قسەوباسی زۆر دەبیستین لەبارەی ئەوەوە كە ئەم سەدەیەی تێیداین سەدەی چارەسەری دۆزی كوردە و ناوی دەنێن بە سەدەی كوردان.
سەدەی رابردوو سەدەی دابەشكردنی كوردستان و لكاندنی زۆرەملێیانەی بوو بە چوار دەوڵەتی ناوچەكەوە كە هەر یەكەیان بەپێی پێوەرە مرۆیی و ئابووری و سیاسییەكان بوونە داگیركەری كوردستان. كوردستانیش بووە كۆلۆنیالیكراوێكی ناوچەیی لە نێوانی چوار دەوڵەتدا كە حكومەتە جیاجیاكانیان و نەتەوە سەردەستەكان تا رادەی راگواستنی بە كۆمەڵ و كۆمەڵكوژی و كیمیابارانكردن و ئەنفالكردن و سڕینەوەی ناسنامە و لەناوبردن و قەدەغەكردنی زمان و كولتوور، زوڵمیان لە گەلەكەی كردووە.
بە واتایەكی دیكە سەدەی بیست، سەدەی هەموو ئەو هەوڵانە بوو كە بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی كورد و كوردستان دراون. وەلێ هەندێ ئاماژە و پێدراو لە كۆتایی سەدەی بیست و سەرەتای سەدەی بیست و یەكدا دەركەوتوون وەها نیشان دەدەن كە ئەو هەوڵانە روویان لە شكست كردبێ و كورد و كوردستانیش روویان لە سەرهەڵدانەوە و بووژانەوە كردبێ. بۆ نموونە (ئەزموونی حوكمڕانی هەرێمی كوردستانی عێراق، داننان بە كێشەی كورد لە توركیا و دەستپێكی پرۆسەی ئاشتەوایی، سەرهەڵدان و دەركەوتنی رەوایەتی دۆزی كورد لە سوریا، لا كردنەوەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە دۆزی كورد لە ئێران).
پرسیاری سەرەكی ئەم وتارە لێرەوە سەرهەڵدەدات كە ئاخۆ ئەم ئاماژانە بەشی ئەوە دەكەن ببنە فاكتەری پێشبینی كردنی ئەوەی كە سەدەی بیست و یەك سەدەی كوردان دەبێ؟!
ئایا دۆزی كورد و چارەسەركردنی كێشەی خاك و میللەت و قەوارەی سیاسی سەربەخۆ، لە ئەجندای نێودەوڵەتی و پەیوەست بە ئەجندای ناوچەیی، هاتۆتە پلەی یەكەم یان سەرلیستی وەرگرتووە تا ئەو پێشبینییە قبووڵ بكەین كە بەڵێ سەدەی بیست و یەك سەدەی كوردانە؟!
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لێكۆڵینەوە و وردبینی زۆری گەرەكە و لە وتارێكی وەها كورتدا جێی نابێتەوە. بەڵام لە یەك ئاماژەوە هەوڵ دەدەم بگەم بە وەڵامێك.
ململانێ و پێكدادان
هەمیشە مەیل و خواستی زاڵ بوون بەسەر شتگەلێكی وەكو زەوی و سامانی سروشتی، خەڵك و سامانی مرۆیی، هێز و توانا جۆراوجۆرەكان، پێگەی جوگرافی هۆكاری ململانێ و پێكدادانی نێوان دەوڵەتان یان كۆمەڵەكان بووە.
ئەم پێناسە نەرێتییە لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستدا پەرەی سەند و وردتر بۆوە تا پەلی كێشا بۆ ئەو رادەیە كە بگووترێ ململانێ یان پێكدادان بریتییە لە توانای سەپاندنی رایەك یان كولتوورێكی تایبەتی دەوڵەتێك یان كۆمەڵگایەك یان گروپێكی كۆمەڵایەتی بەسەر دەوڵەت یان كۆمەڵگا یان گروپی دیكەدا، چ بە شێواز و رێكاری نەرم یان بە هێز و زۆرەملێ.
ململانێ و پێكدادانی نێوان قەوارە مرۆیی و سیاسی و دەوڵەتییەكان، بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی هەر هەبووە.
بیرمەندان و فەیلەسووفان و كۆمەڵناسان و سیاسەتزانان و یاساناسان زۆریان لە بارەی ململانێ یان پێكدادانەوە نووسیوە. لە پێناسەكردن و دەستنیشانكردنی هۆكار و دەرەنجامەكانیدا كۆك و ناكۆك بوون و قوتابخانەی فیكری و تیۆری پێكجیاوازیان چێ كردووە، دەرەنجام ئەمانیش لەناو خۆیاندا دابەشبوون بەسەر بەرە پێكناكۆكەكانی ململانێكاندا و كەوتوونەتە ململانێی یەكتر و بەیەكیاندا داوە.
پێكدادانی شارستانییەكان
لەوانەیە دوا تیۆری لەم بارەیەوە ئەوەی «ساموئیل هەنتگتۆن» بێ كە تایتڵە سەرەكییەكەی « پێكدادانی شارستانییەكان»ـە.
هەنتگتۆن، ساڵی 1992 لەسەرینی گۆڕانكارییەكانی جیهان و دەركەوتنی كۆتاییەكانی بلۆكی رۆژهەڵاتی سەر بەسۆڤێت و جەنگی ساردی نێوان ئەوان و بلۆكی خۆرئاوا بە سەركردایەتی ئەمریكا، وتارێكی هەر بەو ناونیشانە بڵاو كردەوە. ساڵی 1996 لە ئەنجامی پەرەپێدانی ئەو وتارە و لەبەر رۆشنایی ئەو گفتوگۆیانەی ئەو وتارە وروژاندنی، كتێبێكی بە ناونیشانی (پێكدادانی شارستانییەكان و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سستمی جیهانیی) بە چاپ گەیاند و بڵاوی كردەوە.
پوختەی بیروبۆچوون و تێزەكەی لەم كتێبەیدا ئەوەیە كە شارستانییەكان شوناسی كولتووریی و ئاینییان هەیە و ئەو خەڵكانەیش كە ئینتیمایان بۆ ئەو شارستانییانە هەیە دەمارگیرن بۆ شارستانییەكەیان و لە قۆناغی دوای شەڕی سارددا، ئەو دەمارگیریە بۆ جیاوازی و ناكۆكی نێوان شوناسی كولتووریی و ئایینی، سەرچاوەی سەرەكی پێكدادان و ململانێ دەبن و لەسەر ئەو بناغەیەش سەرلەنوێ سستمی جیهانی دادەڕێژرێتەوە.
ئاماژەكانی تیۆرییەكەی هنتگتۆن ئەوەن كە جیهانی شەڕی سارد جیهانی دابەشبوو بوو بۆ دوو جەمسەری ئایدیۆلۆژی پێكناكۆك، بەڵام جیهانی دوای شەڕی سارد، جیهانێكی فرەجەمسەرە، چونكە فرەشارستانییە. مەبەستیشی ئەو شارستانیانەیە كە جیهانیان پێكهێناوە و بریتین لە شارستانییەكانی «چینی، ژاپۆنی، هندی، ئیسلامی، رۆژئاوایی، ئارتۆدۆكسی، ئەفریكایی و ئەمریكای لاتینی». ئەو پێدراوە یان فاكتەرەی پەیوەندی نێوان ئەم شارستانیانە بەڕێوە دەبات «پێكدادان»ـە. بنەما و سەرچاوەی پێكدادانەكەیش كولتوور یان ئەو شوناسەیە كە هەر یەكێك لەم شارستانیانە بەڕێوە دەبات و خەڵكەكەی پابەند پێوەی و ئینتیمایەكی دەمارگیرانەیان بۆی هەیە.
لەسەرینی ئەمەوەیە كە هەنتگتۆن نووسیویەتی: (كولتوور یان شوناسی كولتووریی كە بەگشتی شوناسی شارستانین، جۆری پێكەوەیی و لەبەریەكهەڵوەشان و ململانێ و پێكدادان لە جیهانی پاش شەڕی سارد دروست دەكەن).
سەرەتاكانی ئەو پێكدادانە
دروشم و بەرنامە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی دژی سیاسەتی ئەمریكا و رۆژئاوا و شێوازی ژیان و كولتوور و چەمكە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و یاساییەكانی كۆمەڵگاكانی رۆژئاوا كە لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوین بەگشتی و لە وڵاتانی ئیسلامییەوە بەتایبەتی، لە كۆتاییەكانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستدا، بەرزكرانەوە و لەژێر ئەو پەرچەمەدا چالاكی جۆراوجۆری سیاسی و تەنانەت سەربازیش كران، ئاماژە سەرەتاییەكانی دەركەوتنی ئەو پێكدادانە بوو كە پێشبینی دەكرا لەنێوانی شارستانی ئیسلامی و رۆژئاوادا روو بدات.
خۆ پێشتر ئەم ناكۆكی و جیاوازییە كولتوورییانە هەر هەبوون، بەڵام لەژێر هەژموونی شەڕی سارد و بەرژەوەندیی هاوبەشی رۆژئاوا و وڵاتان و كۆمەڵگا ئیسلامییەكاندا لە دژی سۆڤێت و بلۆكی رۆژهەڵات، شاردرابوونە و خرابوونە خانەی دژایەتی كردنی كوفر و ئیلحاد.
كە باڵوێزخانەكانی ئەمریكا لە نایروبی و داروسەلام تەقێنرانەوە و سوپای ئەمریكا لە سوماڵ دەركرا و گروپە چەكدارە ئیسلامییەكان و بەتایبەتیش ئەوانەیان كە مەرجەعیان عەرەب ئەفغانەكانی وەكو ئوسامە بن لادن و ئەیمەن زەواهیری بوون، بەرپرسیارێتی خۆیان لەم كارانە راگەیاند و دواتر رێكخراوی ئەلقاعیدەیان دامەزراندو بەرنامەكەیشیان بە ئاشكرا دژایەتی ئەمریكا و رۆژئاوا و هەموو بەرژەوەندییەكانیان بوو لە سەرانسەری جیهاندا، ئیتر سەروسیمای ئەو پێكدادانە نوێیە لە نێوانی شارستانی رۆژئاوا و شارستانی ئیسلامدا دەركەوت و لە تەقاندنەوەی تاوەرەكانی نیویۆركدا بە یەكجاری پێكهاتەی هەر دوو بەرەكە تەواو دەركەوت.
نەزانینی ئەمریكا و رۆژئاوا
ئەمریكا و رۆژئاوا قەوارەی ئەو پێكهاتەیان لەناو كۆمەڵگاكانی ئیسلامیدا نەدەزانی چەندە. لەمەدا جگە لە نەزانین و نەخوێندنەوەی پێدراوە كولتووری و فیكری و نەریتییەكانی ئەم كۆمەڵگا ئیسلامییانە لەلایەن خۆیانەوە، هەروەها خەتای حوكمڕانانی ئەم وڵاتانەی تێدا بوو كە بە حوكمی پەیوەستی و پاشكۆیی خۆیان بە رۆژئاواوە، ئەم قەوارەیان تەنیا لە رێكخراوی قاعیدە و هەندێ گروپی بچووكی تیرۆریستیدا بە رۆژئاوا ناساندبوو، كە لەناوبردنیان بریتییە لە كردارێكی ئەمنی و سەربازایی كورتخایەن. كەچی لە راستیدا ئەو قەوارەیە بریتی بوو لە پێكهاتەیەكی بنچینەیی كە لە كولتوور و شوناسی كۆمەڵگای ئیسلامیدا هەیە و دژی كولتووری سیاسی و یاسایی و شێوازی ژیانی كۆمەڵایەتی رۆژئاوایە بەگشتی و هەمیشە ئامادەیە پێیدا بكێشێ.
لەسەر بنەمای پشتگوێخستنی تیۆرییەكەی هەنتگتۆن و نەزانینی راستی ئەو قەوارەیە وەكو پێكهاتەیەكی بنچینەیی لە بونیادی كۆمەڵگا ئیسلامییەكاندا، ئەمریكا و رۆژئاوا لەشكركێشیان بۆ سەر ئەفغانستان كرد و پاشان هاتنە ناو عێراقەوە و لە هەردووكیاندا ئامانجە ئاسانەكەیان نەپێكا كە لەناوبردنی رێكخراوی قاعیدە بوو، بەڵكو بە پێچەوانەوە تا سەروو ئەژنۆیان لە قوڕو لیتەی ئەم دوو وڵاتەدا چەقی و قوربانیی زۆری مرۆیی و ماددیان دا.
دوای ئەو دوو ئەزموونە ئینجا تێگەیشتن كە ئەم شەڕە سەربازی و ئەمنی نییە، بەڵكو قسەكەی هنتگتۆن دروستە كە ئەم شەڕە پێكدادانی دوو شارستانییە، دوو كولتوور و دوو شوناسی پێك ناكۆكە.
هەڵەیەكی دیكە
بۆ چارەسەركردنی ئەوەی ماوە لە داڕشتنەوەی سستمی جیهانیدا بە گوێرەی ئەم ناوچەیە، رێیەكی دیكەیان گرتەبەر ئەویش رووخاندنی رژێمە دەسەڵاتدارەكانی ناوچەكەیە بۆئەوەی رێگا بكرێتەوە لەبەردەم دیموكراتیزەكردنی دەسەڵات و سستمی سیاسیدا.
لەمەیشدا دیسانەوە بە قسەی هەنتگتۆنیان نەكرد كە لە كتێبیكیدا بە ناونیشانی «سستمی سیاسی لە كۆمەڵگا ئینتیقالییەكاندا» دەڵێ، ناكرێ و نابێ بە زۆری سەربازیی دیموكراسی رۆژئاوا بسەپێنرێ بەسەر كۆمەڵگا ئینتیقالییەكاندا. دەرەنجام ئەو هەموو قوربانییە لە میسر و تونس و یەمەن و لیبیا درا و دەسەڵاتیش كەوتە دەست ئەو هێزانەی ئەنتی دیموكراسی و ئازادین.
كاتێ ئەمریكا و رۆژئاوا بە هۆش خۆیان هاتنەوە و لە تێزەكەی هەنتگتۆن تێگەیشتن كە كار لەكار ترازابوو.
ئێستا چی دەكەن؟
پاشی ئەو ئەزموونە خوێناوییانە و بەتایبەتیش ئەوەی لە ئەفغانستان و عێراق روویاندا و لە میسر و تونس و یەمەن رووەكەی دیكەیان روویدا، ئەمریكا و رۆژئاوا زانیان بەڵێ ململانێ و پێكدادانێك لە نێوانی شارستانیی رۆژئاوا و شارستانی ئیسلامیدا هەیە. جا پێش ئەوەی هەڵكشێ بۆ ترۆپك و تەشەنەكردنی بۆ هەموو ئاستەكانی ژیان لە ناوچەكەدا كە پڕاوپڕە لە بەرژەوەندییەكانیان، پێویستە بە هەر كلۆجێ بووە ئاراستەی ئەم پێكدادانە بە لایەكی دیكەدا ببەن. باشترین بژاردەیش لەبەر دەستایاندا ئەوەبوو كە پێكدادانەكە ئاراستە بكەنەوە بۆ ناو خودی شارستانی ئیسلامی خۆی و بیكەنە پێكدادانی مەزهەبی و ئایینی لەناو خودی كۆمەڵگا ئیسلامییەكاندا.
تا ئێستا ئەمەیان لە عێراق و سوریادا بۆ چۆتەسەر. حاڵی حازر كۆی ململانێ و پێكدادانەكان لەنێوانی كولتوور و شوناسی رۆژئاوا و ئیسلامدا كاڵ بۆتەوە و لە جیاتی ئەوە بە پلەی یەكەم ململانێ و پێكدادانی نێوانی سوننە و شیعە تۆخ بۆتەوە و بە پلەی دووەمیش لە نێوانی سوننە و ئایین و ئاینزاكانی دیكەدا.
زیانگەیاندن بە پرسی كورد
ئەم تەحویلە وەهای كردووە كە، پرسی ئاشتی و ئارامی بە پلەی یەكەم لە دامركاندنەوەی ئەم پێكدادانە مەزهەبی و ئایینیەدا چڕ و تۆخ بێتەوە و پرسی چارەسەری دۆزی كورد وەكو پرسێكی نەتەوەیی و نیشتمانی بكەوێتە پلەی دووەمەوە یان لە باشترین حاڵەتیدا بكەوێتە پەراوێزی ئەوەی یەكەمەوە و جار جارە وەكو كارتێك لە تۆخكردنەوە یان كاڵ كردنەوەی ئەو ململانێ سەرەكییەدا بەرز بكرێتەوە.
بەم مانایە هەروەكو چۆن رۆژئاوا لە سەرەتای سەدەی بیستدا هۆكاری سەربەخۆنەبوون و دانەمەزراندنی دەوڵەتی كوردی و دابەشكردنی نیشتمانی كوردان بوو بەسەر چوار دەوڵەتی ناوچەكەدا، وا لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمیشدا دۆزی كوردی لە ناوچەكەدا خستەوە پلەی دووەم و لەناو تەپوتۆزی شەڕ و پێكدادانی مەزهەب و ئایینەكاندا شاردیەوە.
هەرچەندە ئەم لێكدانەوەیە تا رادەیەك لە نائومێدی بەم سەدەیە یان لانی كەم بە نیوەی یەكەمی ئەم سەدەیە بە گوێرەی دۆزی كورد دەردەكەوێ، بەڵام تا ئەو جێیە لێمی قبوڵ بكەن و بیدوێنن كە وەڵامێكە بۆ ئەو پرسیارەی كە ئایا سەدەی بیست و یەك سەدەی كوردانە؟!