد دەیەوێت. ئەمە دەكرێت ببێتە بەرداشتێكی كورد، كە وەكو پاكێجێكی خاوەن (cosmetic changes) ناوزەد بكرێت، بە تایبەتی ھیچ ئاماژەیەك بە كورد نەكراوە، كە رەچاوی دەكراو یەكێكە لە گەورەترین سیستمی دیموكراسی 90 ساڵەی توركیا، كە ئەردۆگان دەیەوێت كۆتايی پێكبھێنێت. ئەمەمان لە بیر نەچێت، لە روانگەی ئاكەپەو ئەردوگان، لە توركیا لە ژێر ناوی علمانییەت 90 ساڵە مافی موسڵمانان پێشێلكراوە، بە تایبەتی لە رووی دامەزراندن و پراكتیزەكردنی مافەكان بە تایبەتی ژنانی لەچك بە سەر. ئەم پاكێجە دەتوانرێت بە پاكێجێكی كرانەوە بە رووی لەچكردن ناوزەدبكرێت تا بە پاكێجێكی ئاشتی و چاەسەركردنی كێشەی كورد لە روانگەیەكی كوردەوە. بە دیموكراتیزە بوونی توركیا رێگە خوشكەر دەبێت لە قۆناخەكانی داھاتوو بتوانن بە سوود وەرگرتن لە فاكتەرە دیموكراتییەكان كومەڵێك لەو داخوازی یانە بە دەست بێنێت. بە تایبەتی سیستمی ھەڵبژاردن بۆ كورد پاڵنەرێكی بەھێزە، كە پارتی و رێكخراوەكانی سیاسی كوردی بیر لە سەر لە نوێ رێكخستنی خۆیان بكەنەوە، بۆ بەشدار بوون لە پارلەمانی توركیا. پێشكێش كردنی ئەم پاكێجە لەم كاتەدا، دەكرێت خوێندنەوەیەك بێت بۆ رزگار كردن و پاراستنی توركیا لە ھاوكێشە ئیقلیمیەكان.
لە لایەكی دیكەوە، ئەوەی بۆ ئەردۆگان گرینگە، پێكاندنی ستانداردەكانی سیستمی سیاسی ئەوروپایە لە رووی دیموكراسییەوە، كە تا رادەیەكی باش دەتوانێت ئەوروپا رازی بكات، كە ئەویش بۆتە بەربەست سەبارەت بە ئەندام بوونی توركیا. بەڵام راستییەك ھەیە، رێگای توركیا بۆ ئەوروپا كێشەدارە و بە ئاسانی نییە. سەركردایەتی سیاسی توركیا توانای ئەوەیان نییە راستەوخۆ ئەمە بۆ هاووڵاتیان بدركێننن، ئەویش موسلمان بوونی توركیا و رێژەی زۆری دانیشتووانی توركیایە. بە ئەندام بوونی توركیا لە ئەوروپا، ھەژموونی فەرەنسا، ئاڵمانیا تووشی گۆڕان دەبێت و ئەم دوو وڵاتەش گەورەترین بەربەستن، بە تایبەتی ئاڵمانیا، كە ئاماژە دەكات، یەكێتی ئەوروپا پرۆژەیەكی كریستانییەو گرووپی وڵاتانی كریستیانە.
لە كوتايیدا پێویستە ئەمە بێتە راگەیاندن، پاكێجی دیموكراسی ئەوەندەی پاكێجی چاوەڕوانكراوی نەخشە رێگای چارەسەری كورد بێت، پاكێجێكە، پارتی دادو گەشەپێدان بۆ بەھێزكردنی پێگەی خۆی لە توركیا دايڕشتۆتەوە. ئەم پاكێجە كێشەی كوردی خستۆتەوە چوارچێوەی بە دیموكراسی كردنی سیستمی سیاسی و یاسایی توركیا بۆ ئەم قۆناخە. بۆیە، پشتگیری كورد لەم پاكێجە لە كاتی ئێستاو ھەوڵدان بۆ دەربازكردنی لە پرۆسەی پارلەمانی، زەمینەی خەباتی سیاسی و كومەڵایەتی بەھێزتر بۆ كورد دێتە ئارا، كە دەبێت كورد لەبەر چاوبگرێت. بە دیموكراسی بوونی توركیا، دەرگاكان دەكرێنەوە و كاریگەری لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش دەبێت. لەم روویەشەوە، پپێویستیشە گۆڕانكارییەكانی سوریا لەبەرچاو بێنەگرتن و چاودێری بێتەكردن. لە ئەگەری گوشاری زۆر بۆ سەر ئەردوگان و پەیدابوونی كەشوھەوای ناڕەزایەتی لە توركیا، ئەگەری زۆر گەورە ھەیە ھێزەكاني نەتەوەپەرستان لەگەڵ ھێزی لەشكەری توركیا بە كودەتایەكی سپی دیكە بێنە سەر دەسەڵات، ھەموو ئەو ھەوڵانەی لە ئێستادا لە ئارادان بەرەو پاشەوە بڕۆن.
* تۆژەری دكتۆراو مامۆستای زانكۆی دھۆك
