حزبی سیاسی بە توخمی جەوهەری دیموكراسییەت و دەوڵەتی نوێ دەژمێردرێت،لەبەر ئەوەی حزبی سیاسی ئەو ئامرازەیە كە بۆ پەیرەوكردنی تاك و گروپەكاندا زۆر پێویستە وكاریگەریی كۆنكریتیی هەیە لەبەڕێوەبردنی كاروباری گشتیی كۆمەڵگە و دەوڵەت،بۆیە بە ئامرازێكی میانگیریی نێوان هاونیشتمانیان ودەوڵەت دادەنرێت، واتا نێوان كۆمەڵگەو سیاسەت، لەم چوارچێوەیەدا حزبی سیاسی رۆڵێكی گرنك لە نێو دەوڵەتدا دەبینێت لەبەر ئەوەی پلەوپۆستی سیاسییان تێدا هەیە، هەر بۆیە كاریگەریی روونیان لە بڕیارو سیاسەتەكانی دەوڵەتدا هەیە،ئەمەش ئەوە دەردەخات كە حزبی سیاسی دەسەڵاتێكی زیاد لە ئاسایی هەیە،بەڵام ئایا ئەمە راستە و كاریگەرە لە كۆمەڵگە نەریتپارێزەكاندا كە هەوڵ دەدەن پێ بنێنە قۆناغی گۆڕانكاری ونوێبوونەوە؟
* بەر لە چوونەناو ئەم بابەتە، گرنگە لە سەرەتادا دوو هێمای گرنگ وەك دەستپێكی شرۆڤەكردن بخەینەروو:
1- ئەو كۆمەڵگەیانەی كەوتنەبەر نوێبوونەوەی ئەوروپا یان نوێبوونەوە لەسەرەوەڕا، ئەویش لەمیانی گواستنەوەی دەزگاكانی فەرمانڕەوایی ئەوروپی لەلایەن بژاردە سیاسییەكان یان سەركردەنوێخوازەكانەوە، ئەوكۆمەڵگانە دووچاری ململانێیەكی سووكی شاردراوە بوونە لەنێوان ئەودەزگایانەدا،یەكەمیان:دەزگا نەریتییەكان(هۆز یان خێزان یان تیرە یان ئایینزا) دووەمیان:دەزگا تازەكان : (پەرلەمان یان حزب،یان بەرژەوەندخوازان تاد..)
زۆربەی كۆمەڵگەكانی جیهانی سێیەم ئەم جۆرە ململانێیەی نێوان ئەو هەردوو جۆرەدەزگایەی بەخۆوەبینیوە.
2- شارەزایی ئەو كۆمەڵگەیانە تا بە ئەمڕۆ دەگات لەسەر كۆششی بەردەوامیی دەوڵەت بووە بۆ لاوازكردنی كۆمەڵگە ودابڕانی لەتواناوهێز.
دەوڵەت هەوڵی داوە بوونی خۆی لەسەر حسابی كۆمەڵگە بچەسپێنێت،ئەویش لە ڕێی گۆڕینی دەزگا سروشتییەكانی كۆمەڵگە تا دەزگای تازەیان بخاتە شوێنیانەوە.ئەمەش لەمیانی پرۆسەیەكی خۆداسەپاندن زیاتر لە قەناعەت پێهێنان كەپشت یە بڕیارێكی دەسەڵاتخوازی دەبەستێت لەبری خوڵقاندن و پەرەپێدانی كلتووری سیاسی، هاوكات بە هێنانەئارای گۆڕانكاری لە سەرەوە زیاتر لەوەی لە ژێرەوە پەرەی پێبدات،ئەم حاڵەتەش جۆرێك لە بەرهەڵستیی نەریتیانەو شاردراوە لەبەرامبەر ئەو دەزگا تازانە دێنێتەئاراوە كە لە كلتوورێكی نەریتخوازانە سەرچاوە دەگرن و رەتكردنەوەی شاردراوە لە بەرهەڵستیی ئاشكرا بە پەسندتر دەزانن،هاوكات لەهەوڵی ئەوەدایە كە توخمی كات بقۆزێتەوە و گرەو لەسەر پەكخستنی ئەوانە دەكات كە بەرهەڵستیان دەكەن لەمیانی هاوبارگەنەبوون و رێكنەكەوتنی راستەقینە.
ئەگەر سەیری ئەزموونی ئەو كۆمەڵگایانە بكەین، دەبینین كە حزبە سیاسییەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا سەریانهەڵدا و ئەو كاتە لە دەرەوەی چوارچێوەی سیستەمی سیاسییدا بوون،بگرە لە دەرەوەی گشت پرۆسە سیاسییەكەدا،چونكە بریتی بوون لە بزاڤی رزگاریخوازی نیشتمانی، بە شێوەیەكی گشتی ئەوحزبانە نەبوون كە لە ئەدەبیاتی بەراوردكاریی سیاسی ناسراون،بەپێچەوانەی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا،كەحزبی سیاسییان تێدا بوو بە بەشێكی بنەڕەتیی سیستەم و دەزگای سیاسی،هەروەك بیرمەندی ناوداری بواری دەستووری (جۆرج پێردۆ) باسی دەكات كە دەوڵەتی تازە دەوڵەتی حزبە سیاسییەكانە. واتا ناكرێ دەوڵەت بوونی هەبێت بە بێ بوونی حزبی سیاسی.
*وێرای ئەوپەرەسەندنەی لەچەمك وئەركی حزبی سیاسی لەجیهانی هاوچەرخدا سەری هەڵداوە، ئەو پرسیارەی كە زیاتر خۆی دەسەپێنێت پەیوەستە بە رۆڵی حزب لە كۆمەڵگە نەریتپارێزەكاندا،لەبەر ئەوە ئەم پرسانە دەوروژێنرێن:
بۆچی ئەو شێواندنە تووندەی پیادەكردنی سیاسی لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە هەیە؟بۆچی ئەو یاخیبوونە بەرامبەر پەرەسەندن یان چاكسازیی لەنێو ئەوحزبانەدا بوونی هەیە؟ ئەو هۆكارانە چین كە دەبنە تەگەرە لەبەردەم پەرەسەندنی دیموكراسی لەوكۆمەڵكانەدا؟بۆچی حزبە سیاسییەكان رۆڵی دینامیكی لەو پەرەسەندنانەدا ناگێڕن؟ئایا ئەمە حاڵەتێكی رەسەنە یان دەرئەنجامی هۆكارەكانە كە دەكرێ مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت و چارەسەر بكرێن؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە چەندین وەڵام لەئارادان، گرنگترین و راستتریان ئەوەیە كە ئەم دیاردەیە دەگەڕێنێتەوە بۆ یاخی بوون لە دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وبەتایبەتیش لەكۆمەڵگەنەریتپارێزەكاندا،دەیگەڕێنێتەوە بۆ:
*پێكهاتەی رۆشنبیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتیش ئەوپاشماوە كۆنەی فەرمانڕەوایی یان ستەمكاری یان دیكتاتۆری
* هۆكارەكانی هەیكەلبەندی كەپەیوەستە بە هێزو هەژموونی دەوڵەت.
* هۆكارە پراگماتییەكان كە پەیوەستن بە ترسی سیستەمە سیاسییەكان لە دیموكراسییەت چونكە دەبێتە هۆی لەناوچوونی ئەو سیستەمانە.
* قەیرانی حزبەكان كە پەیوەستە بە بارودۆخی پەیدابوونیان و ئەوهێزانەی كە لەپشت دامەزراندنیانەوەیان دەوەستن و پەیوەندییان بە حوكمەوە هەیە،هەرەوەها ئاستی نوێنەرایەتی كردنی چین وتوێژەكۆمەڵایەتیییەكان و رادەی لایەنگیریی میللی بۆ ئەو حزبانە، دواتر ئایدیۆلۆژییە سیاسییەكانیان و سەرچاوەكانی هزریان.
* لەم شرۆڤەكردنەدا،دەكرێ بنچینەی قەیرانی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەنەریتپارێزەكان بۆ ئەم خاڵانە بگێڕینەوە:
* قەیرانی رۆشنبیری سیاسی لەوكۆمەڵگایانەدا كە تێكەڵەیە لە كلتوری گۆشەگیری و گوێڕایەڵی و ملكەچكردن
* قەیرانی سیستەمی سیاسی كە ئاراستەیەكی گشتی هەیە بۆ قەبەكردنی هێزی دەوڵەت و سەركردایەتی كردنی پرۆسەی سیاسی راستەوخۆ لەلایەن خودی دەوڵەتەوە، هەربۆیەش دەوڵەت بووەتە خاوەنی هەموو رەهەندو توخمێك كە بناغەن بۆ داینەمۆی پرۆسەی سیاسی و تاكە گۆڕانكارییە جەوهەرییەكان.لەبەر ئەوە دەستوور دەبێتە گوزارشتكاری خواستەكانی فەرمانڕەوا و گشت مافێكی دەبێت لە رووبەڕووبوونەوەی میللەتدا، دەستوور دەسەڵاتێكی رەهای داوە بە فەرمانڕەوا كە بەشدارییەكی فراوانی هەبێت لە دەسەڵاتی یاساداناندا، كە مافی پێشنیاركردنی یاساكان و دەركردنی مەرسومی هەیە بە هێزی یاسا لە دۆخێكی دیاریكراودا.هەروەها رەخنەگرتن لە پرۆژە یاساییەكان، وێرای ئەو دەقە دەستووریانەی گوزارشت دەكەن لە مافی پێكهێنانی رێكخستنی حزبی سیاسی، بەڵام دەوڵەت لەوكۆمەڵگانەدا توانیویەتی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی قۆرخ بكات و بەگوێرەی پێوانەو خەسڵەتەكانی خۆی پێكیان بهێنێت.
* قەیرانی دامەزراوەیی: بریتییە لە سەرەڕۆیی تاك و لاوازیی دامەزراوەكان كە یەكێكە لە لاوازترین خاڵی مێژوویی لەسیستەمی نەریتپارێزیی سیاسی، ئەو كۆمەڵگە نەریتپارێزانە بە درێژایی مێژوو سەرهەڵدانی ئەو دامەزراوانەیان بەخۆوە نەدیوە كەبەرهەڵستیی تاكی فەرمانڕەوا بكەن،یان بەرامبەر دەسەڵاتی تاكەكانی بژاردە یان تاكە حزبی فەرمانڕەوا بوەستنەوە،سیستەمی سیاسی كۆمەڵگەی لەسەر بناغەی تاكەكان بنیاد ناوە نەك لەسەر دامەزراوەكان، كە نەچەسپاون و دەبنە تەوەری سیستەمی سیاسی و ئەوهێزانەی جووڵێنەریانن وكارەكانیان رایی دەكەن،بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەم دەزگایانە بوونەتە پاشكۆی دەسەڵاتی فەرمانڕەوا.
* قەیرانی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە:كۆمەڵگە نەریتپارێزەكان بە درێژایی مێژوو سیستەمی فەرمانڕەواییان بەخۆوە بینیوە، كەتیێدا دەوڵەت وەك تاك وبنەماڵە ستەمكار بەڕێوەی بردوون،بەڵام ئەمەیان شوێنەواری نەرێنیی حوكمیان لێنەكەوتۆتەوە هەروەكو مێژووی تازە و هاوچەرخ پێناسەی دەكات، چونكە مێژووی پێوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە نەریتپارێزەكان هەر وەك توێژەر( مجدال Migdal ) ئاماژەی بۆ دەكات نموونەی دەوڵەتی لاواز و كۆمەڵگەی بەهێزن تەنانەت هەندێ جار كۆمەڵگە زۆر بەهێز دەبێت كە دەتوانێت پارێزگاریی لە پەرەسەندنی خۆی بكات،جا ئەگەر دەوڵەت هەرەسی هێنا یان لاواز بوو،مانای وا نییە كە كۆمەڵگە لاوازە و هەرەسی هێناوە.
*قەیرانی پەیوەندیی نێوان رەوتی نەریتپارێز و رەوتی نوێخوازی:كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی بارێكی ململانێ بەخۆوەدەبینێت لە نێوان دەزگا تازەكان لەسەر نموونەی رۆژئاوا( سوپا،دامەزراوەی بیرۆكراتی، حزبە سیاسییەكان) و لە نێوان دامەزراوە نەریتپارێزەكان( خێزان، تیرە، هۆز)كە راستەخۆ لەنێو ئەو كۆمەڵانەدا پەرەیان سەندووە، ئەمەش بووە هۆی بەشبەش بوونی كۆمەڵایەتی وسیاسی وكلتووری و پەیدابوونی حاڵەتێكی بەردەوامی ململانێ و گرژی و لەناوبردن بە جۆرێك هەر بەشێكی كۆمەڵگە دەیەوێت بەشەكەی دیكە لەناوبەرێت و چالاكییەكەی لاواز بكات.
ئەوەی كەپێوەستیشە بە حزبە سیاسییەكان وەك دامەزراوەیەك كە لەسەر نموونەی ئەوروپی بنیادنرابن،ئەمانە بۆ ئەوە هاتوون شوێنی دەزگا نەریتییە ناوبژیكارەكان بگرنەوە(وەك تیرەو پیشەو سەندیكاو دامەزراوەكانی زانا وبازرگان وپیاوماقووڵان و دامەزراوەكانی هۆزو ئایینزاكان..تاد) كە كار دەكەن بۆ لاوازكردنیان، بەڵام بەتەواوی لەبەین نەبران، تەنیا بە لاوازی مانەوە،بەمەش هەوڵیشیدا رێگە بە حزبی سیاسی نەدات تا سەقامگیر بێت و رەگ داكووتێت،دەرئەنجام دزەی كردە جەستەی حزبە سیاسییەكان و بە رەنگی خۆی دایپۆشین و هەوڵی دا ئەوحزبانە بكاتە درێژكراوەی سروشتیی خۆی، ئا بەم شێوەیە حزبی سیاسی لەكۆمەڵگە نەریتپارێزەكاندا شكستی هێناو نەیتوانی ئامانجەكانی بە تەواوی بێنێتەدی،بۆیە ئێستا حزبی سیاسی(نەخاسمە لەكۆمەڵگە نەریتپارێزەكاندا) لەم سەدەی بیست ویەكدا بەرەوڕووی چەندین بەربەست دەبێتەوە كە هەندێكیان پەیوەستن بە بینای حزبی تازەی سیاسی یان نوێكرنەوەی بەشێكی دیكە، بە تایبەتیش لەو دەوڵەتانەی كە دیموكراسییەتیان تێدا نییە،ئەو حزبانە دەبووایە تەنیا ئەركە بنەڕەتییەكانیان ئەنجام نەدابایە لە «هێنانەكایەی دیموكراسیەت» و كاندیدكردنی كادیر بۆ پۆستەكان وخۆسازدان بۆ هەڵبژاردن و هەیكەلبەندیی ئەجیندای سیاسی و پێكهێنانی حكومەت)بەڵكو دەبایە كاراكتەرێكی بنەڕەتی بانایە لە دامەزراندنی حكومەتێكی تازەی دیموكرات و لەهەمان كاتیشدا لەسەریان پێویست بوو دەست بكەن بە پرۆسەی بەدامەزراوەیی كردن وەك رێكخراوێكی كاریگەر، جا ئەگەر ئەو حزبە سیاسییانە نەیانتوانی بەرامبەر ئەو بەربەستانە بوەستنەوە،ئەوا خۆیشیان دەكەونەبەر هەڕەشەی پەرتەوازەبوون وهەرەسهێنانەوە.
پرسی هەرەسهێنانی حزبی سیاسی لە بازنەی توێژینەوەی زانستیی سیاسەتدا بەدەر نییە) لەبەر ئەوەی كە كاریگەریی ئەوحزبە سیاسییانە لە جاران كەمترە و لە بەرژەوەندیی كۆمەڵێك بەرژەوەندیخوازو دەزگاكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا پاشەكشەی كرد) پێوانەی ئەو بانگەشانەش جیاوازن و بەم شێوەیە:
*ژمارەی ئەندامان
* ناسنامەی حزب
* رێكخستنی حزب
* كۆنترۆڵكردنی كاندید كردن بۆ پۆستەكان
* رایەڵی ئایدیۆلۆژی
* رۆڵی حزب لەحكومەتدا
* شێوازی دەنگدانی دەنگدەران و قەبارەی دەنگدان
كەواتە ئەمانەن بەرپرسیارێتیی گرنگ ومەترسیداری حزبە سیاسییەكان لە سەدەی بیست و یەكدا و لە كەشوهەوایەكی روون و دیموكراسی كە پشت بەبیروبۆچوونی هاووڵاتیان دەبەستێت لەگەڵ مەودای قایل بوونیان بە ئایدیۆلۆژییەت و سیاسەت و بەرنامەی ئەو حزبە و دواتر دەنگ بۆدانی لە هەڵبژاردنەكاندا،بۆیە ئەم پێوەندییە لەگەلأ دەنگدەران دەبێتە بناغەیەكی گرنگ بۆ پێوانی سەنتەر و هێزی حزب بەڵام ئەم پێوەندییە نەگۆڕ نییە بەڵكو دینامیكییە و مایەی مەترسییە بۆ حزبی سیاسی،ئەمەش وای لێدەكات كە هەردەم وریا بێت بەرامبەر پێشهاتەكانی رۆژانە و ستراتیجییەكان كە لە سیاسەت وهەڵوێستەكان دێتە ئاراوە.كەواتە حزبی سیاسی لە كۆمەڵگە نەریتپارێزەكان و ئەو كۆمەڵگانەی رووەو دیموكراسین، لە بەردەم رێگەی سەخت و دژواردایە،جا یان دەبێت دینامیكی بێت لە سەنتەری سیاسەت بمێنێتەوە و كاری تێبكات و پێوەی كاریگەر بێت، یانیش بێ دەنگ بێت لە دەرەوەی سیاسەت،ئەوكات ئەگەری هەرەسهێنانی دەبێت.
سەرچاوە:
• مۆریس دۆفرجێە،حزبە سیاسییەكان
• جۆرج بێردۆ،دەوڵەت
• محمەد نەسر عارف،قەیرانی حزبە سیاسییەكان
• ئوسامە غەزالی حەرب،حزبە سیاسییەكان لەجیهانی سێیەمدا
• شێرزادنەجار،توێكاریی حزبی سیاسی
• شێرزادنەجار،حزبی سیاسی:چەمكی كۆن و تەحەددای تازە
* سەرۆكی زانكۆی كوردستان- هەولێر