فۆكۆی خاوەنی كتێبی تیۆریاكەی((وشەكان و شتەكان)) لەو بڕوایەدا بوو كە (زمان) بەلای بیرمەندانی پێش ڕێنیسانسی ئەوروپاییەوە، تەنیا بۆ ئەوە نەبووە كۆمەڵێك كۆدو سیمبۆڵی ڕێكخراوەیی سەربەخۆی لێ پێكبێت، بەو شێوەیە نەبووە شتەكان تێیاندا ڕەنگبدەنەوە وەك چۆن لە ئاوێنەدا ڕەنگدەدەنەوە، تا هەر كۆدو هێمایەك بۆ خۆی دەرخەری حەقیقەتە تاق و تەنیاو تاكگەراییەكەی خۆی بێت، بەڵكو ڕاستیەكەی ئەوەیە زمان لە جیهاندا وا دانراوە هەتا بەشێك لە بەشەكانی دنیا دروست بكاتەوە، مادام وشەكان بەو شێوەیە خۆیان بە مرۆڤ دەناسێنن، وەك ئەوەی شت بن و پێویستیان بەوە بێت كنەو پشكنینیان لەسەر ئەنجام بدرێت..
ئەو پێوەندییەی مرۆڤی دەبەستەوە بە تێكست و وشەكانەوە، هەمان ئەو پێوەندییەش بووە كە دەیبەستەوە بە شتەكانەوە، چ ئەم كارە خۆی لە خۆیدا پێوەندی بە وشەكانەوە بێت یان پێوەندی بە شتەكانەوە بێت، ئەوا لە هەردووك حاڵەتیدا مرۆڤ كەوتۆتە بەرانبەر هێماكان و واژەی ئایەتەكان و وارڤەكانەوە، بۆیە تێرمی ئەپستمۆلۆژیا تەنیا بریتی بووە لە تەفسیرو هیرمینۆتیكا، واتە گواستنەوەیەك لە هێمایەكی دەركەوتووەوە هەتا دەگاتە ئەوەی لەسەر خودی هێماكە چی دەووترێت و چۆن ناس دەكرێت، یان بەو پێیەی كە پەلدەهاوێژێ بۆ گوزارشت لێ كردنی، چونكە بێ ئەو هێمایانە، وشەكان تەنیا دەبنە ئاخاوتنێكی كەڕەواڵەیی و بەسەر شتەكانەوە دەلكێن و هیچی تر نا.
كەواتە زمان لە جیهانێكی بەسەرخۆدا داخراودا مەلە دەكات، لەمەشدا بێ مەڵامەت دەتوانین لەوە بدوێین كە هەر زمانە كە گەمەی بەرپەرچدانەوەكان دەگێڕێتەوە، یان هەر زمانە بێ وەستان و بێ تاقەتپروكێنانە ئەفسانەی لێكچوون و بەراوردكردن دەڵێتەوە، لەڕاستیشدا زمان تەنیا كۆمەڵەو توێژە زاراوەیەك نەبووە بۆ ئاخاوتن و قسەكردن، بەڵكو زۆر شت هەن بۆ خۆیان قسە دەكەن، واتە قسە دەكەن بێ ئەوەی زمان بوو بن، بەڵكو هەموو زیندەبووانی گەردوون قسە دەكەن و قسەی خۆیان هەیە بۆ وتن، تەنانەت ئەگەر بێدەنگایەتییش هەڵبژێرن ئەوە هەر قسە بێژن، بەسەر تەختایی زەمین و بە بەرزاییەكانی ئاسمانەوە چەندین ڕەگەز هەن كە بێ ئەوەی پیت و وشەیان لە زار دەربچێت، قسە دەكەن، چونكە سروشت بۆ خۆی كتێبێكی كراوەیە، بەڵكو ڕاستەوخۆ هەموو گەردوون وەرچەرخاوە بۆ تێكستێكی نووسراو، فەزاش بووە بە بینراوێك لە ناو دەنگدانەوەی ڕابردوو و ئاسەواری كەلتووریدا دەدیترایەوە.
باش لەوە تێدەگەین كە ئەپستمۆلۆژیا لێرەدا جۆرێكە لە تەفسیر، زاراوەی تەفسیر بەو مانایەی كە پێشوەختە لە زمانی فەرەنساییدا واتایەكەی بۆی دانراوە، بە واتای دەرهێنان و كەشف كردنی داپۆشراوەكانە، بەواتای ئەوەیە وشەكان كاتێ قسە دەكەن بە شێوەیەك لە شێوەكان ئەو مەبەستەیان نییە لەوەی دەیدركێنن، تەنیا بە هێمایی و واژەی ئایەت و سوژەوە دەمێننەوە، بە واتای وشەكان لە یەك كاتتدا دەتوێنەوەو جارێكی تر بۆ ناواخنی خۆیان ئیحالە دەبنەوە، هیچ چارێك نامێنێتەوە بۆ ناسینی ناواخن و ناوەڕۆكەكانیان، یان هیچ چارێك نامێنێتەوە بۆ دۆزینەوەی مانا شاراوەكانیان، كە لە پشتەوەی دەمامكەكانیانەوەیە، ئەم هیرمینۆتیكاندنە بە لۆژیكی لێكچواندن دیاری دەكرا، تەكنیكەكانی لەسەر دیاریكردنی هەموو جۆرەكانی لێكچواندن دەوەستانەوە، مادام شتەكان ڕەنگدانەوەی یەكترین، لە هەر شوێنێك بن لێك بچن ، كەواتە لەوێدا مانایەك خۆی مەڵاس دابوو..
ئەستەمە نكوڵی بكەین لەوەی ئەپستمۆلۆژیای هاوچەرخ بۆخۆی ئەویش بەشێكە لە هیرمینۆتیكا، فۆكۆ خۆی جەخت لەوە دەكاتەوە كە (ئێمە) لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەیەمینەوە گەڕاوینەتەوە سەر ئەو بڕوایەی كە ڕەوتە كەڕەواڵەییەكان و درمەكان و هەموو ئەوانەشی كە دەوریان تەنیوین، لە توانایاندایە مشتومڕو ئاخاوتن بكەن، ئێمەش لە هەموو كات زیاتر گوێقوڵاغین بۆ ئەو زمانە گریمانكراوە، بۆ ئەوەی لە هەوڵدابین تا لە پشت وشەكانەوە مشتومڕوئاخاوتنی پڕ بایەخترمان وەدەست بكەوێت، بەڵكو ڕەنگە ئێمە لەوە زیاتر پێشبینی بكەین، تا بایەخی باڵا دەبینین كە ڕەنگە لە ماناكان و واتاكانیش دوورتر بڕۆین، بەڵام ئێمە بەم گەڕانەوەیە، هیچ مانایەكی تازەمان نەبەخشیوە بە شتەكانی كە پێشترمانایان نەبووە، بەڵكو گەڕاوینەتەوە بۆ هیرمینۆتیكاندن، تا سروشتی بەڵگەكان بگۆڕین، تا ئەو چۆنیەتیانەی پێشتر پشتیان پێ بەستراوە بیانگۆڕین، كارەكە لە سەرتاپادا وابەستە نییە بە توێژینەوە لەبارەی كەتاگۆریاكانی پەیامناردن و تەناغومات و لێكچواندنەكانەوە، بەڵكە لەوانە گرنگتر هەیە، ئەویش ئەوەیە كە هیرمینۆتیكا چیتر گەڕاندنێكی شێلگیرانە نییە بە شوێن مانایەكی شاراوەدا، دۆزینەوەی بنج و ناواخنیش نییە، بە شوێنداگەڕانی دەسپێكی مانایەكانیش نییە، یان دابڕاندنی پارادایمێ نییە وەك لە مانا كرۆنۆلۆژییەكەدا بوونی هەبوو بێت، بەڵكو چیتر واتای پێبەخشینی پێشەنگایەتی و بایەخ پێزانینی مانایەكە بەسەر مانای تردا، ئەوەی شوێن بە فۆرمەكانی لێكچواندن و سەروەربوونی بەراوردكاری مۆلەق دەكات، تەفاوت و جیاوازییە كە دێنە جێگەیان..
ئەمە ئەو دەربڕینەیە كە بیریارێكی وەك میشێل فۆكۆ پێی وابوو كە هێماكان چیتر بە شێوەیەكی هاوتەریبی موتەجانیس دابەش نابن، بەڵكو دەكەونە شوێنێكی پەرتەوازەی پەرت پەرتبووی فرە پارچەوە، بە ڕەهەندێكەوە دەنووسێن كە دەتوانین بە ڕەهەندی قووڵایی ناوزەدەی بكەین، بەو مەرجەی بە ڕەهەندی ناواخن لێكی نەدەینەوە، بەڵكو پۆست قووڵایی دەرەكییە، ئەم ڕووبەرە قووڵە یان ئەم قووڵاییە ڕووبەرەی كە نیچەی فەیلەسووف بەو چەشنە گوزارشتی لێ دەكات و وا لە هیرمینۆتیكا هاوچەرخ دەچوێنێت كە لە هەموو ئەو هیرمینۆتیكانە خۆی بە دوور بگرێت كە دەچنە خانەی شرۆڤەو تەفسیرو ڕۆچوون بە ناواخنی شتەكان و پەیبردن بە چاوگی شتەكان ودۆزینەوەی ناواخنەكانەوە، هەروەها لە تاك مانایی جیاببێتەوە و دواجاربە ڕووی ئاسۆیەكدا بكرێتەوە، كە بێ هاوتاو بێكۆتاییە، بەو شێوەیە دەیكاتە هیرمینۆتیكایەكی بەردەوامی بێ كۆتایی، بەڵام نابێت وا تێبگەین كە ئەم ناكۆتایی بوون و كرانەوەیە، بە تەنیا بە ئاڕاستەی ئایندەییە، بەڵكو لە دژەئاڕاستەشدایە، چونكە فكری هاوچەرخ كاتێك ئاماژە بە بێكۆتایی بوونی هیرمینۆتیكا دەكات، بۆ ئەوەی نییە فرەیی بوونەكەی بچەسپێنێت، بەڵكو بۆ ئەوەیەتی لە بنەڕەتەوە لە چركەساتی سفربوونەوەی مانا دەرنەچێت، لە پلەی سفری دەلالەتەوە بۆ سڕینەوەی ماناكانیش دەرناچێت، چەندە بە ناچاری بگەڕێینەوە، تەنیا هیرمینۆتیكایەك نادۆزینەوە كە هیرمینۆتیك كرابێتەوە، لەسەر زیندەبووەیەك هەڵوەستە ناكەین لە ڕووتبوونەوەیدا، تەنانەت هەڵوەستە لەسەر ڕسكانی موعتەیاتێكی سەرەتاییش یان پێدراوێكی خام ناكەین، وەك هەندێك جار وای پێ دەوترێت..
ئەوەی هیرمینۆتیكای هاوچەرخ لە هیرمینۆتیكای ترادسیۆن و میتافیزیكی جودا دەكاتەوە، ئەوەی یەكەمیان ناچێتە پرۆسەی هیرمینۆتیكاندنەوە، چونكە هێما سەرەتاییە تەمومژاوییەكان لە ناویدا هەبوونیان هەیە، یان لەبەر ئەوەی فرە هیرمینۆتیكاندن هەیە، لێرەدا بێ كۆتایی بوون ئەوە ناگەیەنێت كە بابەتێك بێت بە زەحمەت وەدەسكەوتبێت، یان زەحمەت تێگەیشتوو بێت، یان دەلالەت غەیبانی بێت، بەڵكو لەبەر ئەوەیە كە وەپاڵ هیچ شتێك نانرێت، ئەگەر هیرمینۆتیكا نەتوانێت كامڵ بێت، ئەوەش بەهۆی نەبوونی هەبوونێكەوە كە خودی خۆی هیرمینۆتیكا نەبێت، پلەی سفری هیرمینۆتیكا بوونی نییە، هەر هێمایەكیش لە خودی خۆیدا پێكنایەت، ئەگەر لە زاتی خۆیدا نەبێتە خۆنمایشكارێك بۆ هیرمینۆتیكاندن، بوونێك نابینرێتەوە بۆ ئیحالە بوون، هەر ئیحالە بوونێك بە ڕۆڵی خۆی ئیحالە دەبێتەوە، واتە هەر بوونێك دەلالەت لە شتێك دەكات و واتایەك دەبەخشێت.
ئەڵبەتە دواتر تێرمی هیرمینۆتیكا بێ هیچ چاووڕاوێك ناكۆتاییە، چونكە وابەستە نییە بە هێمایەكی دابڕاو كە بە شێوەی ئینفیعالی خۆی وەدەستەوە دەدات، بەڵكو وابەستەیە بە هیرمینۆتیكایەكی تری پایەماڵەوەو یان بە شێوەیەكی كارا، شان دادەدات، بەو شێوەیە هیرمینۆتیكا پێدراوێكی خام لە پێشەوەی خۆی نابینێتەوەـ بوارێكی بۆش وخاڵی دروست ناكات، بەڵكە لەسەرێتی شوێنەكە بەتاڵ بكاتەوە، تا خۆی فەرز بكات، واتە لە شوێنەكەدا بوار بۆ خۆی بڕەخسێنێت، یان شۆڕش بەرپا بكات لە دژی ئەوانەی لەو شوێنەدا لە پێشە خۆیین یان ئەوانەی پێشی داونەتەوە، واتە خەباتێكی چینایەتی لەسەر ئاستی هێماگەری بوونی هەیە، هێما لە ڕووی لۆژیكەوە دیاری ناكرێت، بە لۆژیك پێناسەشی بۆ نادۆزرێتەوە، بەڵكە هێما پڕیەتی لە زێدەواتا، زێدە سیمۆلۆژیا، واتە تەنانەت شتێك بە خۆیشی نابەخشێت كوجای بە ئەویتر، هەموو ئەمانە وا لە پێوەندییەكانی هیرمینۆتیكا دەكەن كە پێوەندی بەوانی ترەوە هەمیشە توندو زبر بێت، سڕینەوەسازیی بێت، غەزوئاسا بێت،ئەم توندوتیژییەش لە زۆر ئاڕاستەوەیە، لە یەككاتدا هێزەو بەرگریشە، هێزی باڵادەست بوونی بەسەر پێشەخۆی، هەروەها هێزی بەرگریكردنی لە ئاڕاستەكانی پاشە خۆی، واتا میتا پێشین و میتا دواترە، ئەمەش نەك لە ناو زەمان و شوێندا بەڵكو لە جینالۆژیدا، كە ئاماژەیە بۆ هێزی شاراوەی پشت هیرمینۆتیكاوە، جەنگی هیرمینۆتیكاندن نایەكانگیرەو وا لە هیرمینۆتیكا دەكات وابەستە نەبێت بە هیرمینۆتیكایەكی ترەوە، بەڵكو وابەستە بێت بە نادیارێكی تری كە بە هیرمینۆتیكاندن هەستاوە، هیرمینۆتیكا وەك نیچەی فەیلەسووف پێی دەڵێت گەڕانە بە شوێن زاراوەی (كێ)دا، ئەو كێیەی بەهاو مانا بۆ شتەكان دەگێڕێتەوە، ئەو كێ یەی هەوڵ دەدات ماناو تەبیعەت بەسەر شتەكاندا فەرز بكات..
ئەم ناكۆتایی بوونەی تێرمی هیرمینۆتیكا هاوچەرخ پێی ناسراوە، ڕەنگدانەوەی ئەو شوێنەشە كە تێیدا دەژیێ، ئەو زەمانەی تێیدا دەژیێ، هێماكان دابەش نابن بە كەیفیەتێكی هاوتەریبی موتەجانسەوە، وەك وتمان لە هیرمینۆتیكا هاوچەرخدا ملكەچ ناكرێت بۆ لۆژیكی لێكچواندن و وێكچوون وەك یەكی و هارمۆنیا، بەڵكو پلەبەندی دروست دەبن لە شوێنێكی پەرت پەرتی فرە پارچەییدا ئەم پلەبەندییەش بە پێی هەموو ئاڕاستەكانی شوێن نییە، بەڵكو بەو پێیەی نیچە پێی دەڵێت ڕەهەندی قووڵایی دەرەكی، لەمەوە چەمكی ئاشكرای ناو قووڵایی لە هیرمینۆتیكا هاوچەرخ وەدیار دەكەوێت، قووڵایی دەبێتە لێوارەكانی ڕووبەر، ناكۆتاییش ڕێ دەبەستێت لە زەمەنی هیرمینۆتیكا هاوچەرخ، لەوەی بكەوێتە ناو ئەجەلێكی دیاریكراوەوە، ئەوەش ناگەیەنێت كە ئەمە زەمەنی مشتومڕو وەت وەتەیە لە كاتێكدا زەمەنی هێڵێكی پێشكەوتووە، بەڵكو زەمەنی بازنەییە، زەمەنی دوپاتبوونەوەی ئەبەدییە كە ناكاتە گەڕانەوەی موتابەقە، ئەم ململانێیەی نێوان هیرمینۆتیكاكان و ئەم دوپاتبوونەوە ناموتەناهییەی پلەبەندیی كە دەكەوێتە شوێنی لاتەریك و بەرتەسكی گەڕانەوە، لەسەر شتێك ناوەستێت، كە هیرمینۆتیكا بێت، بەڵكو هەموو ئەمانە وا لە هیرمینۆتیكا هاوچەرخ دەكەن ناكۆتایی بێت و لە پلەی سفری ماناوە دەرنەچێت و لە كامڵ بووندا كۆتایی پێ نەیەت..

*بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات