هەر لەگەڵ دروستبوونی كۆمەڵبوونی مرۆیی رێكخراو، واتە كۆمەڵگا، «راگەیاندن» بەشێك بووە لە چالاكییەكانی ئەندامەكانی ئەو كۆمەڵبوونە، ژیانی رێكخراو، واتە سستێم، بەردەوام پێویستی بە گواستنەو و گەیاندنی زانیاریی هەبووە. نەوەی نوێ دەبوایە فێربكرێ، رابهێنرێ لەسەر ئەو مەعریف و زانیارییانەی پێشینان هەیانبووە، دەنا سستێمە رێكخراوەكە شیرازەی تێكدەچوو – گەیاندن و گواستنەوەی زانیاریش ناوەڕۆكی ئەو چالاكییە كۆمەڵایەتییەی پێكدەهێنا كە دواتر بوو بە پیشەو درەنگتریش خاوەن دەزگای تایبەت و ئێستاكە پێی دەڵێین «دەزگای راگەیاندن». راگەیاندنی ئێستاكەو ئەوساكە جیاوازییان زۆرە، راگەیاندن وەكو هەر دیاردەو چالاكییەكی كۆمەڵایەتی مێژووی خۆی هەیەو لە رەوتی ئەو مێژووەدا دووچاری چەندین قۆناغ و گۆڕان و پێشكەوتن بۆتەوە كە ئاكام ئەم راگەیاندەی ئیمڕۆكەی لێ بەرهەمهاتووە و، وەكو دواتر دەبینین، بووە بە دیاردەیەكی تا بڵێی گەورە، ئاڵۆز و كاریگەر.
راگەیاندن وەكو چالاكیی كۆمەڵایەتی
كۆمەڵگا كۆمەڵبوونێكی مرۆیی رێكخراوە، ئەندامانی شێوازی ژیان و كار و دەور و چالاكییەكانی خۆیانییان رێكخستوون، ئەم رێكخستنەش بەڕێگەی دەزگای كۆمەڵایەتیی جۆراوجۆرەوە(خێزان، خزمایەتی، ئایینی، سیاسی، دەسەڵات...)فەراهەم دەبێ كە هەر یەكێكیش لەم دەزگایانە جۆرێك و ئاستێك لە راگەیاندنی خۆیی دەبێ بۆ گەیاندنی پەیامەكانی بە ئەندامانی كۆمەڵگا- چونكە ژیانی رێكخراوی خەڵك (واتە كۆمەڵگا) بەبێ پەیام، بەبێ راگەیاندن بەردەوام نابێ.
كەواتە راگەیاندن، بە مانا فراوانەكەی، چالاكییەكی كۆمەڵایەتییەو پێویستییەكی زەڕوورە بۆ مان و بەردەوامبوونی ژیانی كۆمەڵایەتیی لە هەر كۆمەڵگایەدا.
بە دەزگابوونی راگەیاندن
وەكو وتمان، سەرەتا دەزگا كۆمەڵایەتییە نافەرمییەكان چالاكیی راگەیاندنیان پراكتیزە كردووە، ئەویش بەشێوازێكی گەلەكی و سەرەتایی- ناوەڕۆكەكەشی بریتی بووە لە گواستنەوەی زانیاری لە نێوان نەوەكان(پرۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی) و هەروەها لە نێوان دەزگاكاندا، بەڵام لەگەڵ فراوانبوونی بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و گەشەكردن و پێشكەوتنی كۆمەڵگاكان، وەكوچۆن زێدەبوونی دەور و ئەركەكانی راگەیاندن، ئاوهاش پێویستبوونی لە رادەبەدەری راگەیاندن بۆ بنیاد و توخم و رەگەزە نوێ و زۆرەكانی كۆمەڵگا خۆیان نواند- ئەمە وایكرد كە راگەیاندن لە چالاكییەوە ئیتر ببێ بە پیشە، كەچی پیشەیەكی دانسقەش، ئەمەش بەدەوری خۆی بووە مایەی داهێنانی دەزگای تایبەت بە راگەیاندن لە كۆمەڵگادا- ئیمڕۆكە لە زۆربەی دەوڵەتان وەزارەتی راگەیاندن هەیە.
لەمەودوا راگەیاندن وەكو دەزگایەكی بنیادیی كۆمەڵگا كەوتە كار و نواندنی چالاكییەكانی خۆی. كە دەڵێین راگەیاندن بوو بە پیشەیەكی دانسقە، لەبەر ئەو بوارەیە كە كاری لەسەر دەكات – ئەویش بواری فیكر و هوشیارییە.
مەیدانی سەرەكیی كاركردنی راگەیاندن – هوشیاریی كۆمەڵایەتییە، بەمەبەستی زێدەكردن، گۆڕین یان تەنانەت چەواشەكردنی ئەو هوشیارییەو دروستكردنی رایەكی گشتیی دیاریكراو بەرامبەر بە دیاردەیەك، رووداو یان كەسێك...
لێرەشدا، لەپاڵ ئەوەی راگەیاندن بوو بە دەزگایەكی بنیادیی كۆمەڵگا، كەچی وەكو چالاكییەكی دەزگا نافەرمییەكانیش هەر مایەوە بۆ بەردەوامبوون لە گەیاندنی پەیامەكانی پرۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی و بەڕێوەبردنی ژیانی رۆژانەدا، هەروەهاش لە بوارە سیاسی و كلتوورییەكانی ئەو دەزگا و رێكخراوانەی ناكەونە نێو قەوارەی دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە(رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی). جێگەی سەرنجە كە راگەیاندنی نافەرمی نەك هەر گرنگی و كاریگەریی خۆیی پاراست لە بوارە كولتووری و كۆمەڵایەتەكاندا، بگرە توانی لە دەرەوەی پانتاییەكانی سیاسەتی دەوڵەتیدا ئەوپەڕی چالاكی و كاریگەریی بنوێنێ و بەشداربێت لە، تەنانەت، ئاراستەكردنی سیاسەتی دەوڵەتیش- بەمەشەوە راگەیاندن لە وڵاتانی پێشكەوتوودا رەوایانە بە دەسەڵاتی چوارەم ناوزەد كرا.
هەرچی راگەیاندنی فەرمییە- واتە راگەیاندنی دەوڵەت و دەسەڵات.. ئەوا وەكو ئامرازێك بۆ هوشیاركردنەوەی ئەندامانی كۆمەڵگا سەبارەت بە ئایدیۆلۆگیا و سیاسەتەكانی دەوڵەت و دابینكردنی پشتگیرییان بەكارهاتووە، ئەوەش نەك هەر لە دەوڵەت و رژێمە دیكتاتۆرییەكان، بەڵكو لە دیموكراتیەكانیشدا كاركردن هەمیشە لەسەر عەقڵەكان بووە، بەڵام بەشێوازی جیاواز، لە دیموكراتیادا میكانیزمەكانی دروستكردنی هوشیاری (صناعە الوعی) لە گۆڕینی ئاڕاستەكانی رای گشتی و دروستكردنی ترس و تۆقاندنی راستەوخۆ لە سایەی سیاسەتێكی ترساندنی ناڕاستەخۆدا بەڕێوە دەچێ.
گەشەكردنی راگەیاندن و زێدەبوونی دەسەڵاتەكانی
راگەیاندن بە شێوە سەرەتایی و پێش چاپەمەنییەكەی مێژوویەكی درێژی هەیە، هەندێك دەیگەڕێنەوە بۆ 500 ساڵ پ.ز لە وڵاتی چین، ئەویش بەشێوەی بڵاوكراوەیەكی یاسایی بەناوی «تسینگ باو».
ساڵی 59 پ.ز لە سەردەمی ئیمپراتۆری رۆمانی یۆلیۆس قەیسەر بڵاوكراوەیەك بەناوی Akta Diurre بۆ دەنگوباسی سیاسی و جۆراوجۆر بە دیوارێكەوە هەڵدەواسراو خوێنەرانیش دەبوایە پارەیەك بدەن.
بازرگانانی ئیتاڵیایی رۆڵی گرنگیان هەبوو لە هێنانەوەی زانیاری و دەنگوباس بۆ وڵاتەكەیان. لە سەدەی پازدەم لە ڤینیسیای ئیتاڵی بڵاوكراوەیەك بۆ دەنگوباسی دەرەكی دەفرۆشراو نرخەكەی پارەیەكی ئاسنین بوو بەناوی (گەزەت)و هەر ئەوەش بوو بە ناوی بڵاوكراوەكە، شایانی باسە لە هەندێ وڵاتان ئێستاش بە رۆژنامە دەڵێن گازێت- بۆ نموونە لە رووسیا، لە كوردەواریشدا جاران ناوی (قەزاتە)بۆ رۆژنامە بەكاردەهات.
بەڵام یەكەمین رۆژنامەی چاپكراو لە ئینگلتەرا ساڵی 1476 لەلایەن ولیام كاكستۆنەوە (Caxton) دەرچوو (25ساڵ دوای داهێنانی ئامێری چاپ لەلایەن یوهانز گۆتنبرگی ئەڵمان ساڵی (1450)،ساڵی 1572 پاپای ڤاتیكان (گریگواری حەوتەم) ئارەزووی وەرگرتنی زانیاریی بە گوناح راگەیاند و سزاكەشی گەیشتە ئاستی (زمان بڕین).
یەكەمین رۆژنامە لە ئەڵمانیا ساڵی 1609،یەكەمین رۆژنامە لە ئەمریكا ساڵی 1704، ساڵی 1850 ژمارەی رۆژنامەكان لەو وڵاتە گەیشتە 400 و لە كۆتایی سەدەی بیستەمیش ئەو ژمارەیە بوو بە 2000.
٭٭٭
ناوی جۆراوجۆر بۆ رۆژگاری ئێستاكەمان بەكاردێن: پۆست مۆدێرنیزم، پۆست پیشەسازی، پۆست پۆست پیشەسازی، تێكنۆترۆنی.. هەروەهاش ناوی رۆژگاری راگەیاندنی گەردوونی – ئەوە راگەیاندنە كە دنیای كردووە بە گوندێكی بچووك!
زانا و پسپۆری واش هەن كە راگەیاندن دەكەن بە یەكێك لە سیما گرنگەكانی كۆمەڵگای چەرخی پۆستمۆدێرنیزم- واتە دەور و كاریگەریی سەرباشقەی راگەیاندن لە هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیی ئیمڕۆكەدا.
لەگەڵ ئەو پێشكەوتنە زەبەللاحەی راگەیاندن، بەهەموو شێوەكانییەوە- نووسراو، بیستراو، بینراو، ئەلیكترۆنی، ئیمڕۆكە بەخۆیەوەی بینیووەو لەگەڵ ئەو هەموو ئاسانكاری و خزمەتانەی پێشكێشیان دەكات، كەچی بەدەریش نییە لە زەرەر و زیان و كێشە و گرفتیش – وەكو چۆن بۆ تاكەكەس، ئاواش لەسەر ئاستەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و نێودەوڵەتیش. رەنگە تەنیا گیرۆدەبوونی تاكەكەسان بە تەلەڤزیۆن و ئینتەرنێت و مۆبایلەوە بەس بێت بۆ ئاماژەیەك بە هەندێ لە زیانەكانی راگەیاندنی هاوچەرخمان، ئەمە لەكاتێكدا ئێمە هێشتاش دوورین لەوەی خۆمان بە كۆمەڵگایەكی چەرخی تەكنۆكرۆنی لەقەڵەم بدەین، هەرهیچ نەبێ ئەوەی تۆژینەوە زانستییەكان سەلماندوویانە كە رۆشنبیریی بیستراو و بینراو لای چەپی مێشك لاواز دەكات كە تایبەتە بە پرۆسەكانی شیكاری و تیۆریزەكردن، لە هەمان كات لای راستی مێشك بەهێز دەكات كە كاری تەنیا وەرگرتنی زانیارییە.
بابەتەكانی راگەیاندن ئیمڕۆكە تادێ زێتر دەبن بە كاڵاو بۆیەش بەقسەی (یورگن هابرماس)بووین بە بابەتی جوانكاری و بۆ بەكاربەران رازاونەتەوە و ئامادەكراون. هربرت شیلەر بە راگەیاندكارانی چەرخی جیهانگیری دەڵێ (گەمەكەران بە عەقڵ) و ئێڤیس ئیدس پێیان دەڵێ(داگیركەرانی عەقڵ) – بێگومان لەپشت ئەم جۆرە راگەیانكارانە خەڵك و دەوڵەت و كۆمپانیای زلهێز هەن كە هەوڵدەدەن هوشیارییەكی ساختە (الوعی الزائف) بۆ جەماوەر و تەنانەت بۆ دەوڵەتانیش دروستبكەن دەربارەی بابەتێك، كاڵایەك، سیاسەتێك.. هەر بۆ زانین، دەزگایەكی وەكو CIA خاوەنی سەدان رۆژنامە و هەزاران رۆژنامەنووسە، یان وەكو لە كتێبەكەی جان میشال ڤالانتان (هۆلیۆد و پنتاگۆن و واشنتۆن) دا هاتووە ئەمانە سێ چالاكوانی زلهێزن بۆ دانانی ستراتیجیای گشتگیر و ئێستاكە دیاردەی سینەمای ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكایی یەكجار ئەكتیڤ و پڕ بەرهەمە، ئەم قسەیەی ریجیس دوبریە زۆر بە جوانی ئەم بارە روون دەكاتەوە- هۆلیۆد كۆمۆنیزمی رووخاند!. ئەم بارە پێش ئێمە وڵاتانی ئەوروپای تۆقاندوون، چونكە درك بە (تەڵەی جیهانگیری) دەكەن و باش دەزانن كە جیهانگیری واتە بەئەمریكایی بوون!
جا، لێرەوەیە دەور و بایەخ و گرنگیی راگەیاندن كە كاریگەری و جێپەنجەكانی هەموو سنوورەكانیان بەزاندوون – هەر لە خێزان و تاكەكەسەوە بگرە تا بوارەكانی لۆكاڵی و دەوڵەتی و جیهانیش.
راگەیاندنی كوردی
لەبەر رەوشی ئێتنۆكولتووری و سیاسیی تایبەتیی كورد، راگەیاندنی كوردیش تایبەتمەندیی خۆیی هەیە، ئەم راگەیاندنە لەلایەك هەوڵدەدات هاوچەرخانە چالاكییەكانی خۆیی بنوێنێ، لە سۆنگەی ئەوەوە كە راگەیاندكاران هەر بە پیشە خەڵكێكی هوشیار و ئاگاداری رەوشی جیهانن، بەڵام هێشتاش رەوشی كولتووری و سیاسیی كوردستان بە رادەیەكی دیار سنوورداری كردوون- تەكنۆلۆگیایەكی سەردەمانەو پێشكەوتووانەیان لەبەردەستدایەو بەرهەمەكانیان (رۆژنامە، گۆڤار، تەلەڤزیۆن، رادیۆ...) لە ئاستێكی باش دان، هەروەها بودجەیەكی، رەنگە، شیاویان بۆ دابینكراوە- چونكە زۆربەی دەزگاكانی راگەیاندن لە كوردستانی باشوور سەربە حزبی سیاسیی دەسەڵاتدارن، كەمن ئەوانەی بە «سەربەخۆ» حسێب دەكرێن! كەچی ناوەڕۆكی زانیارییەكانیان ئایدیۆلۆگیا و ستریۆتایپی سیاسییانەیان بە زەقی پێوە دیارن، ئەمەش بێگومان رەنگدانەوەی ئەو كەش و فەزا سیاسییەی كوردستانە كە سەرلەبەری بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیی گرتۆتەوە و راگەیاندنیش لێی بەدەر نییە.. لەگەڵ ئەوەشدا، راگەیاندنی كوردی چەند هەنگاوێكی ناوە و پێشكەوتنی بەسەرەوە دیارە – گومان لەوە ناكرێ كە رەوتی بەرەوپێشچوون هەر لەگەڕدایە و راگەیاندكارانیش، كە بواری چالاكییەكانییان فیكر و هوشیارییە، هۆشمەندانە بەڵام چالاكانە پێشەنگ دەبن لە پێشوازیكردنی پێداویستییەكانی ژیانی سەردەم.
ئەم هەنگاوانەش، بەتایبەتی، لە گۆڤاری گوڵان بەدی دەكرێن، چونكە نووسەری ئەم دێڕانە لە سەرەتای دامەزرانی گوڵان وەكو «هەفتەنامەیەك» بەشدار بووە لە چالاكییەكانی بە گوتار یان چاوپێكەوتن، بۆیە گۆڕانكارییەكانی بەسەریدا هاتوون چ لە رووخسار و چ لە ناوەڕۆك جێگەی سەرنجن و مایە دەسخۆشییە لە راگەیاندكارانی ئەم گۆڤار و ئەم دەزگایە لە سەرەتایەوە تاكو ئێمڕۆ – بێگومان چاوەڕێی زێتر و زێتریشان لێ دەكرێ، چونكە دەور و كاریگەریی راگەیاندن ئیمڕۆكە سیمایەكی گەردوونیی وەرگرتووە و ئەوەش راگەیاندكارانی ئێمە دەخاتە نێو كێبڕكییەكی قورسەوە كە سەركەوتن تیایدا، پێش هەمووشتێك، رزگاربوون لە كۆت و بەندی ئایدیۆلۆگی و فیكر و رەفتارە لەقاڵبدراوەكانمان وەكو پێشمەرج دەخوازێ.
ئەوەی لێرەشدا پێویستە جەختی لەسەر بكرێت ئەوەیە كە راگەیاندن پیشە و ئەركێكی پیرۆزە كەوتۆتە سەر شانی خەڵكێكی هوشیار، دڵسۆز و بە ئەمەك، ماندوونەناسانە لە هەوڵ و كۆششی بێوچان دان لەپێناو بەرزكردنەوەی ئاستی هوشیاریی كۆمەڵایەتیی ئەندامانی كۆمەڵگای خۆیاندا كە جاری وا هەیە گیانیان دەكەوێتە مەترسییەوە – ئەمانە دەبێ هەمیشە بە چاوی رێز و ستایشەوە تەماشابكرێن و پێشوازییان لێ بكرێ.

• ئەم بابەتە وەك كۆڕێك لە سیمینار و ساڵیادی گوڵان پێشكەشكراوە