جارێكیان جیل دۆڵۆز لە پاش ئەوەی سەرسامێتیی خۆی بە لێكچەرێكی توینبی زانا دەربڕی ڕایگەیاندبوو((گەڕیدەكان تەمەن درێژن، گەڕیدەن چونكە ڕەتی ئەوە دەكەنەوە بەرەو زیاترین دوورایی بڕۆن )) كەواتە ئەوانە گەشت و دەرچوونیان بۆ جێنشینییەكی دانەبڕاوە، گەر بەم پێیە بێت، پێوەندیی بیرمەندانی فەرەنسایی گرێبەند دەبێتەوە بە مێژووی فەلسەفەوە، پێوەندیگەلێكی ناپایانگەرو كۆتایی نەهاتوویان هەیە بۆ چەمكی دەرچوون، دەرچوونێك كە بەم مێژووەیان دەبەستێتەوە، واتە دەرچوون لە لۆژیكی مێژوویی فەلسەفەو بەرەواژی كردنەوەی بونیاتەكەی ئەو مێژووە، بەرەواژی كردنەوەی بونیاتە ئەفڵاتۆنییەكەی، بەڵام بونیاتە دیالێكتیكییە ماركسییەتەكەی یان بونیاتە شرۆڤەكارو چەسپاوەكەی كۆتاییان پێ نایەت..
ئەفڵاتۆنییەت لێرەدا ڕێبازگەیەكی فەلسەفی نییە، بەقەد ئەوەی بۆ خۆی بونیادێكی میتافیزیكییە، ئەو بونیاتەیە كە كار ناكات، وەك چۆن ڕاهاتووین لەسەر ئەوەی جیاكاریی بكەین لە نێوان ماقووڵیەت و هەستپێكراودا، یان لە نێوان مۆدێل و كۆپیكراوەكەیدا، كە دواتر لە بەرەواژیبووندا ئەوچەمكانە بەوە تێر نابن شكۆ بۆ دیكۆر لە دژی ماهییەت بگێڕدرێتەوە، مەبەست لە بەرەواژیكردن لێرەدا تانەدانە لە خودی دنیای (تشابهات)یەكبوونەكان، تانەدانە لە لۆژیكی وەكیەكی كە لە ناواخنەكەیدا جیاكاری دەكرێت لە نێوان دیكۆرو ماهییەت و هەڵبژاردنی باشترینیاندا..
بەرەواژی هەڵوەستگرتنە لە ئاست هەمان كۆپیكراوێكدا، بەڵام ئەمجارە بۆ بەرز ڕاگرتنی بەسەر كۆپییە ساختەكاندا..
گەر بە پێی ئەم بەرەواژییە بێت، هەبووەكان وەك سیموكلاراتی لەیەكترجیاواز دێنە پێش چاومان، كە هیچ پێوەندییەكی ناوكۆیی بە یەكترییانەوە نابەستێتەوە، تەنانەت لە نموونەی جیاوازەكانی خۆشیان ناچن، كەواتە پێویست ناكات بە شوێن فانتازمیز بگەڕێین كە لە حەقیقەت ڕاستگۆترەو بەڵگەیەكی پەتیی شپرزەیە لێی، پێویست ناكات بە یەكترییان ببەستینەوە، لەسەر شێوەی كیشوەرو پێكهاتنی پارچەی خۆڕاگرتوو بۆ كۆكردنەوە.
بەو پێیەی هێزی دینامیكی بۆ بوون، هیچ پاساوێكی پێ نییە تا ئەو هەبووانە بگێڕێتەوە كە لە خودی خۆی بە بەهاترن، هەبووەكان پێكهاتنی خەسڵەتە ئۆرگانیە تاكییەكانن، نەك دەرچواندنی ئەو وێنانەی تاكگەرایی حوكمیان دەكات، ئەوانە بارو چەشنی یەكانەتاكی ملكەچبوونن بۆ كردەی ڕێكەوت، پلەبەندی ئاڕاستەكراون بۆ كێشمەكێشی هێز، مادام هێز هیچ نییە لە ناوێكی دیكە بۆ بوون زیاتر، بەو شێوەیە هەبووەكان چەشنەها گوزارشتن لەبۆ گوزارشت كردن لە ئۆرگانی یەكانەی تاكگەر، بەم شێوەیە سیموكلارات مافی خۆیان وەدەستدێننەوە وەك شایەتحاڵێكی زیندووی گەشبین لەسەر هێزی تاكگەرای یەكانە بوونیان، ئیترئەوانە چەند حاڵەتێكن دەلالەت لە ئۆرگانە یەكانەكەی خۆیان دەكەن لەو ڕووەوە كە هەمەجۆرێتی یەكانەن.
لە ناوهەناوی ئەفڵاتۆنییەتەوە یەكبوون بەسەر جیاوازیبووندا ناودەهێنرێت، زاتییەت بەسەر سەرپێچیكاردا زاڵ دەكرێت، جیاوازییەكەش لەوێدایە كە بەو شێوەیە لە هاوچوونیەك بڕوانین وەك مەزەنەو گریمانەیەكی یەكییەتی ئۆرگانیی، هەروەها بەو جۆرە كە وا زەن بكەین كە جیاوازییبوون وئۆرگانی یەكانە جیاوازییان لێوە دەخوڵقێت،ئەم جیاوازیبوونە دینامیكییەتی ڕاستەقینەی هەبوونی ناسنامەیەكن، دینامیكییەتی دووپات كردنەوەن كە باشترن لە دینامیكییەتی دیالەكتیكی، بە شێوەیەك جیاوازیبوونی هیگڵی كاتێك فڕێدەدرێتە ناو بزاوتی دیالەكتیكەوە دەبێتە ساتەوەختێكی پەتییانە لە ساتەوەختەكانی ناسنامەدا، ڕاستە دیالەكتیك ڕێگە بە جیاوازیبوون دەدات كاربكات، بەڵام بەو مەرجەی ملكەچ بێت بۆ یاسای سلب، ئەو ڕێگایەی دژوازیی هیگڵی دەیگرێتە بەر، ئەو ڕێگەیەیە كە بەرەو بەرامبەركێ(تگابق) دەیگێڕێتەوە، بەرامبەركێ بەسە بۆ دۆزینەوەی (تناقچ)دژوازی و لێتێگەیشتنی، بە مەرجێك ئەم دژوازییە ناتێگەیشتووە تەنیا لە ئاسۆگەلی ناسنامە نەبێت كە دیالەكتیك لە هەوڵدایە بۆ چاككردنەوەو پاراستنی..
دیالەكتیك وا لە جیاوازی دەكات بكەوێتە ناو كۆسووڕی ڕێساگەلی بەرپەرچدانەوەو سلب و دژوازییەوە، بۆ ئەوەی جیاوازییەك هەبێت ئەوە پابەندایەتیەك هەیە بۆ دیاریكردنی بەرامبەركێی(تگابق) ناپەنهان، كاتێ ئاست و سنوورو كۆتایی لە نابووندا بدۆزێتەوە، سلب پابەند دەكرێت بەپۆزەتیڤی بوونیەوە، لێرەوە جیاوازی لە نێوبژیكارەكانەوە دروست دەبێت، دووپات بوونەوە هێمایەك دەبێت بۆ شكستی ناسنامەو بێتوانایی لەوەی زاتی خۆی ڕەت بكاتەوە تا لەوی تردا ئەو زاتە بدۆزێتەوە..
بەو شێوەیە دیالەكتیك ڕای پێچەوانە ئازاد ناكات، بەڵكو ئەوەی بۆ زامن دەكات كە ڕەدوبكەوێت و ملكەچ بكرێت و دركی پێبكرێت، وەك ئەوەی دژوازیی لە نهێنیدا كار بكات بۆ پاراستنی بەرامبەركێی موتەتابق و چاككردنەوەی، بۆیە ئەگەر ویستمان جیاوازیبوون لە چنگی سلب دەركێشینەوە دەرەوە، پێویستە چەمكێك بە بێ دژوازیی و بێ دیالەكتیك پێكبهێنین، چەمكێك بە هەمەجۆرێتی بڵێ: بەڵێ، چەمكێكی ئەرێنی ئیجابی كە ئامڕاز بەكار بهێنێت، چەمكێكی هەمەگەڕیدەیی..
واتە هەڵگەڕانەوەی هیگڵیەت و ئەم حاڵەتە ئازادبوونی سلبە لە هەژموونی هەمووانی و ڕانەگرتنی كارەكەی بە هۆی هیچ پێكهاتەیەك یان زیندانی نەكردنی لە ناو لۆژیكی بەرپەرچدانەوە، كەواتە ئێمە لەبەردەم ئۆرگانێكداین كە لە چركەساتی (تركیب)پێكەوەنان ناترسێت، یان جیاوازیبوونێك ناشكێنێتەوە بۆ سەر دژوازیی، یان ناسنامەیەك ناخرێتە سەر بەرامبەركێ، بەم حاڵەوە چ واتایەك بۆ ناسنامە دەمێنێتەوە گەر ئەمە وا بێت، دۆلۆز بەو شێوەیە وەڵام دەداتەوە(( ناسنامەو لەیەكچوون وەهمگەلێكن كە گەڕانەوەی ئەبەدی دەیانخوڵقێنێت)): گەڕانەوەی ئەبەدی گەڕانەوەی هەمان ڕووداوەكان نییە، ڕەتكردنەوەی جیاوازییەكانیش نییە، بە پێچەوانەی ئەمانەوەیە، سەیروسەمەرەیی و جیاوازیبوون، چەسپاوێتی گەڕانەوە دەسەلمێنن لەم بارەدا زات زاتیەتی خۆی ناسەلمێنێت تەنیا لەسەر ڕێی گەڕانەوە نەبێت كە هەر دەشگەڕێتەوە، كاتێك نیچە باسی لە گەڕانەوەی ئەبەدی دەكرد شتێكی دیكەی لا مەبەست نەبوو: ئەوەی دووبارە دەبێتەوە بریتی نییە لەو یەكبوونانەی كە كۆپیەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، بەڵكو بریتییە لە پەرشوبڵاوبوونەوەی سیمولاكرات، ئەو پەرشوبڵاوبوونەوەیە كە جیاوازبوونی تێیدا تا ناكۆتایی وەبەردێت..
دووبارەكردنەوە لێرەدا ڕاڤەكردنەكەی خۆی لە بەردەوامێتی هەمیشەیی نادۆزێتەوە، یان لە گەڕانەوە بۆ ئەو شتانەی ڕوویانداوە، بەڵكو لە گێڕانەوەی جیاوازبوونەكاندا
دۆڵۆز بەردەوامێتی لە گەڕانەوەو هاتنەوە جودا دەكاتەوە جیاوازییەكانی ڕەگەزەكانی بەردەوامبوونی باڵا لەگەڵ شەپۆلەكانیدا هەڵناگرێت، ئەو گەڕانەوەیەش نییە كە هانا بۆ دووبارە بوونەوە دەبات وەك خولی ناو بازنەیەك بۆ گەڕانەوە بۆ خاڵی سەرەتا، بوون بۆ خۆی گەڕانەوەیە، خۆقوتاركردنە لە نەویبوونی بازنەكە بۆ ئەوەی گەڕانەوەیەكی ئەبەدییانە بێت، چونكە گەڕانەوە لەسەر هێڵێكی ڕاست دەكرێت، بەڵام گەڕانەوەیە بۆ جیاوازبوون، ئەوەشی كە ناگەڕێتەوە بریتییە لە هاوشێوەو هاوچوون و هاوبەرانبەركێ،ئەی ئاخۆ كارەكە پێوەندیدارە بە ئامادەگی نەمرێتییەوە، بەڵێ بەو مەرجەی لە هەنووكە تێبگەین بە بێ پڕكردنەوەی، لە نەمرێتی تێبگەین بە بێ هەبوونی ئۆرگانێك، ئەوە نەمرێتی هەمەچەشنەیە بۆ هەنووكەیەكی خزاو، ئەگەر بەردەوامێتی بریتی بێت لە كرۆنۆس، كرۆنۆس ئەو شتانە قووت دەدات كە خوڵقاندوونی تا سەر لە نوێ بۆ جارێكیتر تازەتر بیانژێنێتەوە، لێرەدا ئایۆن ئەو زەمانەیە كە هەر لە نكاوڕا دەڕوات و لە نكاوڕا دەگەڕێتەوە(( لە بری هەنووكەیەك كە ڕابردوو لەگەڵ داهاتوو لە هەناودەنێت، ئایۆن بۆ خۆی داهاتوویەك و ڕابردوویەك دادەنێتەوە تا هەموو وەختێك لەگەڵ هەنووكەدا ڕووبەڕوو ببێتەوە))
ئێمە لەبەردەم ئەنتۆلۆژیایەكداین هەوڵ بۆ قوتار بوون و ڕزگاریی دەدات، ڕزگاربوون لەو ڕەگە قووڵانەی خۆی تا بتوانێت بیر لە هێزە ساختەكان بكاتەوە دوور لە هەر مۆدێلێك و بە گەمەیەكی ڕووپۆشكراو ئەمە ئەنجام دەدات، بەو شێوەیەش بە دوورمان دەخاتەوە لە فەلسەفەكانی نوێنەرایەتی و ڕەسەنایەتی و پێشەنگایەتی یەكەمین جاریی و هاوشێوەیی و گێڕانەوەو وەفا نواندن و ئەمانەت نواندن بەڵام هەروەها لە میتافیزیكاو گەوهەرەكانیش دوورمان دەخاتەوە، چونكە خەیاڵكراوەكان نابنە درێژكراوەی خەیاڵی بۆ نێوئەندامیەكان، بەڵكو بۆشاییەكی پێگەیی بۆ مەتریالی تەنەكان وەردەگرن، خەیاڵكراویی ئەوەیە كە نابەدەنی تەنێك دروست دەبێت لێی، فەلسەفە هەوڵی داوە ڕووداو دیاری بكات لەو پێگەیەوە كە هەموو بەهایەك تێیدا دووپات دەبێتەوە، هەروەها لە هەوڵدایە خەیاڵكراوەیی بپێوێت بە هۆی ئەو واقیعەی كە بە شوێن ژێدەرەكەیەوە وێڵە، كەواتە فەلسەفە لە هەوڵدایە بزانێت و حوكم بكات، لە هەوڵدایە ببێتە زانست و پێدراو، لە بەرانبەر فەلسەفەدا چەمكی تر هەیە كە ڕەهەندی ڕاستەقینە دەبەخشێتە هێزە ساختەكارەكان، وا لە ڕووداویش دەكات دیاریكراو نەبێت و بۆ ئەوەی دووپات ببێتەوە وەك تاكانەیەكی هەمەكی گشتگیر، ڕۆڵی فكر لێرەدا بەگەڕخستنی نواندنی شانۆیی خەیاڵكراوەییە،دووبارەكردنەوەی ڕووداوە لە تاكانەییدا، فكر ڕووداوی لێ دەكەوێتەوە، بە مانای دووبارەكردنەوەی خەیاڵكراوەییەكەیەتی.