لە دەسپێكدا وتەزایەكی خوازراو لە جوبران خەلیل جوبرانەوە بۆ ئەم بابەتە دەهێنمەوە، كاتێك وتبووی(قوڕبەسەر ئەو میللەتەی پڕی بووە لە مەزهەبگەرایی و تایەفەچێتی كەچی ئاینێكی پوخت و تۆكمەی یەكگرتووی تێدا نییە) ئەم وتەزا بەناوبانگەی جوبران زۆر سەرنجی ڕاكێشام، پێدەچێت لەسەر بارودۆخی لوبنان وتبێتی، بەڵام دەكرێت لەم بۆچوونەوە بەشێوەیەكی گشتگیرانەترو سەرلەنوێ ولەسەر ئاستی جیهانی ئیسلامیی ئەم قسەیە تیۆرێزە بكرێتەوەو، پرانسیپی دامەزراندنی حزب و گرووپی ئیسلامی سیاسی هەڵوەستەیەكی دیكەی لەسەر بكرێت، پێشتریش لەدوتوێی دیدارێكدا كە گوڵان بۆی سازاندبوم، جەختم لەوە كردۆتەوە ئەگەر لە دیدگایەكی مێژوویی سیاسیی ئیسلامیەوە بڕوانین، دەبینین ئیسلامەتی لەروانگەی مەزهەبێكەوە پیادەكراوەو دەرخواردی خەڵك دراوەو پاساویشی بۆ هێنراوەتەوەو بۆتە بڕیارێكی سیاسی، هەربۆیە ئەم دوو لایەنە مەزهەبییە( سونەو شیعە) هەریەكەیان لەروانگەی مەزهەبەكەیانەوە خۆیان بە بنەواگەل وخاوەن تێڕوانینی ئیسلامەتی زانیووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئیجتیهادی خۆیان خەڵكیان جۆشداوەو هانیانداون بۆ ئەوەی لایەنگیری لە تێڕوانینی ئیسلامەتی بكەن، ئەمە بۆتە هۆكاری ئەوەی لە بری ئەوەی خەڵك بە نەریتە فیقهییە باوەكان و بنەما گشتیەكانی ئیسلامەوە پابەند بن، كەچی بە بنەما تایبەتیەكانی مەزهەبێكەوە گیرۆدەن، كاتێكیش ئەم بابەتە بۆ سیاسەت تەرجەمە دەكرێتەوە، بە حوكمی ئەوەی ئەم حزبانە لە بنەڕەتدا حزبی سیاسین و پشت بە بنەمای ئایینی دەبەستن و، بۆ داڕشتنەوەی بەرنامەی حزبەكەی خۆیان سوود لە دەقە ئاینیەكان وەردەگرن بۆ ئەوەی لە بیروباوەڕی گشتی خەڵكی نزیكی بخەنەوە، ئەوا لێرەدا پرسیارێك رووبەڕووی ئەو حزبە ئیسلامیە سیاسییانە دەبێتەوە: ئایا ئەمانە حزبی سیاسیی ئیسلامین یان حزبی سیاسیی مەزهەبێكن لەناو ئیسلامدا؟
خۆ ئەگەر ئەم حزبانە، حزبی سیاسیی سەر بە مەزهەبێكی دیاریكراوی ناو ئیسلام بن، كەواتە هەوڵی ئەم حزبانە بۆ ئەو مەبەستەیە خەڵكی لەتێڕوانینە مەزهەبیەكەی خۆیان نزیك بكەنەوەو لە پێناوی بەرژەوەندی سیاسییانەی خۆیاندا ملكەچیان بكەن، لەو حاڵەتەدا ناكرێت پێیان بوترێت حزبی ئیسلامی، بەڵكو پێویستە پێیان بگوترێت حزبی ئیسلامی مەزهەبیی شیعی لەبەرامبەریشدا حزبی ئیسلامی مەزهەبیی سونی، بە كورتی هەبوونی حزبی سیاسی ئیسلامی بەو مۆركە مەزهەبگەراییەوە، دەبێتە فاكتەرێك بۆ لەتبوون و پەرتبوونی كۆمەڵگەی موسڵمانان.
هەر بۆیە ئەگەر لەروانگەی مێژووییەوە سەیری ئەم پەرتبوونە بكەین، لەوانەیە پێشتر كاریگەرییەكی ئەوتۆی بەسەر ژیانی رۆژانەی خەڵكەوە نەبووبێت، بەڵام بۆ سەردەمی ئەمڕۆمان و لەم فۆرمە تازەیەی حزبە ئیسلامیەكان خۆیان تێیدا پێچاوەتەوەو بازاڕی سیاسەتی پێ گەرم دەكەن، ئەگەر بێ لاكردنەوە بۆ پەرەسەندنەكانی ژیان، جارێكی دیكە ئەم حزبە ئیسلامیە مەزهەبیانە بدەبنەوە بەدرێژەپێدەری هەمان لەتبوون و پەرت بوون كە بەسەر كۆمەڵگەی ئیسلامەتیدا هاتووە، دەرئەنجام دیسانەوە دەبنەوە بە هەمان مایەی كارەسات و نەهامەتی بۆ سەرجەمی كۆمەڵی موسڵمانان.
لێرەوە پرانسیپی جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و سیاسەت كە بنەمایەكی مێژوویی هەیە دەبێتە پێداویستی، كەچی هەتا ئێستا لە كۆمەڵگە ئیسلامیەكاندا بە بیانووی ئەوەی كە ئەمە پرانسیپێكی رۆژئاواییە و لەگەڵ كۆمەڵگە ئیسلامیەكاندا ناگونجێت، رەتدەكرێتەوەو، هەوڵ دەدەن بە بنەماو ئەحكامی ئیسلامی لە ژیانی رۆژانەی كۆمەڵگەی موسڵماناندا پیادەی بكەن، پرسیارێك لێرەدا دەوروژێت ئەوەیە، ئایا ئەو بنەماو ئەحكامانەی ئیسلام وەك بنەمایەكی ئەخلاقی و پەروەردەیی و ڕۆحی و باوەڕداری هەمیشەیی پیادەدەكرێت كە ئاسوودەیی و دادپەروەری بە مرۆڤایەتی دەبەخشێت؟ یان بنەماو ئەحكامەكانی ئیسلام بۆ بەرژەوەندی حزب، بەسیاسیی دەكرێت؟ ئەوا بێگومان لەلایەك ئەو بنەماو ئەحكامانەی ئیسلام بۆ بەرژوەندی حزبێكی سیاسی بەكاردەهێنرێت، لەلایەكی دیكەشەوە ئەم حزبە سیاسیە ئیسلامیە، حزبێكی مەزهەبیە زیاتر لەوەی حزبیكی ئیسلامی بێت، راشكاوانەتر واتە لە جوغزی مەزهەبیەتدا سیاسەت دەكات و بەرنامە و پرۆگرامەكەی زیاتر خزمەتی لێكترازانی ڕیزی موسڵمانان دەكات نەك یەكگرتنی ڕیزەكانی موسڵمانان، كەواتە لەو چوارچێوەیە دێتە دەرەوە كە وەك ئەحكام و بنەمای دادپەروەرانەی ئیسلامی سەیر بكرێت، بەڵكو دەبێتە كاڵا بۆ سیاسەت، ئەو سیاسەتەش كە ئێستا كاری پێ دەكرێت، مۆركێكی پەڕگیرانەو توندوتیژانەی بەخۆیەوە گرتووەو ئەو هەموو ئەم كوشت وكوشتارەشی ئێستا لە وڵاتانی ئیسلامی هەیە ڕەوایەتی پێ دراوە، هۆكارە سەرەكیەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەم تێڕوانینە مەزهەبگەراییە، حزبە ئیسلامیە مەزهەبگەراكانیش بوونەتە مقاشی دەستی توندوتیژییەك كە لە ژیانی رۆژانەی كۆمەڵگە موسسڵمانەكاندا ڕەنگی داوەتەوەو جەمسەرگیری و سەنگەربەندیەكی توند لە نێوان لایەنە ئیسلامیەكانیش دروستبووە و ئەوەشی لەو سەنگەربەندییە زەرەرمەندبوو بێت تەنیاو تەنیا كۆمەڵگەی موسڵمانان خۆیانن، هەربۆنموونە ریكخراوی ئەلقاعیدە كە ئوسامە بن لادن سەرۆكایەتی دەكرد، لەتێروانینە مەزهەبیەكەی خۆیدا گەیشتۆتە لوتكەی توندوتیژی و رەوایی قڕكردنی مرۆڤ لەپێناوی تیڕوانینە مەزهەبیەكەی خۆی، ویرای هەموو ئەم توندوتیژیەش بەلام هەتا ئیستاش من نازانم زانا و شەرعزانی ئیسلامی سونە مەزهەب چ ناوێكیان بۆ بن لادن داناوە، راشكاوانەتر ئایا لە ئەدەبیاتی ئایینی ئیسلامدا لای ئەو زانایانە لە چ خانەیەكدا دانراوە؟ بێگومان بێ باوەر نیە، هەروەها پیشیان نەگووتووە لادەرە، بەڵكو ئەوانیش پەنایان بۆ بەكارهینانی زارەوەیەكی سیاسی بردووەو گووتویانە كابرایەكی توندرەوە، دیارە وشەی توندرەویش لە قوتابخانە جیاجیاكانی فیكری سیاسیدا بۆ زۆر كەسی دیكەش بەكارهاتووە، بەڵام بۆ كەسێكی وەك بن لادن پێویست بوو زانایانی ئیسلامی سونە مەزهەب لە روانگەی ئایینیەوە پێناسەیەكی گونجاوی كاڵا بەقەد باڵای خۆی بەسەردا ببڕن، بۆ ئەوەی بە هەزاران هەزار گەنجی موسڵمان رێنمایی بكرێت كە پێشتر بەو ناوە ختوكەدراون، گرنگە ئەم پرسە یەكلایی بكەنەوە یان ئەوەتا بن لادن موسڵمانە، یاخود لە ئیسلامەتی لایداوە، بۆیە من وای دەبینم ئەم دووڵی و یەكلانەخستنەوەیە لای زانایانی ئیسلامی هەمیشە هەبووەو هەیە كە ئەو پێناسە گونجاوە بۆ بن لادن و كەسانی وەك ئەو ناكەن، هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جەمسەرگیری و سەنگەربەندیە مەزهەبیەی كە تا ئێستاش درێژەی هەیە، لای شیعە مەزهەبێك یان لای گرووپە ئیسلامیەكانی سەر بە شیعەكان ئاسانترە، بڵێن بن لادن پیاوێكی بێ دینە یان لە ئەحكامی ئایینی لادەرە، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە مەزهەبی شیعە دەیەوێت هەمیشە وای پیشان بدات كە ئەم توندوتیژییە لای سونە مەزهەبەكانەوەیە، پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئایا حزبی ئیسلامی كە لە بنەڕەتدا هەر بەناو ئیسلامیە لەبەر ئەوەی مەزهەبچین ؟ ئایا بۆ ئەمڕۆی وڵاتانی موسڵمان و تەنانەت لە كوردستانیش هەر وایە؟ ئایا دەتوانن لەڕوانگەیەكی گشتگیری ئیسلامیەوە سەیری كۆمەڵگە بكەن و تێڕوانینی سیاسیی خۆیشیان لەسەر ئەو بنەمایە دابڕێژنەوە؟ پێموایە لەدوای داڕمانی بزاڤی نەتەوەخوازی عەرەب و ئەو ئاكامە دژوارەی كە پێی گەیشت، خەڵكەكە هەمووی لە بازنەیەكدا دەخولێتەوەو بەدوای ئەلتەرناتیفێكی فیكری فەلسەفیدا دەگەڕێن، بۆ ئەوەی بیكەنە بنەمای حكومڕانی ئەو وڵاتانە، بەڵام ئێستا حزبە ئیسلامیەكان(سونە مەزهەبەكان) لە حاڵەتی رابوونێكی بە تەوژمدان، بۆیە لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵاتەكانیان لە تێڕوانینی تەسكی مەزهەبی خۆیانەوە سەیری پێكهاتەی كۆمەڵگەكانیان دەكەن و لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەڤەرەكەش هەمان تێڕوانینی مەزهەبییان هەیە بۆ كۆی هاوكێشەی سیاسیی و ململانێكانی ناوچەكە، ئەنجام ئەو سەنگەربەندییەی ئێستایان لەناوخۆی وڵات و لەبەرامبەرمەزهەبەكەی دیكە یان لە بەرانبەر پێكهاتەكانی دیكە دروست كردووە، بەهەمان شێوەش لەسەر ئاستی دەڤەرەكەش سەنگەرێكی مەزهەبیان لە یەكترگرتووە، بۆیە ئەو شكستەی گوتاری قەومی عەرەبی بەسەری هات و نەیتوانی جۆرێك لەدادپەروەری كۆمەڵایەتی دابین بكات، ئێستا بە سیمایەكی ئایینیەوە ئەو رابوونە ئیسلامیە بانگێشە بۆ ئەوە دەكات، كە دادپەروەریی فەراهەم دەكات، بەڵام پێشبینی پێچەوانەكەی دەكرێت، لەبەر ئەوەی چ ئەو حزبانەی سونە مەزهەبن و چ ئەوحزبانەشی كە شیعە مەزهەبن، هاوشێوەی یەكتر موسڵمانان بەكاردەهێنن بۆ زیاتر پتەوكردنی پێگەی مەزهەبییانەی خۆیان لە دنیای سیاسەتدا، سیاسەتەكەشیان رەنگدانەوەی ئەم سەنگەربەندی و دابەشبوونەیە نەك بۆ باشتركردنی گوزەران و پیادەكردنی دادپەروەری لە كۆمەڵگەی موسڵمانەكاندا، بەڵكو بۆ زیادكردنی ئەو لرفەو شەپۆلی خوێنڕژانەی ڕووباری ململانێی مەزهەبگەراییە، ئەم ئاڕاستەیە بەرەو دیالۆگێكی ئەوتۆمان دەبات كە بڵێین حزبی ئیسلامی هەر دەبێت بەخۆیان ناوی حزبی مەزهەبی سونە یان حزبی مەزهەبی شیعە لەخۆیان بنێن، یان ئەوەتا ئەم حزبە ئیسلامیانە دەبنە حزبی زیاتر قووڵكردنەوەی برین و ئەو ململانێ مێژووییەی لەناو كۆمەڵگەی موسڵمان هەبووەو، هەروەها بەكارهێنانی هەموو وزەو تواناو باوەڕی موسڵمانان لە پێناوی بەرژەوەندییە سیاسیەكانی خۆیاندا.
لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری بارودۆخی سیاسی عێراق بكەین، ئاشكرایە كە حزبی شیعەمەزهەب هەیە ناوی لەخۆی ناوە حزبی ئیسلامی و حزبی سونەمەزهەبیش هەیە ناوی لەخۆی ناوە حزبی ئیسلامی، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئەم حزبانە هەردوولایان ئیسلامین، ئایا ناكۆكییە سیاسیەكانیان چین؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەكرێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو خۆپیشاندانانەی كە لە پارێزگا سونەنشینەكانی عێراقدا بەڕێوەدەچن، ئەگەر سەیربكەین دەبینین ویرای ئەوەی سونە مەزهەبەكان پەراوێزخران و مافیان پیشیلكراوە و وەك پیویست خزمەتگوزارییان بۆ دابین نەكراوە، بەڵام لە هەمانكاتدا هەستدەكرێت هۆكاری سەرەكی ئەم خۆپیشاندانانە بەرەنجامی هۆشیاربوونەوەی هاوڵاتیان نییە كە وەك هاووڵاتی ڕابووبن و وریا بووبنەوە بەوەی مافەكانیان پێشێلكراوە، خۆ ئەگەر لەم بنەمایەوە سەرچاوەی بگرتایە، جێگەی دڵخۆشی بوو، بەڵام بەداخەوە تەوژمێكی مەزهەبیە دژ بە هەژموونی مەزهەبەكەی دیكە كە لەبەغدا دەسەڵاتدارە، هەربۆیە ناتوانرێت لە تێڕوانینی پێشلكردنی مافی هاووڵاتیبوونەوە وەك خۆپیشاندانەكانی تونس سەیر بكرێت، بەڵكو زیاتر هۆكارە مەزهەبگەرییەكە لەپشت هاندانی ئەم خەڵكەوەیە، نەك نەبوون و پێشێلكردنی مافی هاووڵاتیبوون، بەرامبەرەكەشی بەدیدی مەزهەبی خۆیەوە سەیری ئەو خەڵكانە دەكات كە ڕژاونەتە سەر شەقامەكان و خۆپێشاندان دەكەن، هەربۆیەش ناكرێت ئەم كێشەیە بە تێڕوانینێكی كلاسیكی پێوەندی نێوان هاووڵاتی و دەسەڵات چارەسەر بكرێت، بەڵكو دەبێت پرسیار لەوە بكرێت ئەم سەنگەربەندیە مەزهەبیە توندتۆڵە چەقبەستووەی ئێستا بوونی هەیە، ئایا عیراق بەرەو كوێ دەبات؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە وەك لەچەند بۆنەی دیكەشدا ئاماژەم پێكردووە، عیراق بەرەو ئەو ئاڕاستەیە دەڕوات، هەر وەك چۆن لەسەردەمی دیكتاتۆری پێشوودا مەزهەبی سونە زاڵبووەو حكومڕانی لەدەستی دیكتاتۆریدا بووە بۆ سەركوتكردن و پەراوێزخستنی شیعە مەزهەبەكان، بۆیە ئێستا عیراق بەرەو ئەوە هەنگاوە هەڵدەنێتەوە، ئێستا شیعە مەزهەبەكان لە دەسەڵاتن و تواناكانی دەوڵەتیان لەبەر دەستەو سونە مەزهەبیان پەراوێز خستووە، بۆیە كێشە سەرەكیەكە ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دیاردەیە دەكرێت؟ لەوەڵامدا دەكرێت بڵێین ئەگەر بۆ هۆكارە سەرەكیەكە بگەڕێینەوە، ئەوا چارەنووسی ئەم كێشەیە بەرەو لێكترازان و لێك دووركەوتنەوەی زیاتریش دەچێت. سەبارەت بە باردۆخی ئیستای سوریاش دیسان ئەو باردۆخەی ئالۆزەی لەسوریا هەیە لەچوارچێوەی ئەم سەنگەربەندیە مەزهەبیەدایە.
بەڵام ئاخۆ كورد لەنێو ئەم دوو بەرداشەدا دەگاتە كوێ؟ گومانی تێدانییە، ئەگەر كورد ئەو تایبەتمەندییە نەتەوەییەی خۆی لە هەر چوار وڵاتەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەپارێزێت پریشكی گەورەی ئەم ململانێ مەزهەبیەی بەردەكەوێت، ئەوەی جێگەی دڵخۆشییە تائێستا كورد توانیویەتی دەست بەو تایبەتمەندییە نەتەوەیی و نیشتمانیانەی خۆیەوە بگرێت و،نەخزێتە نێو ئەم سەنگەربەندییە توندە مەزهەبیەوە، بەڵام كارێكی ئاسان نییە كورد لەنێو ئەم ململانێ مەزهەبیە توندەی كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوە كاریگەری لەسەر نەكەوێت، لەبەر ئەوەی لێرەش حزبی سیاسی ئیسلامی مەزهەبی هەیە و ئەوانیش هەر لەچوارچیوەی ئەم سەنگەربەندییە مەزهەبیەدان، بۆیە لەوانەیە بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستانیش جۆریك لە لەتبوونی تێك بكەویت، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەر جۆرە نزیكبوونەوەیەكی كورد لە سەنگەربەندی مەزهەبی نێوان شیعەو سونە، واتە پاشەكشەكردنی دۆزە نەتەوایەتیەكەی و شێواندنی خەسڵەتە نیشتمانی و نەتەوەییەكەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستانە، بەڵام ئەگەر بە وردی هەڵوەستەی لەسەر بكەین و بەشێوەیەكی تایبەتیتر سەیری بكەین، دەبینین عەلەوی مەزهەب تەوژمێكن دەبێ حیسابی وردیان بۆ بكرێت و سیاسەت دوور لەوە نەخوێنرێتەوە، بەڵكو پێویستە لایەنە مەزهەبیەكەشی لەبەرچاو بگیرێت، لەبەر ئەوەی تەوژمێكی عەلەوی مەزهەب نەك هەر لەكوردستان بەڵكو لە توركیاش بەگشتی بوونی هەیەو لەوانەشە لە ئایندەدا ببێتە جێگەی پرسیارو كاریگەری بۆ دۆزی نەتەوەیی كوردی دروست بكات.