چاودێران باوەڕیان وایە ئەگەر ڕێگری نەكرێت، ئەوا ڕەنگە كارەساتی سووریا هاوشێوەی ئەو كارەساتە بێت كە نزیكەی دوو دەیە پێش ئێستا لە ناوەڕاستی ئەوروپادا ڕوویدا. كە تەواوی جیهان چاودێرییان دەكرد كاتێك موسڵمانەكانی بۆسنیا دووچاری كوشت و كوشتار دەبوونەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی هیچ بەرژەوەندییەكی گرنگیان نەدەپاراست كە بەلای ڕۆژئاواوە بەهادار بوون. كاتێكی زۆری پێچوو تاوەكو ئەمەریكا بیری بكەوێتەوە كە ئەوە ئەركی ئەخلاقی ئەوە وەك سەركردەی جیهان ئەم كوشتارە ڕابگرێت.



دە ساڵ بەسەر داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمەریكاوە تێدەپەڕێت، كە بە بیانووی هێنانی»ئازادی و عەدالەت!» بۆ وڵاتەكە داگیری كرد، بەڵام ئێستا ئەو وڵاتە لە دۆخێكی شڵەژاودایە. حكومەتێكی هەڵبژێردراوی هەیە كە جێی ڕەزامەندی هیچ كەس نییە و ئومێدێكی كەم دەكرێت بەوەی بتوانێت بۆ ماوەیەكی دورودرێژ وڵاتەكە بە یەكگرتوویی بهێڵێتەوە. هۆكاری زۆرێك لەو دەردانەی عێراق بەدەستیەوە دەتلێتەوە دەگەڕێنرێتەوە بۆ داگیركاری ئەمەریكی.
دە ساڵ پێش ئێستا و لە مانگێكی وەك ئێستادا، ئەمەریكا فشاری لەسەر زۆرێك لە هاوپەیمانە عەرەبی و ئەوروپیەكانی كرد بۆ ئەوەی پەیوەندی بە شەڕەكەوە بكەن و هاوكاربن لە داگیركردنی عێراقدا. ئەم سیاسەتە دەرەكییە پڕ لە چالاكییەی حكومەتی ئەمەریكا لەلایەن عەرەب و ئەوروپییەكانەوە ڕەخنەی لێگیرا. سەیرە كە ئێستا كارێكی پێچەوانەوە دەكەن و ڕەخنە لە ئەمەریكا دەگرن كە زۆر ناچالاكە لە ئاست كوشتار و كاولكارییەكەی سووریادا.
لە ڕاستیدا ئەمەریكا دوودڵ بووە لە ببینینی ڕۆڵی سەركردایەتییەكی چالاك لە ڕێگرتن لەو كوشتارەی لە سووریادا ڕوودەدات. ئەگەر ڕۆژئاوا بە گشتی و ئەمەریكا بە تایبەتی بەم زووانە دەستێوەردان نەكەن، ئەوا ڕیژەی كوژراوان و ئاستی كاولكاریی وڵاتەكە دەگەنە خاڵی نەگەڕانەوە. نێردراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ناكۆكیی سووریا لەخزەر ئیبراهیمی دۆخی سووریای لە لێدوانێكی دراماتیكیدا وەسفكرد بەوەی،» سووریا لە ڕووخاندایە.»
ژمارەكان مەترسیدارن: زیاتر لە 80،000 كەس لە پێكدادانەكاندا كوژراون، زۆربەیان خەڵكی مەدەنین. زیاتر لە 1 ملیۆن خەڵك وڵاتەكەیان جێهێشتووە و بوونەتە پەنابەر لە وڵاتانی دراوسێدا. دوو ملیۆنی دیكە ماڵ و حاڵی خۆیان جێهێشتووە و لە ناوخۆدا ئاوارەن. ڕەنگە بەم زووانە ئەم ژمارەیە ببێتە دوو هێندە.
زۆرێك لە خزمەتگوزارییەكانی دەوڵەت و شارەوانییەكان هەرەسیان هێناوە. دامەزراوەكانی چاودێریی تەندروستی و پەروەردە و ئاوەڕۆ بەرەو خراپی دەڕۆن. میراتی كەلتووری وڵاتەكە لە ژێر هەڕەشەدایە، زۆرێك لە كەلەپوورەكان تێكشكێنراون. نەتەوەكە لە خوێنبەربووندایە. لەگەڵ ئەوەشدا، سیاسەتی هێزە گەورەكان و حساباتی بەرژەوەندییە نەتەوەییە خۆپەرستەكان ڕێگە لە دەستێوەردانی مرۆیی دەگرن بۆكۆتایی هێنان بەم كاولكارییە.
حكومڕانە دیكتاتۆرەكە دوو ڕێگاچارە دەخاتە بەردەم خەڵك: «یان ئەوەتا بەردەوام دەبم لە حكومڕانیكردنتان، یاخود دووچاری مەرگ دەبن!» هەروەك ئێستا دیارە كە هیچ چارەسەرێكی ڕوون و ئاشكرا لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە نەخراوەتەڕوو بۆ پەرەپێدانی مافەكانی مرۆڤ و مەدەنییەت و دیموكراسی.
كوشتار و پشێویەكە بەهۆی دابەشبوونەكانی نێو سووریاوە قوڵتربوونەتەوە. زۆینەی وڵاتەكە لە عەرەبی سوننە پێكهاتووە. كەمینەكانیش پێكهاتوون لە : عەلەویەكان، كوردەكان، مەسیحییەكان و دروزەكانی و ئەوانی دیكە. دابەشبوونی نێوانیان ئەوەندە قووڵە، كە ئەو شەڕە ناوخۆییەی ئەگەری ئەوە دەكرێت لە دوای ڕووخانی بەشار ئەسەدەوە لە نێوانیاندا ڕووبدات ڕەنگە سەربكێشێت بۆ لەبەریەك هەڵوەشانەوەی وڵاتەكە بۆ وڵاتگەلێكی ناكۆك بە یەك.
هەندێ لە چاودێران باوەڕیان وایە ئەگەر ڕێگری لێنەكرێت، ئەوا ڕەنگە كارەساتی سووریا هاوشێوەی ئەو كارەساتە بێت كە نزیكەی دوو دەیە پێش ئێستا لە ناوەڕاستی ئەوروپادا ڕوویدا. كە تەواوی جیهان چاودێریان دەكرد كاتێك موسڵمانەكانی بۆسنیا دووچاری كوشت و كوشتار دەبوونەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی هیچ بەرژەوەندیەكی گرنگیان نەدەپاراست كە بەلای ڕۆژئاواوە بەهادار بوون. كاتێكی زۆری پێچوو تاوەكو ئەمەریكا بیری بكەوێتەوە كە ئەوە ئەركی ئەخلاقی ئەوە وەك سەركردەی جیهان ئەم كوشتارە ڕابگرێت. ناتۆ هێزی سەربازی دابین كرد و دیبلۆماسییەتی ئەمەریكاش سربە بەشەڕهاتووەكانی ناچاركرد ئاگربەست ڕابگەیەنن و لە كۆتاییدا ڕێككەوتنی ئاشتی (دایتۆن 1995) ئیمزا كرا.
بەڵام ئەمجارە هەم ئەمەریكا و هەم هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەكانی پتر وریان لەوەی تێوەبگلێن لە شكستێكی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە تایبەتی دوای شكستی عێراق و ئەفغانستان. لەوەش زیاتر، سووریا وەك كێڵگەیەكی مینرێژكراو وایە، كە سووریا و ئێران لە خەمی ئەوەدان ئەوەندەی بكرێت پارێزگاری لە ڕژێمەكەی ئەسەد بكەن. ئێران نایەوێت دەستبەرداری (سووریا) بێت، لەبەر ئەوەی خەونی دروستكردنی پشتێنەیەكی شیعەی هەیە كە لە سنوورەكانیەوە درێژبێتەوە بۆ لوبنان و ناوچەی كەنداو، كە حزبوڵا تێیدا ڕۆڵێكی میحوەری ببینێت.
تا ئێستا توركیا و وڵاتە عەرەبییە سونییەكان هەوڵیانداوە ڕێگە لە باڵادەستی شیعەكان بگرن لەم بەشە گرنگەی لێڤانتدا، ئەویش لە ڕێی یارمەتیدانی یاخیبوانەوە(شۆڕشگێران)، بە تایبەتی لایەنە سوننەكان. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەرچی توانایەكی سنوورداری هەیە بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتەكە، ئەواحكومەتێكی پڕچەكتری هەیە كە هێشتا بەشێكی خەڵكی وڵاتەكە بۆ دڵسۆزن، هێشتا لە ئاستی پێداویستییەكانیدا نییە. هەروەها وەڵامێكی ڕوون نییە كە كەی ئەمە دەبێت. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە ئێش و ئازاری مرۆیی و كاولكاری لە وڵاتەكەدا بەردەوام دەبێت.
پێویست بە سەركردایەتییەكی ئەخلاقی و بوونی توانایەك دەكات بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك بۆ ڕاگرتنی شەڕی ناوخۆی سووریا. پێدەچێت ئەمەریكا دوودڵ بێت، ئەگەرچی هەموو جیهان داوای سەركردایەتییەكەی دەكەن. هۆكاری دووڵیی ئەمەریكا بۆ بوونی چەند ڕێگاچارەیەك دەگەڕێتەوە، هەموویان بەلای واشنتۆنەوە بە سلبی سەیر دەكرێن. خراپترین سیناریۆ بریتییە لە سەركەوتنی سوننە ڕادیكاڵەكان كە دەترسن لەوەی ڕەنگە ئەفغانستانێكی دیكە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست بێت.
ئەگەر دوودڵی ئەمەریكا بەردەوام بێت ئەوا پێشبینی دەكرێت، توركیا، و هەندێ لە وڵاتە عەرەبییەكان سڵ نەكەنەوە لەوەی چەكی كاراتر بۆ موعارەزەی سووری دابین بكەن. هەروەها ڕەنگە فەڕەنسا و بەریتانیاش، كە حاڵی حازر بیر لە چەكداركردنی گروپە شۆڕشگێرییە میانڕەوەكان دەكەنەوە، هەمان كار ئەنجام بدەن.
ڕەنگە ئەمەریكا لە كۆتاییدا گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتەكەی ئەسەد و ڕووسیای سەرپەرشتیاریدا بكات بۆ ئەوەی بگەنە ڕێككەوتنێكی مرۆیی، ئەویش كاتێك هەموو بەها مرۆییەكان پێشێلكراون.